Higiena żywienia

Przyczyną wielu chorób są zaburzenia procesów biochemicznych, istotnych dla właściwego funkcjonowania ustroju. Mogą to być zaburzenia metabolizmu węglowodanów, aminokwasów, tłuszczów i inne. Wywołują one określone objawy i wpływają na stan zdrowia całego ustroju. Nazywamy je chorobami przemiany materii.

CUKRZYCA
Charakteryzuje się podwyższonym stężeniem glukozy we krwi oraz współtowarzyszącymi zaburzeniami metabolicznymi tłuszczów i białek. Przyczyną cukrzycy jest niedobór insuliny bezwzględny (niewydolność komórek B wysp Langerhansa) lub względny (utrata, unieczynnienie lub zmniejszenie ilości insuliny przy sprawnych wyspach Langerhansa). Zazwyczaj dzieli się cukrzycę na pierwotną i wtórną.
Cukrzyca pierwotna (młodzieńcza) często występuje dziedzicznie, zazwyczaj w młodym wieku, z szybko narastającymi objawami chorobowymi. Wymaga zazwyczaj leczenia insuliną.
Drugą postacią cukrzycy, często również o podłożu dziedzicznym, jest cukrzyca regulacyjna (dorosłych). Rozwija się zazwyczaj w późniejszym wieku, objawy narastają wolno, początkowo często skrycie. Postać ta często jest spotykana u ludzi otyłych, nie wyklucza się jej związku z przebytymi porodami u kobiet.
Cukrzyca może się też rozwinąć jako następstwo innej choroby, np. ciężko przebiegającego zapalenia trzustki, raka trzustki, uszkodzenia (przykładowo toksycznego) komórek produkujących insulinę, choroby Graves – Basedova i in. Taką postać cukrzycy nazywamy wtórną.

Istotniejsze różnice pomiędzy cukrzycą pierwotną i regulacyjną

Cukrzyca pierwotna Cukrzyca regulacyjna
Przyczyną bezwzględny niedobór insuliny
Początek zwykle przed 40 r.ż.

Szybkie narastanie objawów chorobowych


Wymaga leczenia insulina Przyczyną względny niedobór insuliny
Początek zwykle po 40 – 50 r.ż. często po przekwitaniu u kobiet
Powolne narastanie objawów chorobowych
Częściej u otyłych,
Częściej u pacjentów z marskością wątroby
Możliwe leczenie środkami doustnymi

W cukrzycy młodzieńczej objawy narastają szybko, a na plan pierwszy wysuwają się: zbyt częste oddawanie moczu (wielomocz), a w ślad za tym zwiększone pragnienie i wzmożony apetyt. Pomimo zwiększenia posiłków chory słabnie i chudnie. Czasmi występuje nadmierna pobudliwość nerwowa, nierzadko moczenie nocne.
W przeciwieństwie do szybkiego przebiegu cukrzycy pierwotnej w cukrzycy regulacyjnej (dorosłych) objawy narastają powoli, a początkowo bywają tak znikome, że pacjent często ich nie zauważa. Choroba zaczyna się często spadkiem lub wzrostem masy ciała, koniecznością oddawania moczu w nocy. W obrębie narządów płciowych u kobiet często występuje świąd sromu, u mężczyzn zapalenie żołędzi. Często obserwuje się zakażenie skórne, zwłaszcza czyraki i zapalenie dróg moczowych. Występują też mrowienia lub utrata czucia, biegunki nocne, osłabienie wzroku, owrzodzenia stopy lub podudzi wskutek zmian naczyniowych.
We wszystkich postaciach cukrzycy pojawia się glukoza w moczu. Rozpoznanie stawia się na podstawie stanu klinicznego i badań dodatkowych, szczególnie stężenia glukozy we krwi i obciążenia cukrowego.
W leczeniu cukrzycy stosuje się w zależności od jej typu doustne środki przeciwcukrzycowe (Diabetol, Euklamin, Phenformin) lub różne postacie insuliny, oróżnie długim okresie działania.
Istotną rolę w leczeniu odgrywa dieta – jej energetyczność, właściwy skład jakościowy, oraz rozkład posiłków, szczególnie w przypadku chorych leczonych insuliną. Istotną rolę odgrywa też właściwy tryb życia z uwzględnieniem wysiłku fizycznego stosowanego dla chorego. Przy właściwie dobranym leczeniu chory powinien prowadzić zupełnie normalny i naturalny tryb życia z pełną sprawnością fizyczną i z dobrym stanem psychicznym. Jednakże cukrzyca może stwarzać wiele utrudnien w różnych sytuacjach życiowych, jak pobyty w szpitalu, gojenie się ran, ciąże. Może też być powodem poważnych powikłań, głównie naczyniowych (zaburzenia widzenia, utrudnienie poruszania się, rozwój miażdżycy i in, )

