Motyw szaleństwa

Motyw szaleństwa jest popularnym motywem w literaturze. Szaleństwo pokazuje przemianę bohaterów, ich zmiany w zachowaniu i sposobie myślenia. Powody szaleństwa są różne, przedstawię kilka z nich na przykładach literatury obcej.
Szaleństwo ukazane w dziele Williama Szekspira pt „Makbet” z epoki baroku doprowadza do samobójstwa. Lady Makbet jest żoną tytułowego bohatera. Jest ona tzw. "czarnym charakterem". Jest chciwa i za wszelką cenę dąży do wcześniej obranego celu. Żądza władzy i bogactwa popycha ja do strasznych zbrodni. Nakłania swojego męża do zamordowania króla i choć Makbet z początku się sprzeciwia, szybko zmienia zdanie za namową żony, co ukazuję, że kobieta miał dar przekonywania oraz potrafiła wpłynąć na decyzje swojego męża. Przez dokonanie wielu zbrodni Lady Makbet stałą się osobą chorą psychicznie, nie potrafiła poradzić sobie z ukrywaniem wyrzutów sumienia i obawy przez tym, że prawda ujrzy światło dzienne. Co noc Lady Makbet chodzi i rozmawia sama ze sobą podczas snu. Pewniej nocy, dama dworu wraz z lekarzem czekają na Lady Makbet, by dowiedzieć się jaka jest przyczyna zachowania kobiety. Oboje są świadkami jak obciera sobie ręce myśląc, że takim sposobem zmyje krew ludzi których wraz z mężem zamordowała. Lady Makbet zaczęła mówić o bólu i wyrzutach sumienia z którymi nie potrafi sobie poradzić. Obwinia za to wszystko swojego męża, twierdzi, że Makbet jest tchórzem. Lekarz stwierdza, że nie potrafi pomóc chorej, która jest w bardzo złym stanie. Lady Makbet z silnej kobiety zmienia się w słabą, chorą psychicznie osobę. Nie jest w stanie poradzić sobie ze złem, którego dokonała razem z mężem, nie akceptuje też tego, że mąż się od niej odsunął. Nie widzi sensu żyć dalej. Mimo, że lekarz nakazał schowanie wszystkich przedmiotów, które mogły by jej pomóc w odebranie sobie życia, kobieta i tak odnajduje sposób i popełnia samobójstwo. Makbeta w ogóle nie przejął się śmiercią żony, zapewne dlatego, że sama nauczyła go tej bezwzględności i nie okazywania uczuć.
Przykładem szaleńca z epoki romantyzmu jest Werter, główny bohater książki „Cierpienia młodego Wertera” Goethego. Młody mężczyzna zakochał się w Lottcie od pierwszego wejrzenia, a wszystko co jej dotyczyło było zachwycające, wspaniałe, nieskazitelne i idealne. Dziewczyna mimo, że była zaręczona, nie odmawiała wspólnego spędzania czasu. Wyidealizowanie Lotty i jej przyjaźń doprowadziły do obsesji. Powodem jego szaleństwa jest nieszczęśliwa miłość, która stała się sensem życia młodzieńca. Werter rozpacza, ponieważ wie, że to uczucie nie połączy go nigdy z ukochaną. Bohater jest samotny, odosobniony. Jest rozdarty wewnętrznie, targają nim sprzeczne uczucia. Nie widzi żadnego celu w życiu i uważa, że działanie przynosi tylko klęskę i rozczarowanie, dlatego przyjmuje postawę bierności. By uciec od myśli o ukochanej wyjeżdża, lecz gdy dowiaduję się o ślubie dwojga, jego obsesyjne uczucie wraca z podwójną siłą. Werter jest nieszczęśliwy, brakuje mu chęci do życia., nie potrafi przestać myśleć o miłości do Lotty, ani znaleźć miejsca na ziemi dla siebie. Odwzajemniony pocałunek Lotty udowodnił mu, ze kobieta darzyła go uczuciem, a on postanowił zrobić z niego ostatnią szczęśliwą chwilę w życiu. Jego obsesja i szaleństwo dotyczące miłości doprowadziło do tego, że bohater strzelił sobie w głowę pistoletem pożyczonym od Alberta.

