Wojna stuletnia 1337-1453 - geneza, przebieg i skutki

Czternasty wiek był pod każdym względem najciemniejszym okresem ery średniowiecza.Gwałtowne wstrząsy społeczne, gospodarcze, wyniszczające epidemie i głęboki kryzys moralny, podziały w Kościele.Na tym tle toczyła się w Europie najbardziej przewlekła i o najdłuższej genezie wojna. Wojna stuletnia była w zasadzie ciągiem 8 konfliktów zbrojnych, stoczonych przez Anglię i Francję, przedzielonych długimi okresami bez walk w trakcie których zawierano bądź rozejmy bądź normalne traktaty pokojowe.Źródła tej wojny widzimy już w połowie XII wieku, kiedy król Anglii Henryk II, poprzez małżeństwo z księżniczką Eleonorą Akwitańską stał się władcą blisko jednej trzeciej ziem francuskich. Od tej pory stosunki angielsko – francuskie były ciągle złe. Sytuacja gwałtownie pogorszyły się w 1327 r., kiedy to umarł bezpotomnie ostatni król Francji z dynastii Kapetyngów – Karol IV.Największe szanse na tron francuski miał król Anglii Edward III, a to dlatego,że był wnukiem po kądzieli Filipa IV Pięknego. Doszło do ugody – Edward III formalnie zrzekł się praw do tronu, w zamian za co Francja zatwierdziła Gujennę (francuskie określenie Akwitanii) jako ziemie angielskie na zasadzie stałego nabytku. Nie określono jednak ani granic Gujenny, zaś francuscy urzędnicy ciągle usiłowali ściągać podatki mimo protestów angielskich.Kolejną drażliwą sprawą w stosunkach między oboma państwami była Szkocja. Uważny obserwator filmu „Braveheart „zauważy zapewne, że Szkoci cieszyli się nieoficjalnym poparciem władców Francji, który już od końca XIII wieku wspierali materialnie i politycznie Szkotów, w ten sposób osłabiając Anglię.Politykę tę kontynuował przedstawiciel nowej francuskiej dynastii – Filip VI de Valois co rozjątrzyło angielską szlachtę.Oba państwa rywalizowały tez o wpływy we Flandrii. Francuski zarządca Flandrii – Ludwik hrabia Nevers zabronił tamtejszym kupcom handlu z Anglią Zaczęły wybuchać zamieszki w Gandawie, Brugii i Ypres. Mieszczaństwo flandryjskie, uzależnione od dostaw angielskiej wełny nawiązało kontakty z Edwardem III a ich przywódca Jakub van Artenwelde nakłonił miasta do złożenia hołdu Edwardowi.

Na początku 1337 roku Edward III rozpoczął szeroko zakrojone zbrojenia i uznał za nielegalne rządy Walezjuszy we Francji. Filip VI odpowiedział konfiskatą Gujenny i wezwał Edwarda do stawienia się przed sąd feudalny oskarżając króla Anglii o felonię.Akt ten ogłoszono publicznie 24 V 1337 r. – można tę datę uznać za oficjalny początek wojny stuletniej.

Przygotowania obu stron do wojny – porównanie sił, szans i taktyki.

