Cywilizacje.

MAJOWIE - grupa ludów indiańskich mówiących językami z rodziny maja, zamieszkujących pd.-wsch. Meksyk (płw. Jukatan i stan Chiapas), Gwatemalę, Belize i zach. Honduras; w węższym znaczeniu nazwę Majowie” odnosi się wyłącznie do grupy zamieszkującej płw. Jukatan (tzw. Majowie jukatańscy). Majowie byli twórcami wysoko rozwiniętej cywilizacji, której początki sięgają okresu preklas. późnego (400 p.n.e.-250 n.e.), wg chronologii przyjętej dla kultur ® Mezoameryki. Okres wczesnoklas. (250-400 n.e.) charakteryzowało powstawanie miast (m.in. ® Tikal oraz Uaxactn) spełniających funkcje sakralno-adm., z monumentalnymi zespołami architektonicznymi. W okresie średnioklas. (400-700) wystąpiły lokalne kryzysy polit., w konsekwencji których w okresie późnoklas. (700-900) rozwinęły się style regionalne w architekturze i sztuce, a cywilizacja Majów osiągnęła swe apogeum. Pod koniec tego okresu w rejonie centr. doszło do załamania rozwoju cywilizacyjnego i opustoszenia miast. W okresie poklas. wczesnym (900-1200) pn. część Jukatanu znalazła się pod silnym wpływem kultury ® Tolteków ze środk. Meksyku; najważniejszym miastem regionu pn. stało się ® Chichn Itz; ok. 1200 utraciło ono supremację na rzecz ® Mayapn. Okres poklas. średni (1200-1450), trwający do upadku Mayapn, był okresem dekadencji i tarć polit. między zwaśnionymi rodami arystokracji, władającymi licznymi, stosunkowo niewielkimi państewkami. Okres poklas. późny zakończył się wraz z podbojem hiszp. w XVI w., ale ostatnie niepodległe miasto-państwo Majów, Tayasal na jez. Petn Itz w Gwatemali, zostało zdobyte dopiero 1697. Podstawą gospodarki Majów było rolnictwo, wykorzystujące technikę żarową i irygację, myślistwo, rybołówstwo i zbieractwo; dużą rolę odgrywał handel lądowy i mor. (przybrzeżny). Społeczeństwo składało się z wyodrębnionych warstw i grup zaw.; najwyższe miejsce w hierarchii społ. zajmowała arystokracja, z której wywodzili się władcy, zwykle łączący funkcje polit. i rel., a ponadto - urzędnicy, zajmujący się administracją miasta-państwa, kapłani oraz wyżsi dowódcy wojsk.; najliczniejszą warstwę stanowili chłopi, których część, czasowo lub na stałe, zajmowała się rzemiosłem; istnieli też profesjonalni kupcy i in. grupy zaw.; najniżej w hierarchii stali niewolnicy, stosunkowo nieliczni, rekrutujący się gł. spośród jeńców wojennych. Mimo że w odniesieniu do form organizacji politycznej Majów używa się niekiedy pojęcia imperium, w rzeczywistości tworzyli oni wyłącznie mniej lub bardziej trwałe związki kilku miast-państw; przed hiszp. inwazją na Jukatanie nie istniały żadne ponadlokalne struktury polityczne. Główne osiągnięcia cywilizacji Majów w dziedzinie architektury stanowiły monumentalne zespoły przestrzenne, złożone ze świątyń na wysokich piramidach schodkowych, pałaców, tarasów, dziedzińców i kam. boisk do gry w piłkę, oraz zastosowanie w budownictwie tzw. fałszywego sklepienia; w dziedzinie sztuki - ozdoby ze stiuku, malowidła ścienne, rzeźby i płaskorzeźby z kamienia, drewna i kości, polichromowana ceramika oraz wyroby złotnicze (® prekolumbijska sztuka). Majowie rozwinęli pismo hieroglificzne (® prekolumbijska literatura) i dwudziestkowy system zapisu mat., prowadzili obserwacje astr. i posługiwali się precyzyjnymi systemami rachuby czasu. Po hiszp. podboju nastąpił całkowity upadek cywilizacji Majów; w okresie kolonialnym, a także po zdobyciu niepodległości przez Meksyk i in. kraje na pocz. XIX w., Majowie podejmowali wiele lokalnych zbrojnych prób odzyskania samodzielności polit. (m.in. przez kilkadziesiąt lat, do przeł. XIX i XX w., utrzymywali kontrolę nad częścią terytorium Quintana Roo na Jukatanie).
