Sen jako odbicie wnętrza człowieka. Na podstawie wybranych przykładów porównaj różne ujęcia motywu.

Plan prezentacji
Temat: Sen jako odbicie wnętrza człowieka. Na podstawie wybranych przykładów porównaj różne ujęcia motywu.
I. Literatura podmiotu
Kochanowski Jan:Fraszki, pieśni, treny. Greg. Oprac. Wojciech Rzehak. Kraków 2004. Do snu, s. 5-6
Kochanowski Jan: Fraszki, pieśni, treny. Greg. Oprac. Wojciech Rzehak. Kraków 2004. Tren XIX albo Sen, s. 29-30
Mickiewicz Adam: Dziady cz III. Czytelnik. Warszawa 1967
Prus Bolesław: Lalka. Greg. Warszawa 2001
II. Literatura przedmiotu
Hutnikiewicz Artur: Od czystej formy do literatury faktu. Wiedza Powszechna. Warszawa 1974. Sen, s. 20-24
Miłkowski Tomasz. Termer Janusz:Leksykon dzieł i tematów literatury polskiej: Dla uczniów gimnazjów i liceów. Książka i Wiedza. Warszawa 2003. Sen, s. 484-485
III. Ramowy plan wypowiedzi
1. Sen jako czynność regularnie powtarzająca się
a) Funkcja snu w kulturze
b) Sen jako argument na istnienie nieśmiertelności
2. Motyw snu w dziełach Jana Kochanowskiego
a) Sen jako ukojenie: "Tren XIX"
b) Nauczyciel umierania i przewodnik po świecie: "Do snu"
3. Marzenia senne w "Dziadach cz III"
a) Konrad jako bohater wewnętrznie rozdarty
b) Mistyczne widzenia ks. Piotra
-Wizja zmartwychwstania uciemiężonego narodu
c) Koszmar senatora Nowosilcowa
d) Widzenie Ewy-wyobrażenie o harmonijnym, czystym świecie
4. Sny jako odzwierciedlenie stanów wewnętrznych bohaterów
a) Sen Łęckiej- Wokulski jako monstrum: "Lalka"
b) Sny jako odzwierciedlenie duszy, marzeń i pragnień
5. Wnioski
a) Różne funkcje snu w literaturze
b) Przemieszanie świata realnego z fantastycznym
c) Sny- prorocze, wróżebne i zapowiedź przyszłości

Tłumacząc w najprostszy sposób pojęcie snu można powiedzieć, że jest to regularnie powtarzający się stan fizjologiczny. Sen stanowi nieodzowną część naszego życia, spełnia funkcję regeneracyjną. Podczas snu nasza podświadomość zyskuje możliwość porozumienia się z nami za pomocą symboli, które mogą wskazywać sposób w jaki możemy dokonać zmian w życiu. Sny ukazują historię łączącą w sobie elementy fantastyki i rzeczywistości. Odsłaniają tajemnice przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. Są przesłaniem mocy nadprzyrodzonych, inaczej mówiąc patrzeniem w zaświaty. Stanowi stan zjednoczenia duszy człowieka z całym otaczającym go światem. Sen podobny jest do filmu, ale dla każdego z nas będzie on o tyle ciekawszy, bo dotyczy nas samych. Pozwala na przekraczanie granic realnego świata, umożliwiając snucie najbardziej fantastycznych wyobrażeń. Prawie każdy człowiek zetknął się z jego tajemnicami. Funkcja snu w kulturze sprowadzała się nie tylko do podkreślania granic między jawą a światem marzeń sennych, lecz także do wykazywania, że czas śnienia może wprowadzić w rzeczywistość zakrytą przed ludzkim wzrokiem-objawić prawdę pozazmysłową. Sny jako znaczący temat literacki i filozoficzny stanowiły tło do rozważań na temat duszy i ciała. Były ważnym argumentem przemawiającym za teorią nieśmiertelności. Literatura od wieków odwołuje się do snów i widzeń jako tematów i motywów a nawet zasad kompozycyjnych dzieł-uzasadnia luźne powiązanie poszczególnych wątków, niezwykłe relacje między nimi, pozwala ignorować reguły logiki. Sen jest także miejscem akcji, mogą w nim rozgrywać się ukazane w utworze wydarzenia. Poprzez ich interpretację niekiedy usiłowano poznawać przyszłość.
Motyw snu w literaturze pojawia się dosyć często. Zaczynając od literatury epoki renesansu możemy to zauważyć, np. W „Trenach” Jana Kochanowskiego. W trenie XIX autorowi podczas snu ukazuje się jego matka wraz ze zmarłą córką Urszulą. Sen uspokaja go po tak wielkiej rozpaczy jakiej doznał. Staje się w pełni wiarygodny a nawet oczywisty. Można powiedzieć, że dzieje się na jawie. Sen jest tutaj także obrazem śmierci. Zadaniem zmarłej matki jest pocieszenie syna. Zapewnia go, że jego ukochanej córce jest w niebie dobrze.