Na pierwszy rzut oka wydawało się, że Anglia stoi na słabszej pozycji. Państwo to w I poł. XIV wieku liczyło zaledwie 4,5 mln. mieszkańców.Przeżywało okres zamieszek wewnętrznych, a północną granicę pustoszyła wojna ze Szkotami. Anglia była zacofana gospodarczo, a większość społeczeństwa nie chciała angażować się w wojnę na kontynencie.Na szczęście owe niedostatki pokonała energia Edwarda III. Przed rozpoczęciem wojny nawiązał dobre stosunki z państwami północnowłoskimi, u bankierów weneckich i florenckich uzyskał pożyczki wojenne w zamian za korzystne umowy i licencje handlowe. Załagodził konflikt ze Szkocją, pozyskał wsparcie Flandryjczyków.Szlachta angielska, oburzona popieraniem Szkotów przez Francję sama zaczęła domagać się wojny, mając też nadzieję na bogate łupy wojenne Edward III był monarchą znanym z wyciągania wniosków z porażek.Wzorując się na swoim dziadku Edwardzie I, zrezygnował z pocztów rycerskich na rzecz armii zaciężnej. Doceniał znaczenie piechoty uzbrojonej w walijskie łuki, zdolne przebić każdą zbroję.To właśnie piechota, karna i świetnie wyszkolona stanowiła rdzeń taktyki defensywnej, opartej o systemy umocnień polowych, wykorzystaniu naturalnych wzniesień i np. opadów deszczu.Prawdopodobnie to Anglicy pierwszy raz użyli dział w bitwie pod Crecy (1346). Ciężka jazda angielska wyróżniała się wysoką dyscypliną - rzecz wyjątkowa w średniowieczu.

Inaczej przedstawiała się sytuacja Francji. Liczące ok. 20 mln. mieszkańców państwo uchodziło za najbogatsze w Europie. Ale Filip VI nie dorastał ani talentem, ani charakterem do miary Edwarda III Armia francuska składała się głównie z pocztów rycerskich tworzących masę ciężkiej jazdy, niezdyscyplinowanej, nieruchawej, żyjącej klasycznym wzorcem „dzielnego rycerza „.Brakowało jakiejkolwiek myśli taktycznej – wojna była zlepkiem pojedynków rycerskich. Filip VI zraził do siebie awanturnictwem większość sąsiadów Francji toteż niektórzy z nich np. Brabancja czy księstwa niemieckie poparły Anglię.Zaprzepaszczono dokonania Filipa II Augusta i Ludwika IX Świętego – jakość aparatu urzędniczego obniżyła się tak jak autorytet władcy.

Przebieg wojny stuletniej.

a) Od Sluys do Crecy (1337 – 1346).
Wojna rozpoczęła się od lądowania oddziałów angielskich w portach sprzymierzonej Flandrii, oraz interwencja Edwarda III w Bretanii.Obie operację zostały przeprowadzone po myśli Anglików, których największym sukcesem było zniszczenie floty francuskiej pod Sluys niedaleko Brugii (1340).Dzięki sukcesom w Bretanii i odparciu francuskiej ofensywy na Gaskonię Edward III mógł rozpocząć przygotowania do lądowania we Francji. Lądowanie przyśpieszyły wieści z Flandrii, gdzie Francuzi rozpoczęli obleganie miast.Edward III wylądował we Francji w VII 1346 roku.Wiódł ze sobą ok. 17 tys. ludzi, w tym 5 tys. łuczników. Skierował się ku Flandrii, Po drodze zdobył Caen i osiągnął linię rzeki Somma.25 VIII pod miejscowością Crecy napotkał armię Filipa VI liczącą ok. 30 tys. ludzi – gł. rycerzy.Skutek bitwy był dla Francuzów tragiczny: stracili ok. 7 tys. zabitych, przy stratach angielskich – 200 zabitych.Po tej bitwie Anglicy opanowali Calais (VIII 1347) We IX t.r zawarto rozejm – w Europie wybuchła epidemia dżumy (Czarna Śmierć)