Kolejna postacią, którą dopadła choroba psychiczna jest bohater „Zbrodni i kary” Fiodora Dostojewskiego, napisanej w epoce pozytywizmu. Na chorobę Rodiona Raskolnikowa zebrało się kilka powodów. Student nie miał pieniędzy, przez co popadł w depresję, a myślami był przy planowaniu zbrodni. Jego siostra miała wyjść za mąż, żeby poprawić sytuacje finansową rodziny i tym samym jego, mimo, że narzeczony miał ponad 40 lat, co bardzo nie spodobało się Rodionowi. Ważną rolę w jego szaleństwie miały sny, które nie dawały mu spokoju. W pierwszym śnie powraca straszliwy mord z dzieciństwa – Rodion był świadkiem zakatowania na śmierć konia Mikołki przez pijanych ludzi. Sen kontrastuje ukrytą delikatność Rodiona, z mordem na koniu i zabójstwem Lichwiarki, które wydarzy się niebawem. Sen ukazuje okrucieństwo tego, co zamierza zrobić bohater. Podczas popełniania zbrodni mężczyzna miał omamy i wydawało mu się, że dopiero co zabita kobieta nadal żyje, co pokazuje, że mimo zaplanowania zbrodni w najmniejszym szczególe, nie każdy jest w stanie poradzić sobie z rzeczywistością. Drugi sen ma miejsce po zabójstwie. Rodion kładzie się i słyszy za drzwiami jęki, hałasy, wrzaski; sądzi, że policja bije Anastazję za zbrodnie, które on popełnił. Ma przeczucie, że za chwilę przyjdą także po niego. W dzień po dokonaniu zbrodni, Raskolnikov nie potrafił odpowiedzieć sobie na pytanie czy traci zmysły. Bohater mnie potrafi pogodzić się z tym co zrobił, stał się ofiarą własnej zbrodni. Majaczy, ma koszmary, jest stale przerażony, boi się, że prawda wyjdzie na jaw. W końcu po wielu nieprzespanych nocach, nie mogąc znieść wyrzutów sumienia, które go dręczą, stopniowo dojrzewa do przyznania się do grzechu i postanawia przyznać się do popełnionej zbrodni. Zrozumiał, że bez względu na powód, odebranie komuś życia jest niewybaczalne. Roskolnikov po wyznaniu prawdy i poddaniu się karze, zmienia się i swoje życie.

W książce napisanej w epoce Młodej Polski pt. „Jądro ciemności” Josepha Conrada również występuje motyw szaleństwa. Kurtz to najbardziej utalentowany agent towarzystwa handlowego, który został wysłany do Afryki by napisać raport. Kurtz zmienił się diametralnie w czasie pobytu w Afryce. Dawniej był osobą moralną, inteligentną, potrafił przewodzić ludźmi, miał narzeczoną. Afryka pochłonęła go całkowicie, odnalazł w niej inne życie, którego nie mógłby doświadczyć w domu, tak małym wysiłkiem. Bohater stał się bezwzględny, jego zdrowie psychiczne zostało zaburzone, ponieważ był odcięty od zasad moralnych panujących w innych częściach świata. Człowiek ten zaczął przewodzić grupie czarnoskórych. Zamiast w cywilizowany sposób ich kolonizować, on agresją, modem i szantażem zebrał grupę zwolenników. Kurtz przeszedł na ciemna stronę, stał się bogiem i wyrocznią dla tubylców, pochłonęła go chciwość i chęć zysku za wszelką cenę. Walczył by zdobywać cenną kość słoniową. Zdradzał swoją narzeczoną z czarnoskórą kobietą. Był ponad prawem, nie musiał się stosować do żadnych zasad, ponieważ te nie istniały. Nie potrafiłby wrócić do dawnego życia, wśród ludzi w garniturach, u boku czekającej na niego narzeczonej. Choroba doprowadziła go do śmierci, na której łożu najprawdopodobniej zdał sobie sprawę z krzywd i grzechów które popełnił.

Każda osoba jest inna, bohaterowie różnią się od siebie warunkami w których żyją, przeżyciami, charakterem, oraz odpornością psychiczną. To co dla jednych jest początkiem zmartwień, dla innych jest już przekroczeniem granicy wytrzymałości. Każdy z bohaterów zmienia się w inny sposób pod wpływem choroby psychicznej, lecz najczęściej towarzyszy jej lęk przed czymś, wyrzuty sumienia, cierpienie. Szaleństwo jest chorobą, więc może wiązać się z różnymi konsekwencjami. Jedni mogą wyjść z tej choroby, odrodzić się na nowo, innych może ona doprowadzić do odebrania sobie życia.