Motyw pracy w wybranych utworach

Praca jest jednym z najważniejszych aspektów ludzkiej aktywności – praca nad sobą, praca na rzecz innych, czy po prostu codzienna praca, aby zapewnić sobie egzystencję.

Główne hasła pozytywizmu podkreślały ideę wspólnej pracy dla Polski ku ogólnospołecznemu pożytkowi. Równie ważną była idea pracy u podstaw czyli starań, by wszyscy przedstawiciele społeczeństwa, także ci należący do najuboższych warstw społecznych, mieli szansę na uzyskanie należnej im pozycji w społeczeństwie, by mogli wspólnie z innymi pracować dla dobra ogólnego. Dwie najsłynniejsze powieści epoki motyw pracy uwypukliły szczególnie.

Lalka Bolesława Prusa to jedna z najważniejszych powieści pozytywizmu. Autor stworzył powieść-panoramę przedstawiając drobiazgowo charakterystykę poszczególnych warstw społeczeństwa.

Praca dla dobra własnego i praca dla innych to istotny element świata przedstawionego w Lalce. Szczególnie dla pokazanych w powieści trzech typów idealistów. Główny bohater – Wokulski dzięki pracy własnych rąk wydobywa się na społeczne szczyty. Prowadząc ryzykowną grę, zyskuje majątek i wkracza na salony. Jednocześnie sam widzi klęskę programu pozytywistycznego w starciu z nędzą i egoizmem wyższych warstw społeczeństwa. Podobnie młody arystokrata, naukowiec Ochocki pragnący poświęcić się nauce musi wyjechać za granicę nie widząc szans na rozwój swoich badań w kraju. Stary subiekt Rzecki nie troszczy się o pomnażanie własnego majątku, choć gorliwie poświęca się pracy w sklepie Minclów a później Wokulskiego.

Prus przedstawia krytyczną wizję polskiego społeczeństwa, które żyje w kraju, gdzie najubożsi giną z niedostatku i nędzy, arystokracja marnotrawi majątki lub pasożytuje na innych, zaś mieszczaństwo jest słabe, skłócone i nie jest w stanie konkurować z zagranicznymi kupcami. Zestawia tę sytuację z wyidealizowanym obrazem stosunków panujących w państwach zachodnioeuropejskich, gdzie harmonijny rozwój społeczeństwa dzięki pracy sprzyja "pracy nad szczęściem".

Powieść Elizy Orzeszkowej Nad Niemnem stanowi syntezę programu pozytywistów, dla których czasy po powstaniu styczniowym były próbą poszukiwania dróg do wolności nie koniecznie na drodze walki zbrojnej z zaborcą. Praca, rozwój, nauka stają się społecznym nakazem moralnym w przyszłości, bowiem mają się stać fundamentem wolnej Polski. Ale nie należy przy tym zapominać o przeszłości, o tradycji, która ukształtowała naród. W powieści przedstawiono trzy duże grupy postaci: arystokrację, dwór oraz zaścianek. Osoba Benedykta Korczyńskiego to postać prawego i pracowitego ziemianina, który własnego szczęścia i sensu życia powinien upatrywać w pracy na własnej ziemi dla dobra ogółu i ojczyzny.

Przedstawiciele zaścianka szlacheckiego – Anzelm i Jan Bohatyrowicz – stanowią dla Orzeszkowej tę zdrową część społeczeństwa, która dzięki własnej pracy, prostocie obyczajów i kultowi dla przeszłości ma szansę stać się siłą decydującą o jego przyszłości.

Koniec XIX wieku przypadający na początki Młodej Polski przyniósł bunt przeciw racjonalizmowi i utylitaryzmowi epoki poprzedniej. Młode pokolenie z nieufnością i pogardą podchodziło do osiągnięć ojców. Nasilały się konflikty ideowe i społeczne. Idee pracy u podstaw i pracy organicznej legły w gruzach. Optymizm i pragmatyzm epoki poprzedniej ustąpił miejsca pesymizmowi i poczuciu schyłkowości epoki obecnej.

W Ludziach bezdomnych Żeromski podejmuje na nowo temat obowiązku społecznego i pracy dla dobra ogółu. Postać głównego bohatera powieści – doktora Judyma, wywodzącego się z dołów społecznych lekarza, który chce leczyć biednych a nie bogatych – ukazuje jak "bezdomny" staje się każdy człowiek walczący o nowy, lepszy świat. Judym jest typem działacza, który uważa za swój obowiązek niesienie pomocy innym. Praca nad sobą powinna służyć dobru ogółu.

Powieść Władysława Reymonta Ziemia Obiecana przedstawia losy spółki trzech młodych łódzkich fabrykantów: Polaka, Niemca i Żyda, ale na pierwszy plan wysuwa się obraz życia zbiorowości ludzkiej. Tytuł powieści jest ironiczny, nie tak w praktyce miały ziścić się idee rozwoju. Łódź jawi się jako piekło na ziemi, miasto-moloch wysysające życie ze swych mieszkańców, jako arena bezwzględnej walki o byt. To świat maszyn dominujący nad światem ludzi. Mordercza praca najbiedniejszej ludności napływającej za chlebem do miasta służy bogaceniu się łódzkich przedsiębiorców. Autor krytycznie przedstawia niepohamowaną zachłanność rozwoju przemysłu i zgubny wpływ industrializmu na społeczeństwo.

Motyw pracy dla przejawia się w dziełach literackich obu epok. O ile jednak pozytywizm jest epoką ludzi patrzących jasno w przyszłość, którą można osiągnąć dzięki praktycznym zabiegom takim jak praca organiczna, o tyle obraz wyłaniający się z literatury Młodej Polski nie jest już tak optymistyczny. Nierozwiązane konflikty grożą wybuchem a przyszłość ideowych działaczy wydaje się skazana na "bezdomność".