b) okres dominacji angielskiej (1355 – 1360).
W okresie szalejącej w Europie „czarnej śmierci „obie strony negocjowały warunki pokoju, ale bez specjalnego przekonania co do ich powodzenia. Na nic zdały się wysiłki papiestwa. Główną przeszkodą do zawarcia pokoju stała się osoba następcy Filipa VI – Jana Dobrego. Nowy król Francji spotęgował w sobie najgorsze cechy ojca – rozrzutność, awanturnictwo i waleczność (ta ostatnia cecha dała mu przydomek Dobry czyli dzielny). Pałając żądzą rewanżu na Anglikach nałożył nowe podatki, na co Stany Generalne zgodziły się pod warunkiem szeregu ustępstw. Walki wznowili Anglicy – w XI 1355 r. Dwie armie angielskie wylądowały we Francji. Pierwszą dowodził osobiście król Edward III – złupiła ona Artois i Pikardię, po czym wróciła na Wyspy walczyć ze Szkotami. Druga armia spustoszyła Langwedocję. Następny, 1356 rok przyniósł Francji Potworne spustoszenie środkowej Francji przez angielskiego następcę tronu – księcia Edwarda zwanego też Czarnym Księciem. Mając tylko 6 tysięcy wojska złupił on obszar od Bretanii aż po Tours. Po drodze Czarny Książe omijał zamki i duże miasta, ciągle tropiony przez armię francuską.Jan Dobry dopadł przeciwnika pod wsią Poitiers. Był pewny zwycięstwa, miał pod komendą ok. 20 tysięcy zbrojnych, głównie rycerzy. Jednak Francuzi popełnili te same błędy co pod Crecy.18 IX 1356 r. Zostali zmasakrowani przez łuczników, a odwaga Jana Dobrego spowodowała, że dostał się do angielskiej niewoli. Francuzi stracili ok. 2.5 ludzi zabitych. Drugie tyle dostało się do niewoli. Przez kolejne cztery lata wojska francuskie, uznając wyższość Anglików w polu, zamykały się w dużych miastach i zamkach pozwalając na łupienie kraju przez wojska angielskie. Francja stanęła w obliczu kryzysu, nie tylko politycznego, ale i społecznego. Umocniła się rola parlamentu czyli Stanów Generalnych, które narzuciły następcy tronu – Karolowi tzw. Wielki Ordonans. Od tej pory Stany miały się zbierać raz w roku, miały prawo kontrolować politykę podatkową władcy. Planowano reformy administracyjne i usuwanie złych doradców króla i dworzan. Na kraj spadła rewolta chłopska – „żakeria „, którą tłumili miejscowi feudałowie.Niektórzy z nich nie uznawszy władzy Karola m.in. Karol Zły wypowiedzieli mu posłuszeństwo.Równie poważne zagrożenie stanowił przywódca mieszczan paryskich Stefan Marcel. Na szczęście Karol był lepszym władcą niż jego ojciec i dziadek. Odparł atak Anglików na Reims i przyjął warunki

Edwarda III. Pokój z Bretigny (24 X 1360) – był zwycięstwem Anglii. Edward stał się suwerennym władcą Gujenny, Gaskonii, Poitou i Calais. Francja miała wykupić Jana Dobrego za kwotę 3 mln. sztuk złota. Edward w zamian zrezygnował z tytułu króla Francji (Jan Dobry wypuszczony za słowem rycerskim z niewoli nie zebrawszy owej kwoty, wrócił do Londynu, gdzie zmarł w 1364 r.).Pokój w Bretigny nie zakończył ostatecznie walk. Jeszcze do 1367 trwały walki w Bretanii i najazdy Karola Złego na południową Francję. Na własną rękę działały bandy nieopłaconych angielskich żołnierzy, tzw., wielkie kompanie, pustosząc kraj.

c) okres De Guesclina w wojnie stuletniej (1369 – 1396).
Wznowienie wojny nastąpiło po tym jak szlachta gaskońska wypowiedziała posłuszeństwo Czarnemu Księciu. Król Francji Karol V postanowił wykorzystać okazję i zgromadził nową armię, której dowództwo powierzył wielkiemu konetablowi królestwa – Bertrandowi de Guesclin.Człowiek ten jako pierwszy rycerz potrafił pogodzić cnoty rycerskie ze zdrowym rozsądkiem.Przyjął nową taktykę polegającą na walce partyzanckiej, nocnych atakach, zasadzkach itp. Był biegły w obleganiu twierdz dzięki czemu do 1380 r. odebrał Anglii
wszystkie twierdze w Akwitanii i Poitou. Dzięki sojuszowi z Kastylią zagroził angielskim szlakom zaopatrzeniowym.Anglicy zanotowali mniej sukcesów m. in. Zdobyli Limoges. Po śmierci Edwarda III (1377) i Karola V oraz Guesclina (1380) walki zaczęły zamierać.W 1396 roku zawarto 28-letni rozejm, tzw. Pokój paryski. Król Anglii Ryszard II zrzekł się nabytków we Francji (z wyj. Gaskonii i Calais). Był to więc tryumf Karola VI i Francji.