Sen jest także ukazany we fraszce Jana Kochanowskiego pt. „Do snu”. W tej fraszce sen jest nauczycielem umierania. Podczas snu dusza człowieka rozpoczyna wędrówkę, odwiedzając różne miejsca, także sferę niebieską. Wg. Kochanowskiego sen jest wstępnym przeżyciem, które oswaja człowieka ze stanem niebytu. Symbolizuje wolność duszy.
Symbole w snach wskazują w jaki sposób można dokonać zmian w życiu, na których nam szczególnie zależy. Marzenia senne to opowieści, które zawierają elementy rzeczywistości zewnętrznej jak i psychiki osoby śniącej a także ukazują niezaspokojone pragnienia i ważne wydarzenia. W epoce romantyzmu mamy do czynienia z oniryzmem dotyczącym snów, mających charakter marzeń sennych. Romantyków fascynowała tajemniczość i fantastyka. W III części „Dziadów” Adama Mickiewicza sny i widzenia odgrywają bardzo ważną rolę w życiu bohaterów dramatu. III cz. „Dziadów” zawiera bogatą problematykę związaną głównie z losami narodu, jego przeszłością i przyszłością, ale obejmuje również treści natury filozoficznej i moralnej. Pod względem artystycznym „Dziady” stanowią szereg luźnych scen, z których każda prezentuje wartość samodzielną, wszystkie razem składają się na całość połączoną wspólnym nurtem ideowym. Konrad, który w pierwszej części monologu uosabia potęgę mocy twórczej, ale wyraża jednocześnie dramat poety odczuwającego swe osamotnienie i niemożność wypowiedzenia się w pełni, w części drugiej staje się przedstawicielem gnębionego narodu i wyrazicielem jego najgłębszych pragnień. W Improwizacji zbuntowany Konrad pragnie wydrzeć Bogu tajemnicę rządu nad duszami. Scena ta wraz z sceną egzorcyzmów łączą w jedną całość problematykę narodową z problematyką moralną. Odbywa się sąd nad Konradem , nad jego pychą i bluźnierstwem podyktowanym przez szatana. Dla Konrada sen jest „życiem duszy”, który ma odsłonić duszę świata, tzn jego pozazmysłowy i metafizyczny porządek.
Pysze Konrada poeta przeciwstawia pokorę ks Piotra. Jego optymistyczne widzenia otwierające perspektywy wolności , sugerują, że ks Piotr obok Konrada to drugi bohater jednostkowy, który pojawia się na tle bohatera zbiorowego, jakim jest cały naród. Scenę widzeń ks Piotra należy rozpatrywać w kategoriach mistycyzmu, które oznaczają przekonanie o wyższości uczucia nad rozumem, które mogą wznieść ludzką duszę do Boga lub ku nieskończoności. Księdzu Piotrowi ukazuje się wizja męczeństwa Polski i jej zmartwychwstania. Przyrównana do Chrystusa i Jego zmartwychwstania Polska otrzymała znamię świętości. Spełniła ona wielkie posłannictwo dziejowe. Dzięki męczeństwu, przez króre przechodzi staje się narodem wybranym: przyniesie wolność nie tylko sobie, ale także innym narodom ujarzmionym. Widzenie ks Piotra wyraża ideę mesjanizmu, znamiennego dla wielu dzieł polskiej literatury romantycznej. Z mesjanizmem narodowym, wyrażającym przeświadczenie o narodzie wybranym, łączy się tutaj idee mesjanizmu jednostkowego. Proroczy obraz zmartwychwstania narodu zamyka wizje jego wskrzesiciela oznaczonego tajemniczą liczbą „czterdzieści i cztery”. Idea mesjanistyczna zawarta w widzeniu ks Piotra jest próbą przezwyciężenia pesymizmu przenikającego dramat. Wizja zmartwychwstania wzbogaca bowiem poczucie wiary i nadziei w odmianę losu uciemiężonego narodu. Zgodnie z romantyczną filozofią, sen odkrywa prawdę o człowieku. Śpiący człowiek nie kontroluje się, nie udaje innej osoby. Ukazuje się jego prawdziwa natura, lęki i marzenia.
W budowie dramatu dostrzec można zjawiska kontrastujące ze sobą. Obok scen o silnym napięciu dramatycznym, jak Improwizacja występują sceny z diabłami, pełne cech groteskowych. Senator Nowosilcow doświadcza czym jest koszmar. Podczas snu diabły toczą walkę. Jeden z nich chce zesłać na niego ów koszmarny sen, który będzie karą za jego okrutne postępowanie. Jednak jeden z diabłów jest temu przeciwny. Pokrzyżowałoby to im szyki, gdyż chcą porwać duszę Senatora, gdy nadejdzie na to czas. Belzebub zezwala szatanowi na to, żeby podczas snu podsycił pychę śpiącego, a potem pokazał mu, czym grozi utrata łaski cara. Senator śni więc najpierw o godnościach i tytułach, o społecznej pozycji i szacunku ludzi wysoko postawionych. Potem nagle car odwraca się od niego, Senator popada w niełaskę, ludzie szyderczo się z niego naśmiewają, całkowicie traci autorytet wśród społeczeństwa.
