Jak ludzie średniowiecza wyobrażali sobie śmierć i jakie odczucia, skojarzenia, refleksje ona w nich wywoływała?

Większość wydanych i pisanych utworów w średniowieczu była anonimowa. Tematem dzieł było życie duchowne człowieka wierzącego w Boga. Przedstawiały go w chwilach śmierci, miłości i walki, jednak religia była najważniejsza. Ludzie zdawali sobie sprawę ze śmiertelności, co skłaniało ich do refleksji,czego odzwierciedleniem jest ukazywanie śmierci nie tylko w literaturze ale i sztuce. Wiele z wierszy z tamtego okresu przedstawia nam różne opisy śmierci w zależności od poglądów autora. Pierwsze utwory o tej ponurej tematyce pojawiały się już w XII i XIII wieku w Europie. Jednak najwięcej na ten temat pisało się w XIV i XV wieku. Był to okres wszelkich niebezpieczeństw: wojen oraz epidemii które dziesiątkowały ludność. Człowiek zatem zdawał sobie sprawę, iż życie doczesne nie trwa wiecznie. W średniowieczu także zaistniał intensywny rozwój Kościoła, który nakazywał życie skromne (cnota, rachunek sumienia, spowiedź), ascetyczne, które miało później zapewnić zbawienie. Mimo iż śmierć była końcem życia na ziemi wierzono że daje ona początek tego lepszego i doskonalszego życia wiecznego. Kościół wręcz skłaniał ludzi do myślenia o śmierci. Ukazywal on dwa oblicza śmierci: człowieka cnotliwego oraz człowieka grzesznego. Tylko śmierć człowieka grzesznego wiązała się z męką i przykrością. Śmierć człowieka cnotliwego, była zaś czymś normalnym. Kościół zachęcał do przygotowywania się na spotkanie ze śmiercią.

W tamtych czasach ludzkie wyobrażenia o życiu po śmierci różniły się znacznie między sobą. Powstały cztery różne ideały dzięki którym można było zasłużyć sobie na godne życie wieczne. Były to ideały: świętego, rycerza, ascety a także wzorowego króla.
Ludzie od zawsze próbowali wyobrazić sobie śmierć. Czynili to na wiele sposobów, ale najczęściej utożsamiano ją z kościotrupem z kosą w ręku, paradami trupów, makabrycznymi tańcami Kostuchy oraz rozkładającymi się zwłokami.
Tak samo jak poszczególni ludzie, różnie wyobrażali sobie śmierć, tak różne jej opisy możemy zaobserwować w dziełach z tamtego okresu. We wszystkich jednak występują trzy ważne motywy: „ars moriendi”(sztuka umierania), „memento mori” (pamiętaj o śmierci), „dance macabre” (taniec śmierci).

Motyw ars moriendi najlepiej ukazany jest w utworze pt. „Pieśń o Rolandzie”
Tekst ten obrazuje nam w jaki sposób człowiek powinien przygotować się do nadejścia śmierci tak, aby umrzeć godnie jako chrześcijanin. Roland walcząc w obronie wiary i króla oraz umierając za swoją ojczyznę w pełni przedstawia nam nie tylko wizerunek chrześcijanina ale także przykładnego rycerza.

Pomimo wszelkich cierpień nie dramatyzuje, nie boi się momentu spotkania ze śmiercią. Czeka na nią z największym spokojem. Hrabia umiera na pagórku pod sosną. Prawą rękę wznosi ku górze co symbolizuje dążenie człowieka do Boga. Schylenie głowy na prawe ramię przypomina śmierć Chrystusa. Roland robi rachunek sumienia, prosi Boga o przebaczenie. Wspomina swoją ojczyznę. W chwili śmierci całkowiecie oddaje się Bogu. Poprzez oddanie mu swej rękawicy mianuje się Jego wasalem. Scena w której Archanioł Gabriel zabiera duszę Rolanda do nieba jest ostatecznym dowodem prawości i odwagi którą Roland zasłużył sobie na zbawienie.
Drugi z motywów - „memento mori” zaobserwować możemy w utworze: „Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią” Śmierć opowiada Polikarpowi o swej potędze, wobec której wszyscy ludzie są sobie równi. Przypomina ona, że każdy niezależnie od swego majątku, stanowiska czy wiary spotka się z nią osobiście. Śmierć nie oszczędza nikogo.

W tym samym utworze występuje również ostatni z motywów, którym jest taniec śmierci. Taniec zawsze kojarzył się z okazywaniem i doznawianiem radości. Osobą, która wynosi radość z tego tańca jest Śmierć. Dance macabre jest wyobrażeniem tanecznego kręgu w którym złączeni są na przemian zmarli i żywi. Wodzirejami są najczęściej bezpłciowe kościotrupy na których powiewają resztki ubrania oraz strzępy pożółkłej skóry. Śmierć ochoczo wyciąga rękę do swej ofiary, którą zamierza porwać; są to mężczyzna lub kobieta, ubrani zgodnie ze swoim pochodzeniem. W tańcu uczestniczą ludzie z różnych stanów co przekonuje nas, iż śmierć traktuje wszystkich jednakowo bez względu na funkcję w państwie, stan zdrowia, majątek. Śmierć doprowadza wszystkich do równości, dla każdego jest tak samo bezlitosna. Dlatego też nie należy dbać o dobra materialne, gdyż Śmierć zabierze je jednym ruchem, i w jej obliczu nie mają one żadnej wartości.