d) chwiejny pokój (1396 – 1413).
Bilans wojny francusko- angielskiej był opłakany dla obu stron. Nawet ostatnie zwycięstwa francuskie nie mogły przesłonić ogromnych zniszczeń Francji. Pierwsi władcy z dynastii Walezjuszy oprócz kompromitujących klęsk pod Crecy i Poitiers zapoczątkowali proces wydzielania z domeny królewskiej tzw. apanaży dla młodszych synów królewskich. Zaczęto obserwować konflikty w rodzinie królewskiej. Ich źródłem był sam Karol VI zdradzający objawy choroby umysłowej. Opiekę nad nim przechwycił jego stryj - Filip Śmiały Przeciwstawiła się temu inna koteria dworska, na jej czele stał brat Karola VI – Ludwik Orleański.

Obie frakcje, oprócz osobistych ambicji i nadziei na tron w przyszłości, dzieliła polityka zagraniczna i stosunek do mieszczaństwa Paryża. Gdy w 1404 r. umarł Filip Śmiały, jego syn, Jan bez Trwogi kazał zabić Ludwika. Kraj rozpadł się na dwa obozy – na czele pierwszego stał żądny zemsty syn Ludwika – Karol Orleański i jego teść Bernard hrabia Armagnac (stąd nazwa armaniacy).Zaczęli oni organizować armię do rozprawy z sojusznikami Jana bez Trwogi – „Burgundczykami „.Aby zapobiec wojnie domowej postanowiono zwołaćw 1413 roku Stany Generalne – ale w trakcie ich trwania mieszczaństwo paryskie z Szymonem Caboche dokonało rzezi armaniaków i oddali stolicę w ręce Jana bez Trwogi.Powstańcy żądali reform administracyjnych, ale podczas nieobecności Jana bogaty patrycjat paryski wydał miasto armaniakom. W tym samym momencie Anglia wypowiedziała wojnę Francji. Jej nowy władca – Henryk V chcący nawiązać do świetności Edwardów podrażniony atakami francuskimi pod Calais i mający świetny pretekst do wojny: prośby o pomoc ze strony obu
frakcji francuskich wypowiedział Francji wojnę (IV 1415) i wylądował z 12 tys. ludzi w Normandii. Kosztem wielkich strat zdobył Harfleur i 10 X 1415 roku napotkał pod Azincourt armię francuską pod dowództwem Karola D’Albret. Francuzów było 30 tys., Anglików – 6 tys. D’ Albret był wychowankiem Guesclina, ale rycerze francuscy wręcz zmusili go do frontalnego ataku. 25 X 1415 r. doszło do kolejnej masakry dzielnych rycerzy. 6 tys. z nich poległo (w tym D’Albret i marszałek Jan de Boucincaut). Poległa większość stronnictwa
armaniaków, co dało przewagę Burgundczykom, mającym zresztą tajny układ o neutralności z Anglią (z 1413) przekształcony w jawny sojusz w 1416 r. Henryk V po bitwie powrócił do Anglii (by walczyć z Genuą sprzymierzona z Francją, bał się też partyzantki chłopskiej). Wrócił w 1417 r. opanował Normandię.Monotonna kampania zakończyła się zdobyciem przez Anglików Rouen (I 1419).W tym samym czasie Burgundczycy opanowali Paryż. Następca tronu –Delfin Karol zbiegł z miasta na południe. Usiłował za wszelką cenę opanować sytuację w kraju. Jednym z posunięć, które miało mu to umożliwić, było zwabienie na negocjacje i podstępne zamordowanie Jana bez Trwogi na moście w Monterreu (10 IX 1419). Następca Jana – Filip Dobry umocnił sojusz z Anglią (co ciekawe poparła go matka Delfina – Izabela). Pod naciskiem Filipa doszło do układu w Troyes (21 V 1422). Delfin został wydziedziczony. Jego siostra, Katarzyna poślubiła Henryka V, który w ten sposób stał się dziedzicem tronu francuskiego. Zaistniała szansa na pokój, ale na drodze jego realizacji stanęła prawie równoczesna śmierć Henryka V (VIII 1422) i Karola VI (X 1422). Następcą tronu ogłoszono syna Henryka V i Katarzyny – Henryka VI, ale po pierwsze: w 1422 miał on zaledwie 11 miesięcy, po drugie już w wieku kilku lat zdradzał objawy ociężałości umysłowej. W tym samym czasie Delfin ogłosił się królem jako Karol VII, jednak formalnie był wydziedziczony, bez sakry tradycyjnej z Reims, Jego wrogowie podejrzewali nieprawe pochodzenie uzurpatora.