Obecnie Majowie, w szerokim znaczeniu tej nazwy, stanowią w krajach zamieszkania przede wszystkim ludność wiejską, zajmującą się rolnictwem, hodowlą i rzemiosłem, które - zwł. tkactwo i garncarstwo - jest ważną częścią lokalnych przemysłów turyst.; mówią ponad 20 językami i dialektami (® Indian języki), większość posługuje się też językiem hiszp.; ich liczbę szacuje się na ok. 2 mln; w dużej mierze zachowali własną specyficzną kulturę.

AZTEKOWIE - 1) nazwa nadawana indiańskiemu ludowi, przybyłemu w XIII w. z pn. (z mitycznej praojczyzny Aztln, która dała początek nazwie Aztekowie) i osiadłemu w Dolinie Meksyku; jego pierwotna autodenominacja brzmiała Mexitin; od założenia w pocz. XIV w. m. Mxico-Tenochtitln zwali się Mexica [‘mieszkańcy m. Mxico’] lub Tenochca [‘mieszkańcy m. Tenochtitln’]; w XIV w. Aztekowie stworzyli własny organizm polit., tzw. miasto-państwo (znane gł. pod nazwą Tenochtitln), początkowo zależne od sąsiadów, ® Tepaneków z Azcapotzalco, od 1428 samodzielne; 1428-30 w sojuszu z ® Texcoco i ® Tlacopn (związek zw. Trójprzymierzem) rozpoczęli ekspansję militarną, która dała początek tzw. imperium azteckiemu, stanowiącemu rodzaj federacji domen 3 gł. miast-państw, rządzonej przez ich władców; w końcu XV w. imperium objęło niemal cały środk., wsch. i pd. Meksyk; w jego skład weszło ponad 500 miast-państw, których zróżnicowana językowo, etnicznie i kulturowo ludność była zmuszona do płacenia trybutu i/lub innych świadczeń na rzecz Trójprzymierza. Podstawą gosp. imperium było wysoko rozwinięte rolnictwo i wymiana towarów między różnymi pod względem geogr.-klimat. regionami, także położonymi poza jego granicami; czynnikiem unifikującym, prócz militarnego terroru, stawała się stopniowo ponadetniczna warstwa arystokracji, połączona więzami pokrewieństwa i powinowactwa; język nahuatl, którym mówili Mexica i część podbitych społeczności, zyskał status lingua franca; w sferze religii był upowszechniony kult boga-opiekuna ludu Mexica, zw. Huitzilopochtli, kojarzonego ze słońcem i pretendującego do roli najwyższego bóstwa; procesy unifikacyjne nasiliły się w pocz. XVI w., gdy Mexica zdominowali swych sojuszników, a władca Tenochtitln, ® Motecuhzoma Xocoyotzin, stał się faktycznym jedynowładcą imperium. W 1519-20, na skutek skomplikowanego splotu okoliczności, władzę nad imperium przechwycili, właściwie bez walki, Hiszpanie pod wodzą H. Cortsa; utracili ją w wyniku antyhiszp. powstania w Tenochtitln, po czym rozpoczęli zbrojny podbój, który spowodował rozpad imperium; kres jego istnieniu położyło zdobycie 1521 Tenochtitln i ujęcie jego władcy, ® Cuauhtemoca.
2) Nazwa Aztekowie nadawana bywa również ogółowi mieszkańców imperium, zwł. społecznościom Mexica z Tenochtitln, Acolhua z Texcoco i ® Tepaneków z Tlacopn; wykorzystując dziedzictwo wcześniejszych faz cywilizacji mezoamer. (gł. ® Tolteków) stworzyły one jej nową fazę, zw. aztecką. Charakteryzowała ją nie spotykana dotąd apoteoza wojny, uznawanej za podstawową zasadę istnienia świata, co znalazło wyraz zarówno w życiu społ.-polit. (kariera wojsk. jako podstawa awansu społ.), jak też w mitologii i religii (krwawe ofiary z ludzi, z reguły jeńców wojennych, jako zasadniczy element kultu rel.) oraz w sztuce (wszechobecny motyw śmierci). Użyta w tym sensie nazwa Aztekowie nie obejmuje jednak ani wszystkich ludów ® Nahua okresu przedhiszp., do których zaliczali się Mexica i Acolhua, ani tym bardziej współcz. Indian Nahua, żyjących gł. w Meksyku, chociaż czasem nadaje się jej błędnie taki zakres znaczeniowy.