Bohaterka Ewa także ma sen, jednak o nieco odmiennym charakterze a poprzedzony jest on modlitwą. We śnie widzi Matkę Boską , która podaje kwiaty małemu Jezusowi a Ten z kolei obsypuje nimi Ewę. Sen oddaje osobowość bohaterki i jej percepcję świata jako czystego, dobrego, harmonijnego. Widzenie Ewy jest rozdzieleniem kolejnych scen utworu. Sny w tym dramacie opierają się na takiej samej zasadzie i funkcji jaka została przedstawiona w nim, a mianowicie snu jako „życia duszy”. Wszystkie sceny oniryczne:monolog Konrada, sen Ewy, widzenie ks Piotra są konkretyzacją każdego z tych bohaterów. Sceny wizyjne: widzenie Ewy, ks. Piotra i sen Senatora, układają się na kształt tryptyku, w którym pod względem ideowym góruje mesjanistyczna wizja zmartwychwstania Polski.
Sny są także odzwierciedleniem stanów wewnętrznych bohaterów, często stanowią źródło informacji o ich procesach myślowych. W epoce racjonalizmu, jaką był pozytywizm, raczej nie powinniśmy spodziewać się motywów związanych z wizjami, marzeniami sennymi. Tymczasem w „Lalce” Bolesława Prusa, będącej przecież szczytowym osiągnięciem polskiej prozy pozytywistycznej XIXw, sny bohaterki odgrywają zaskakująco dużą rolę. Marzenia senne mówią dużo o bohaterach i ich stosunku do ważnych w ich życiu osób. Izabela Łęcka pochodzi z arystokratycznego rodu. Przez całe życie była rozpieszczana przez ojca. Dzięki swojej urodzie nigdy nie mogła narzekać na brak adoratorów. Ma niespokojny sen, w którym pojawia się Wokulski jako przyczyna nieszczęść jej rodziny. Wokulski jawi jej się jako człowiek w zasmolonej koszuli. Jej sen jest koszmarem, pełnym tajemniczości, irracjonalności i symboliczności. Początkowo Łęcka uważała Wokulskiego za człowieka gorszego od niej. W czasie snu demonizuje jego postać. Przeraża ją olbrzymia postura, nadludzka moc budzi w niej przestrach. Izabela nie chce, aby ojciec prowadził z nim interesy, ponieważ według jej snu, Wokulski jest wyrachowany, trudno przewidzieć jego zachowania, jest nieodgadniony i tajemniczy. Jej sposób myślenia zmienia się w monencie gdy bliżej go poznaje i dowiaduje się, że jest bardzo zamożnym człowiekiem. Marzenie senne Łęckiej pomaga zrozumieć bohaterkę, pogłębia charakterystykę postaci. Odsłania także jej psychikę-jej obawy, uprzedzenia, lęki, zmienne stany duszy. Izabela darzy swojego ojca szacunkiem, pokłada w nim ogromne nadzieje. Zawsze chętnie niosła mu pomoc. Podkreśla także charakter relacji między nią, ojcem i Wokulskim- w sposób symboliczny zapowiada przyszłe wydarzenia. Sny Izabeli Łęckiej odzwierciedlają jej duszę, marzenia i pragnienia. Kiedy kupiła posąg pięknego Apollina ten bardzo często odwiedzał ją w snach, przybierając różne postacie: generała, tenora, księcia, strażaka, które potem zaprzątały tajemnice myśli Izabeli. Ten sen odzwierciedla jej marzenia o pięknym, wspaniałym mężczyźnie. Mogło to wynikać z różności bohaterki, która żyła w przekonaniu, że każdy mężczyzna powinien być taki jak właśnie on.
Sny i widzenia wykorzystywane w literaturze mogą pełnić najrozmaitsze funkcje. Mogą one ukazywać prawdę o naszej duszy, mówić o rozterkach oraz być odbiciem stanów wewnetrznych. Opisują pragnienia oraz lęki bohaterów, czyli całą prawdę o ich duszy. Często dzieje się tak, że świat realny miesza się ze światem fantastycznym, ukazanym za pomocą snów i widzeń.Czasem trudno jest rozróżnić te dwie płaszczyzny. Sen staje sie także metaforą śmierci, która pozwala człowiekowi kontaktować się ze światem nadprzyrodzonym. Sen przybiera wiele znaczeń, jest narzędziem dzięki któremu można przekazać sprawy niezrozumiałe, niepoznane, niedające wyjaśnić się poprzez naukę. Sny i motywy oniryczne mogą okazać sie proroczymi, wróżebnymi może w nich także znajdować się zapowiedź przyszłości. Literatura wykorzystując sceny oniryczne, sceny marzeń sennych ukazuje sytuacje ludzi, zdarzenia niemieszczące się w konwencji realistycznej.

Pytania od egzaminatora:
1) Dlaczego wybrałaś właśnie ten temat?
2) Do jakiej filozofii nawiązuje renesans?
3) Jakie widzenia dominowały w romantyzmie? Czego dotyczyły?