Podczas tańca Śmierć oznajmia, że zabierze ze sobą każdego człowieka, ale w pierwszej kolejności będą to grzesznicy, księża żyjący w dostatku i rozkoszy, rozpustne kobiety, sędziowie wydający niesprawiedliwe wyroki oraz pijacy, którym na nic się w tych chwilach zdadzą wszelkie kosztowności o które podczas całego życia zabiegali. Wnioskować zatem możemy, że im człowiek przejdzie przez życie skromniej i cnotliwiej, tym jego śmierć będzie lżejsza i mniej przykra. W tym utowrze Śmierć ukazana jest jako rozkładający się trup kobiety. Jej wygląd jest odrażający, co najlepiej obrazuje fragment: „[...]Ujrzał człowieka nagiego, przyrodzenia niewieściego obraza wielmi skaradego[...]”. Śmierć ma czaszkę pokrytą żółtą skróra i przewiązaną chustką, oczy z których strumieniami wypływa krew, na twarzy brakuje części nosa oraz warg. Ten wizerunek ma na celu podkreślenie niedoskonałości ludzkiego ciała i ukazanie jego znikomości względem życia wiecznego. Śmierć przedstawiona w tym utworze jest gadatliwa, cechuje ją duża energia. Przechwala się wręcz swoimi „osiągnięciami” w pozbawianiu ludzi życia. Aby dodać temu wizerunkowi Śmierci więcej dramatyzmu, ukazano w jej rękach kosę, którą wymachuje na wszystkie strony, zgrzytając przy tym głośno zębami.
Podobną wizję śmierci przedstawia nam Franciszek Villon w swoim „Wielkim Testamencie”.Sam motyw śmierci ukazuje w bardzo makabryczny sposób jako zgnilizna i rozpad ciała. Villon dostrzega kruchość życia ludzkiego.Ukazuje on podział na stany społeczne, w których ludzie bogaci mają przewagę nad biedotą. Śmierć często dla ludzi biednych kojarzyła się ze zbawieniem od trosk doczesnych. Dla bogatych natomiast, było to zjawisko, które „budziło” w nich niepewność. Woleli zatem korzystać z dostatku na ziemi. Śmierć była jednak bezlitośnie sprawiedliwa. Śmierć wyrównywała wszystkie różnice między biedotą a bogaczami. Każdemu zabierała bowiem wszystko, co miał. Każdego pozbawiała najważniejszego - życia.

Inne wyobrażenie śmierci obserwujemy w utworze pt. „Legenda o świętym Aleksym”. Tytułowa postać umiera pod schodami własnego domu w samotności i nędzy, którą sama dobrowolnie wybrała. Wcześniej Aleksy wychowywał się w bogactwie i dostatku, jednak w noc poślubną postanawia porzucić swoją żonę i prowadzić życie ascety, w pełnej gotowości do wyrzeczeń i poświęceń. Po kilku latach wraca do rodzinnego miasta i zamieszkuje pod schodami swojego dawnego domu. Przez nikogo nie rozpoznany, żyje w nędzy wiele lat. Aleksy doznaje wielu upokorzeń: wylewane są na niego pomyje, chodzi w łachmanach. W tych wszystkich chwilach nie opuszcza go jednak wiara i cały czas się modli. Tytułowy bohater zna dokładnie datę swej śmierci, zatem jeszcze za życia spisuje list, w którym zamieszcza opis swojego życia. List ten z jego rąk wyjąć mogła tylko jego żona. Jego śmierci towarzyszą cuda: dzwony same biją, chorzy dostępują uzdrowień. Można by powiedzieć, że stosunek św. Aleksego do śmierci był obojętny. Najważniejszy dla niego był Bóg, a życie ziemskie miało przyczynić się do zbawienia.
Inny obraz śmierci prezentowany jest w słynnym utworze Dantego „Boska Komedia”. Włoski poeta ukazuje nam w nim zaświaty podzielone na trzy części: Piekło, Czyściec oraz Raj. Piekło ma kształt stożka zwężającego się ku dołowi. Nad bramą widnieje napis który nakazuje grzesznikom porzucenie wszelkich nadzei. Piekło składa się z przedpiekła i 9 kręgów z których każdy ma 9 tarasów. Każdy grzesznik ma swoje wyznaczone miejsce, w którym odbywa zasłużoną i precyzyjnie przemyślaną karę.Czyściec ma kształt góry, składa się z 7 tarasów, przedsionka i raju ziemskiego. Raj składa się z 7 niebios rozmieszczonych na różnych planetach oraz Empireum czyli siedziby Boga.
Wyobrażenie śmierci ukazane tu jest, jako wędrówka bohatera po trzech zaświatach. W czasie tej wędrówki, poznajemy drogę człowieka grzesznego, od poznania swych win, poprzez cierpienie, oczyszczenie z grzechu, aż do moralnego odrodzenia się i doskonałości.
Te literackie obrazy śmierci pokazują, że każdy w jej obliczu jest samotny, zdany tylko na siebie. Nikt nie może „umrzeć za drugą osobę”, ani nikt nie jest w stanie w żaden sposób oszukać czy pokonać śmierci.Całe życie ludzi średniowiecznych podporządkowane było momentowi śmierci. Można by nawet zaryzykować stwierdzenie, że zakończenie życia doczesenego i przejście na tamten świat było najchwalebniejszym momentem ludzkiej egzystencji.