INKOWIE - lud andyjski, który w okresie prekolumbijskim stworzył państwo ze stol. w Cuzco (® Tahuantinsuyu); wg tradycji pierwszym władcą Inków był Manco Capac; za panowania Pachacutiego, prawdopodobnie ok. poł. XV w., rozpoczęła się szybka ekspansja terytorialna państwa; na pocz. XVI w. imperium inkaskie sięgało od Pasto (ob. pn. Kolumbia) na pn., po rz. Maule w Chile na pd. i obejmowało góry i płaskowyże śródandyjskie między wybrzeżem O. Spokojnego a wsch. stokami Andów. Państwo Inków było wieloetniczne; na jego czele stał absolutny władca, zw. ® inką; o dziedziczeniu tronu decydowały najpotężniejsze arystokratyczne rody z Cuzco oraz kapłani. Ekspansja dokonywała się gł. przez podbój militarny, sankcjonowany ideologicznie przez kult Słońca, które powierzyło ince misję cywilizacyjną; na podbijanych terenach Inkowie zakładali garnizony wojsk. i świątynie Słońca; zazwyczaj zachowywali zastane tam tradycyjne struktury władzy i elitę polit., poddając je kontroli własnych funkcjonariuszy; w celach polit. lub ekon. często przesiedlali duże grupy ludności; kontrolę nad całym terytorium ułatwiał szczegółowy system rachunkowo-sprawozdawczy (® kipu) i rozwinięta sieć dróg. Podstawą gospodarki Inków było rolnictwo; zasadniczą część ludności stanowili wolni chłopi, żyjący w plemienno-terytorialnych wspólnotach; część ziemi pozostawała w ich indywidualnej lub kolektywnej dyspozycji, pozostała - była własnością instytucji państw. (inka, Słońce); chłopi uiszczali daninę na rzecz państwa, uprawiając tę ziemię i wytwarzając określone produkty z dostarczonego przez państwo surowca; istniały także wspólnoty wyspecjalizowane w pewnych rzemiosłach oraz grupy ludności spełniające funkcje służebne. Inkowie wykorzystywali w rolnictwie duże zróżnicowanie ekol. środowiska naturalnego, prowadzili wymianę międzyregionalną oraz stosowali równoległe cykle produkcyjne o różnych momentach maks. zapotrzebowania na pracę, okresowo przemieszczając siłę roboczą; budowali rozległe systemy nawadniające i tarasy uprawne; szczególne znaczenie miała uprawa wielu odmian kukurydzy i ziemniaków, roślin bulwiastych, komosy ryżowej, dyni, fasoli, papryki i in.; hodowali lamy (jako zwierzęta juczne oraz dostarczające wełny i mięsa), alpaki (wełna), świnki morskie (mięso). Inkowie nie znali pisma, a o ich systemie wierzeń i historii wiadomo jedynie z opartych na tradycji ustnej przekazów kolonialnych i świadectw archeol.; oprócz Słońca czcili ® Wirakoczę oraz innych bogów i przedstawienia sacrum, związane z różnymi sferami działalności człowieka lub zjawiskami naturalnymi, a także mitycznych przodków i mumie zmarłych władców. Charakterystyczne dla kultury materialnej Inków są monumentalne budowle kam., wznoszone bez zaprawy murarskiej; do czasów obecnych przetrwały ruiny pałaców król. i twierdzy Sacsahuamn k. Cuzco, zespołów arch., m.in. w Pisac, Ollantaytambo i Machu Picchu; typowa dla ich kultury jest polichromowana ceramika o motywach geom., narzędzia i broń z kamienia i brązu, drewn. polichromowane kubki qero, drobne przedmioty z kamienia, złota lub srebra, tkaniny o geom., sekwencyjnych wzorach. Państwo Inków w XVI w. zostało podbite przez Hiszpanów; 1532 F. Pizarro pojmał w Cajamarce i wkrótce stracił inkę Atahualpę (który wcześniej pokonał w walce o tron swego brata Huascara). W 1533 Hiszpanie zajęli Cuzco; koronowany przy ich poparciu Manco Inca, po nieudanej próbie rekonkwisty, schronił się 1537 w górach Vilcabamby, na pn.-zach. od Cuzco; 1572 wicekról hiszp., F. de Toledo, podbił Vilcabambę i nakazał stracić jej ostatniego władcę, Tupaca Amaru. W trakcie podboju, na skutek narzucenia Inkom wzorów eur. i katastrofalnego spadku ich populacji z kilkunastu milionów do niespełna 1 mln pod koniec XVI w. (spowodowanego epidemiami chorób eur. oraz działalnością pacyfikacyjną i gosp. Europejczyków), zostały zniszczone struktury państw. i dorobek cywilizacyjny Inków.