Charakterystyka epok - najważniejsze informacje

FILOZOFIE I ZAŁOŻENIA DANEJ EPOKI

STAROŻYTNOŚĆ
XIX w. P. n. E – V w. N.e.
Rodzaje literackie- podziału dokonał Arystoteles w III w. P. n.e.
- epika Homer VIII w.p.n.e.
- liryka Safona VII/Vi w.p.n.e.
- dramat Sofokles V w.p.n.e. komedie i tragedie

1. Stoicyzm- jest to nurt materialistyczny, utworzony w III w.p.n.e. przez Zenona z Kition. Człowiek aby osiągnąć szczęście musi zachować równowagę duchową, powagę, spokój i trzeźwość umysłu. . Rządzić człowiekiem powinien rozum a nie namiętności. Stoik to ktoś, kto nie poddaje się emocją żyje zgodnie z naturą, wyrzeka się dóbr przemijających, w zamian za co osiąga szczęście.

2. Epikureizm- nakazuje człowiekowi wierzyć świadectwu zmysłów, cieszyć się życiem i korzystać z jego radości. Epikurejczycy odrzucają wiarę w siły pozaziemskie, głoszą pochwałę życia na ziemi. Nazwa pochodzi od twórcy – Epikura, żyjącego na przełomie IIIi II w.p.n.e. Epikurejczycy są rozważni- jeśli wyrzeczenie się uciech ma być ucieczką przed bólem - godzą się na to. Ich hasło to carpe diem- chwytaj dzień.

ŚREDNIOWIECZE
Europa V-XV
- 476-upadek cesarstwa zachodnio-rzymskiego
- 1453-upadek Konstantynopola
- 1450- wynalezienie druku przez Gutemberga
- 1492- odkrycie Ameryki przez Kolumba
Polska X-XV
- 966- chrzest Polski
- „memento mori”- pamiętaj o śmierci

Architektura
- styl romański-X-XII
- styl gotycki –XII-XV

1. Augustynizm- twórca był św. Augustyn. Najwyższym bytem jest Bóg. Bóg to dobro, piękno, prawda, źródło wiedzy i wiary. W swojej filozofii ukazuje dramat człowieka umieszczonego między niebytem a ziemią, między aniołami a zwierzętami. Człowiek żyje w świecie dualistycznym ciągle musiał wybierać między dwoma przeciwstawnymi wartościami dobro-zło, niebo-piekło, dusza-ciało. Św. Augustyn pochwala wyrzeczenie się dóbr ziemskich, a proponuje ascetyczny tryb życia.

2. Tomizm- twórca tej filozofii harmonijnej jest św. Tomasz z Akwinu. Zakłada on wizję świata harmonijnego, stanowiącego drabinę bytów, na której każde istnienie ma swoje własne , naturalne miejsce, także człowiek ma swoje miejsce ale powinien się piąć wyżej. Człowiek na tej drabinie na szczególne miejsce- ponad światem materialnym, bo posiada rozumną duszę, ale pod sfera aniolow- czystych całkowicie.

3. Franciszkanizm- św. Franciszek z Asyżu stworzył pogląd stanowiący niezwykłą, radosną filozofie wiary. Głosił wszechogarniającą miłość do świata, braterstwo wszelkich żyjących istot, uwielbienie świata i jego piękna, radosna wiarę w Boga oraz ideał ubóstwa. Występował przeciwko okrucieństwu, nienawiści, zabijaniu i chciwości. Legendy jego życia zawierają ‘Kwiatki św. Franciszka z Asyżu’’

CECH CHARAKTERYSTYCZNE DLA TEJ EPOKI
- Uniwersalizm- państwa były podporządkowane jednej władzy kościelnej i świeckiej. Zwierzchnictwo papieża , a władzę świecka sprawował cesarz. Językiem urzędowym była łacina.
- Teocentryzm – czyli Bóg w centrum zainteresowania
- Anonimowość

RENESANS
- odrodzenie, złoty wiek
Włochy XIV- pocz. XVI
Polska- koniec XV- 30 lata XVII
Koniec: liczne wojny; kontrreformacja