Na tle wydarzeń politycznych tego okresu trwały walki na obszarze północnej Francji. Z reguły zwyciężali Anglicy. Ich największymi sukcesami było pobicie armii armaniaków pod Cravant (VIII 1423), pod Verneuil (VIII 1424). Dowodzący armią angielską lord Bedford opanował północną Francję do 1428 r. W tym samym czasie armia lorda Salisbury rozpoczęła marsz na południe. Następca lorda Salisbury – earl Suffolk założył oblężenie Orleanu (XI 1428).

e) Joanna d’ Arc i końcowy etap wojny.
Postać Joanny d’ Arc budzi do dziś kontrowersje.Niepiśmienna siedemnastolatka z Domremy w Szampanii zjawiła się w 1429 r. w Chinon przed obliczem Karola VII. Udało jej się wyrwać z apatii króla i pozyskać Poparcie części doradców króla. Jej misja miała wg niej polegać na doprowadzeniu do koronacji Karola w Reims oraz wypędzeniu Anglików. Oddano do jej dyspozycji ok. 3 tysiące zbrojnych z którymi ruszyła na odsiecz Orleanu. Powodzenie tej wyprawy oraz list jej autorstwa do angielskich okupantów żądający z pole- cenia Boga opuszczenia przez nich Francji wywarł ogromne wrażenie.Kolejne sukcesy Joanny doprowadziły do koronacji Karola VII w Reims (VII 1429), ale i zaniepokoiły kręgi dworskie i samego Karola. Radość z pojmania i spalenia na stosie Joanny dzielili Anglicy pospołu z elitą władzy we Francji. Śmierć ta co dziwne pogrążyła morale żołnierzy angielskich i wlała energię i wiarę we własne siły w serca Francuzów. Na początku lat 30-ych XV wieku wygasł konflikt francusko- burgundzki (pokój w Arras z IX 1435r.), zaś w 1436 r. Francuzi odzyskali Paryż. Przez następne lata trwały walki przeplatane coraz częstszymi rozejmami.Francuzi zyskiwali przewagę : w IV 1450 roku rozbili Anglików pod Formigny oraz zdobyli Caen i Cherbourg, w VII 1453 roku pokonali ich pod Castillon. W końcu zaczęło procentować uczenie się na własnych błędach połączone z umiejętnym użyciem broni palnej w rękach zawodowych żołnierzy. Anglicy mieli zresztą problemy wewnętrzne: słabi władcy, spory w łonie dynastii panującej, konflikty społeczne. Umowna data końca wojny stuletniej to 19 X 1453 – zdobycie przez Francuzów Bordeaux. Od tego momentu w rękach Anglii pozostanie jedynie Calais. Uwagę Anglików pochłonie rozpoczęta dwa lata później Wojna Dwóch Róż, stąd nie zawarto żadnego, ostatecznego traktatu pokojowego.