Powikłania cukrzycy i szczególne sytuacje w życiu chorego

Zakażenia częste zakażenia bakteryjne (czyraki, ropnie),
częste zakażenia grzybicze (grzybica pachwin, sromu, w fałdach skórnych),
gorsze gojenie ran (pooperacyjnych i pourazowych) i możliwość ich zakażenia,
podatność na zakażenia wewnątrz szpitalne,
powtarzające się zapalenia dróg moczowych,
ryzyko zapalenia gruźliczego
Powikłania naczyniowe częste zmiany naczyniowe lub im podobne, szczególnie kończyn dolnych
zmiany zwyrodnieniowe w naczyniach nerkowych wywołyjące wtórne nadciśnienie tętnicze,
zaburzenia ukrwienia obwodowego (choroba wieńcowa, zmiany zgorzelinowe i in.)
Ciąża pogorszenie przebiegu choroby u matki,
ryzyko poronień
ryzyko wad rozwojowych u dzieci,
większa śmiertelność u noworodków,
większa zachorowalność noworodków

Cukrzyca nie leczona, leczona nieprawidłowo lub w okresie schyłkowym może doprowadzić do ciężkich zaburzeń metabolicznych przebiegających jako śpiączka cukrzycowa. Przyczyną jest kwasica ketonowa z dużą zawartością w moczu glukozy i acetonu, z bardzo wysokim stężeniem glukozy we krwi (ponad 33,3 mmol/l). U chorego występuje m.in. głęboki przyspieszony oddech, suchość skóry i błon śluzowych, zaburzenia świadomości, w późniejszych okresach spadek ciśnienia krwi i zapaść. Stan ten wymaga szybkiej hospitalizacji i leczenia insuliną.
Stany niedocukrzenia
Pojawiają się u chorych i są wynikiem niewłaściwych proporcji między lekiem a posiłkiem lub niewłaściwie dobranych leków (insuliny). Mogą też pojawiać się w przebiegu innych chorób (np.. zaburzeń hormonalnych), wskutek zażywania leków lub działania toksyn, w przebiegu niektórych chorób dziecięcych. Objawami są bladość powłok, osłabienie, drżenie rąk, rozszerzenia źrenic, niepokój, zaburzenia mowy, wzroku, słuchu aż do utraty świadomości włącznie. W pomocy doraźnej podać choremu do wypicia silnie osłodzony płyn lub nieco cukru do spożycia (gdy chory przytomny), we wszystkich innych przypadkach konieczna jest pomoc fachowa, pogotowie, ośrodek zdrowia, szpital).