PRĄDY UMYSŁOWE
1. Reformacja
jest to wielki ruch religijny i narodowy XVIw. , mający na celu reformę kościoła katolickiego, jego praktyk i założeń. Początek reformacji umieszczamy w 1517r. , kiedy miało miejsce wystąpienie Marcina Lutra- skrytykował on w swoich „Tezach o odpustach” praktykę pieniężnych odpustów a także zażądał tłumaczenia Biblii na języki narodowe. Ten ruch stał się przyczyną wojen religijnych, podziałów między ludźmi.
Zalicza się do niej :
- luteranizm- rozpropagowana w Niemczech, twórcą był Marcin Luter, istotą tego nurtu było to że głosili że Biblie powinny być tłumaczone na języki narodowe, że można ją interpretować indywidualnie, ze Kościół nie jest jedynym autorytetem rozumiejącym prawidłowo Biblie
- kalwinizm-nurt ten obiał- Francje, Szwajcarię, pochodzący od Jana Kalwina. Głosili teorie predestynacji, tzn. że wierzyli w przeznaczenie, w to, że każdy człowiek ma swój los zapisany w gwiazdach, przeznaczone jest mu piekło albo niebo, a życie jest realizacją ustalonego wcześniej scenariusza. Posiadanie siaje się zasługą a bezczynność grzechem.
- Anglikanizn powstał w Anglii
- Arianie-czyli Bracia polscy potępiali poddaństwo chłopów, głosili potrzebę wyrzeczenia się majątków. Zostali wygnani z kraju w połowie XVIIw.

2. Humanizm to prąd, w który w centrum zainteresowania myślicieli, artystów, uczonych stawia człowieka. Głosili potrzebę poznania i kształtowania indywidualnej jednostk iluckiej. Człowiek jast wielce wartościowy, liczy się jego talent. humanista to człowiek wszechstronnie wykształcony, światowiec, artysta, żyje według filozofii antyczny, tworzy na wzór jej, skupia uwagę na człowieku jego życiu i czynie.

Pojęcie antropocentryzm związane jest z humanizmem i stawia człowieka w centrum zainteresowania. Hasłem tego prądu stało się słynne zdanie Terencjusza:
„ Człowiekiem jestem i nic co ludzkie, nie jest mi obce.”
Przedstawiciele to:
Leonardo da Vinci
Michał Anioł Buonarotti
Tycjan
Jan Kochanowski
Mikołaj Kopernik
Rafaelo Sannti

BAROK
Europa kon. XVI- XVIII
Polska lata 80 XVI- 1730
Barocc - perła o nieregularnym kształcie; przepych zbyt dużo zdobień, następuje zachwianie harmonii tzw. Przerost formy nad rteścią
Rococo- oznacza muszle o nieregularnym kształcie
Sarmatyzm- postawa ideowa polegająca na przekonaniu, że szlachta polska wywodzi się od starożytnego plemienia sarmatów, którzy wędrując po Europie przez pewien czas osiedlili się na terenach polski i dali początek nowemu pokoleniu. Byli honorowi i waleczni.
-„vanitas vanitatum et omnia vanitas” - marność nad marnościami, wszystko marność-KOhelet
- Marinizm- nazwa wywodzi się od włoskiego poety Marina , to styl poetycki polegający na wprowadzeniu do wiersza ogromnej ilości środków artystycznych; celem marinizmu jest zadziwić, szokować, zachwycać czytelnika. Jest to przerost formy nad treścią.

GŁÓWNE NURTY W LITERATURZE POLSKIEGO BAROKU
1. Nurt dworski-rozwija się na dworach magnackich. Przedstawiciele to: Jan Andrzej Morsztyn i Daniel Naborowski Ten typ literatury uprawiany był na wzór europejski, zwłaszcza modna stała się poezja włoskiego Marina, którego naśladowali też polscy poeci. Był to nurt kosmopolityczny, czyli czerpiący za wzorców zachodnich, im składający uznanie, a z niechęcia odnoszący się od rodzimych, polskich tradycji.

2. Nurt ziemiański- opanował polskie szlacheckie dworki. Przykłada ogromna wagę do rodzimych tradycji, wręcz tworzyła własną szlachecka ideologie i swój polski rodowód uznała za najważniejszy. Twórcami tego nurtu są; Wacław Potocki i Jan Chryzostom Pasek

OŚWIECENIE
Europa Zach. Pocz.XVIII do lat 80 XVIII
POLSKA
I faza wczesna-40 lata XVIII- 1764-czasy saskie
-upadek gospodarczy kraju zniszczonego wojnami, epoka anarchi i upadku oświaty

II faza dojrzała- 1764-1795
St. August Poniatowski zostaje królem-epoka stanisławowska
Wydarzenia:
1765r.- założenie czasopisma Monitor
1765r.- założenie teatru narodowego przez króla
1765r.- założenie Szkoły Rycerskiej zwanej Korpusem Kadetów, jej komendant to Adam Czartoryski
1771r.- obiady czwartkowe
1775r.- powołanie Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych- pierwsze ministerstwo oświaty
1768-1772- konfederacja barska
1772- I rozbiór Polski w Petersburgu
1773- powołanie Komisji Edukacji Narodowej
1788-1792- Sejm Wielki- 4 lata sejmowego ratowania kraju
1791- Konstytucja 3 maja
1792- Targowica
1793 II rozbiór Polski
1794- insurekcja Kościuszkowska
1795- III rozbiór Polski

III faza schyłkowa-1795-1822-czasy postanisławowskie

1797- legiony Dąbrowskiego we Włoszech
1807- utworzenie Księstwa Warszawskiego
1822- początek romantyzmu A. Mickiewicz wydaje słynny tom „Ballady i romanse”

„cogito ergo sum”-myśle więc jestem-Kartezjusz
„sapere aude”- odważ się być mądrym

Główne idee oświecenia
Racjonalizm- twórca tego kierunku był Kartezjusz, który w „Rozprawie o metodzie” przekonywał że świat można poznać i zrozumieć tylko dzięki rozumowi.Z racjonalizmu wywodzi się :
- deizm- wierzyli że Bóg stworzył świat ale nie ingeruje w sprawy ludzkie
- ateizm- odrzucaja istnienie Boga

Empiryzm - twórca był Francis Bocon. Twierdził, że świat można poznać tylko dzięki doświatczeniu
Sensualizm - twórcą był John Lock, wprowadził pojęcie czystej karty- tabula rasa; czyli człowiek rodzi się jak czysta karta bez dziedziczenia genetycznego, a świat poznaje dzięki zmysłom.
Utylitaryzm - człowiek zyjący w społeczeństwie i korzystający z jego dobrodziejstw powinien być dla niego użyteczny

Kierunki artystyczne
Klasycyzm- czerpie ze źródeł antyku w sztuce obowiązywała harmonia między formą a treścią. Literatura miała charakter dydaktyczny( uczy i wychowuje) Przedstawicielem w Polsce był Ignacy Krasicki. Poezja miala spełniać cele utylitarne, literatura preferuje gatunki literackie wywodzące się z antyku tj. oda, pieśń, bajka, satyra

Rococo - jest kontynuacją z baroku, utwory lekkie, ulotne, pisano o namiętnościach- erotyki, anakreontyki
Sentymentalizm- twórca był Jan Jakub Rousseau. Najważniejszy jest świat przeżyć wewnętrznych: refleksje, rozpomietywania to cel nadrzędny utworu. Nazwa pochodzi odtytułu powiesci angielskiego pisarza Lawranca Sterna pt. „Powieść sentymentalna”. Rousseau twierdził że człowiek może być szczęśliwy tylko wtedy, gdy obcuje z natura, odejście od niej pozbawia człowieka szczęścia. Z sentymentalizmu powstaje następna epoka- romantyzm

ROMANTYZM
Europa-od 1789-rewolucja francuska do 1848-wiosna ludów
Polska- 1822-1863
„miej serce i patrzaj w serce”