Zasada diety
Podstawą leczenia cukrzycy jest dieta, która powinna sprzyjać obniżeniu stężenia glukozy we krwi, zapobiegać powikłaniom, utrzymywać prawidłową masę ciała i sprawność fizyczną. Dietę należy dostosować do indywidualnych potrzeb pacjenta, zależnie od wieku, masy ciała, trybu życia, stanu cukrzycy i współistniejących chorób. Pacjent leżący powinien otrzymać 20 – 25 kcal /m.c. chodzący 25 – 30 kcal, lekko pracujący 30 – 35 kcal, średnio pracujący 40 kcal na 1 kg masy ciała na dobę. Osoby z nadwagą otrzymują mniejszą, a z niedoborem masy ciała odpowiednio większą podaż energii. Białko w diecie zabezpiecza średnio 25% energii. Dla osób z nadwagą i niedowagą zaleca się 1,5 g bialka /kg masy ciała należnej. Wskazane produkty białkowe: mleko, twaróg, jaja, chude mięsa, ryby, drób. Tłuszcze pokrywają 20 – 30% zapotrzebowania energetycznego. Ilość tłuszczu nie powinna przekraczać 1 g na 1 kg masy ciała należnej. Połowę powinny stanowić tłuszcze pochodzenia roślinnego, oleje: sojowy, słonecznikowy, kukurydziany, rzepakowo – bezerukowy, oliwa. Węglowodany uzupełniają wartość energetyczną w 50 – 55%. Konieczne jest usunięcie z diety cukru, miodu, syropów, soków słodzonych, dżemów wysokosłodzonych.
Należy ograniczyć: pieczywo jasne, kasze, makarony, ziemniaki, owoce i warzywa wyżejwęglowodanowe, takie jak: groch, fasola, bób, groszek zielony, chrzan, pietruszka korzeń, seler, rzepa, śliwki, winogrona, porzeczki, maliny, banany, agrest. W większych ilościach należy spożywać warzywa niżejwęglowodanowe, takie jak: ogórki, rzodkiewka, pomidory, kapusta kiszona, sałata, szpinak, szparagi, szczaw, kabaczki, papryka, rabarbar. Stosować łagodne przyprawy. Potrawy przyrządzać metodą gotowania w wodzie i w parze, pieczenia w pergaminie, duszenia bez tłuszczu.
Dietę należy rozłożyć na 5 – 6 posiłków. Dużym ułatwieniem jest stosowanie wymienników pokarmowych.

Przykłady jadłospisów

Posiłek Nazwa potraw Składniki Posiłek Nazwa potraw Składniki
I
Śniadanie Kanapka z pastą z sera białego i wędliny


Jabłko
Ogórek Chleb razowy
Margaryna
Wędlina
Ser biały półtłusty
Jabłko
Ogórek kiszony I
Śniadanie Kanapka z serem żółtym


Ogórek świeży
Rzodkiewka
Herbata bez cukru Chleb razowy
Margaryna
Ser żółty
Ogórek
Rzodkiewka

II
Śniadanie Kanapka z pasztetem i szczypiorkiem
Banan Pieczywo
Pasztet drobiowy
banan II
Śniadanie Kanapka z dorszem wędzonym

Papryka świeża
Gruszka Pieczywo
Margaryna
Dorsz wędzony
Papryka
Gruszka
Obiad Zupa jarzynowa


Filet z indyka w sosie pieczarkowym



Kasza
Sałatka z pomidorów

Brukselka gotowana Włoszczyzna
Ziemniaki
Groszek zielony
Filet z indyka
Mąka pszenna
Olej
Piecxzarki
Cebula
Kasza
Pomidor
Cebula
Brukselka Obiad Barszcz czerwony z ziemniakami

Kasza gryczana

Zrazy w jarzynach




Buraki gotowane
Surówka z kapusty kiszonej oraz marchwi


Kompot bez cukru Buraki
Włoszczyzna
Ziemniaki
Kasza gotowana
Olej
Wołowina
Marchew
Seler
Pietruszka
Olej
Buraki
Kapusta kiszona
Marchew
Cebula
Olej
Podwieczorek Jogurt owocowy Jogurt owocowy Podwieczorek Budyń

Jabłko Mleko
Mąka
Jabłko
Kolacja Pieczywo

Parówka
Sałatka jarzynowa





mandarynki Chleb żytni
Margaryna
Parowki
marchew
Ogorek kiszony
Pietruszka
Seler
Jabłko
Majonez
Mandarynki Kolacja Kanapka z jajkiem


Kalafior z wody
Banan
Jogurt owocowy
Herbata bez cukru Pieczywo
Margaryna
Jajko
Kalafior
Banan
Jogurt


Literatura:
1. W. Pawliszyn, H. Ciborowska: Kliniczny zarys chorób z podstawami dietetyki, Warszawa 1990
2. Forum opieki długoterminowej Medi, nr6(11)/12. 2001
3. J. Radziszowski, Cukrzyca typu 2 - Leczenie dietą, Poradnik dla chorych na cukrzycę, Skawina 2001