Irracjonalizm- nakazuje poszukiwać prawdy tylko za pomoca środków pozarozumowych, takich jak intuicja, przeczucie, wiara, instynkt.
Fantastyka- ogół nadprzyrodzonych, niezwykłych, wyprodukowanych przez wyobraźnię twórcy zjawisk i istot które pojawiają się w romantycznej literaturze.
Tajemniczość- wiele zjawisk tajemniczych, niewyjaśnionych zdarzeń ,mrocznych przestrzeni, atmosfery spisku,.
Orientalizm- romantycy ze szczególną namiętnością zwrócili się ku kulturze wschodu. Jest to zachwyt tradycją arabską perską japońską, chińska który zaowocował w wielu utworach
Ludowość- zwrot ku ludowości, wykorzystywanie podań i legend ludu, wiele tematów romant. Zostało zaczerpniętych z ludowych opowiadań, wiele gat. Literackich np. ballada wywodzi się z twórczości ludu.
Historyzm – romantycy lubili powracać do czasów średniowiecznych i umieszczać tam akcje utworu, czerpac tematy z historycznych kronik. Przykładem może być Konrad Wallenrod Mickiewicza
Mistycyzm –zakłada bowiem możliwość duchownego kontaktu z bóstwem, stąd często spotykamy w lit. Romantycznej sceny mistyczne: widzenie, objawienie, prorocze sny. Mistycy te właśnie wydarzenia traktują jako najprawdziwsze formy poznania świata, wierzą, że każda rzecz i każda sprawa ma ponadzmysłowy, niepoznawalny, nierealny byt, a człowiek widzi tylko jedną, realna stronę zjawisk.
Mesjanizm –czyli przypisywanie jednostce lub nawet całemu narodowi misji posłannictwa wobec ludzkości. Jednostka –mesjasz wybrana jest by dla idei ogólnej poświęcić siebie. Naród –mesjasz (za taki romantycy uznawali Polskę) cierpi za inne kraje, swoim cierpieniem ma odkupić ich wolność. Ten pogląd przejawia się w „Dziadach” A. Mickiewicza tam mesjaszem –jednostką jest tajemniczy bohater o imieniu czterdzieści i cztery, natomiast w widzeniu ks. Piotra –Polska jawi się jako Chrystus narodów.
Wallenrodyzm –postawa człowieka który podejmuje samotną walkę z wrogiem potężniejszym od siebie, odrzucając szczęście osobiste; za oręż wybiera podstęp i zdradę.

Powieść poetycka –np. „Giaur” lub ”Kw” jest romantyczną wersją poematu epickiego, opowiadanie narratora ma charakter subiektywny. Jej cechy to: pisana wierszem, tajemnicza biografia bohatera, brak chronologii wydarzeń, fragmentaryczność fabuły, różna konstrukcja kompozycji nastrój grozy i tajemnicy, bohater jest osamotniony w działaniu, występują niedomówienia i aluzje, wszechwiedzacy narrator.
„Giaur” jako Bohater bajroniczny
-odsunięty od społeczenstwa, skłócony ze światem, nieznane pochodzenie, samotność w działaniu, wyzwanie rzucone Bogu, walczy o wolność narodów uciemiężonych, niespełniona miłość, ponury i dumny, wieczne duchowe cierpienie, brak wiary w zwycienstwo, sam sobie jest sędzią i katem, wielki patriota.
Bohater romantyczny- przeżywa nieszczęśliwą miłość, samotny w działaniu, skłócony ze światem, patriota, tajemnicza biografia, dumny i ponury, sam sobie jest sędzią i katem, gwałtowny w działaniu, walczy o wolność
Epopeja narodowa- utwór epicki, wierszowany, przedstawiający obraz narodu, warstwy społecznej na tle ważnych i przełomowych wydarzeń historycznych

POZYTYWIZM
Europa-ok. pol XIX do lat 90
Polska- 1864- 1890
„pozytywny” według Augusta Conte to inaczej- realny, użyteczny, pewny, ścisły,
-jest to wiek pary i elektryczności, wiek prasy, powieści i książki, handlu i przemysłu

IDE POZYTYWISTYCZNE
Scjentyzm- światopogląd oparty na zaufaniu do nauki i jej wyników -Spenser
Ewolucjonizm- człowiek i społeczeństwo są organizmami i podlegają ewolucji. Im bardziej rozwija się nauka, tym bardziej rozwija się technika, produkcja; bogaci się państwo i społeczeństwo
Utylitaryzm- jednostka musi być społecznie użyteczna. Żyjemy nie dla siebie lecz dla innych -Mill
Agnostycyzm- pogląd negujący możliwości poznania świata i praw i nim rządzących
Materializm dialektyczny- wprowadził go Engels; świat składa się tylko z materii.

IDE POZYTYWISTYCZNE W POLSCE
Program pozytywistyczny odrzucał zrywy niepodległościowe na rzecz umocnienia wewnęcznego spoleczeństwa, pracy opartej na wysiłku intelektualnym i fizycznym. Program polskich pozytywistów zawarł w „Przeglądzie Tygodniowym” Aleksander Świętochowski w artykule pt. „My i wy”
-Praca u podstaw- należy przełamać bariery między klasami, szerzyć oświatę wśród warstw najuboższych, zwrucić uwagę społeczeństwa na ciemnote i zacofanie robotników i chłopów.