Powstanie styczniowe, powstanie narodowe przeciw Rosji, od 22 I 1863 do wiosny 1864, obejmuje Królestwo Polskie, Litwę i Białoruś, w mniejszym stopniu Ukrainę. Spowodowane nasilającym się rosyjskim uciskiem narodowym.
Przygotowania, uliczne manifestacje patriotyczne w Warszawie (m.in. obchodami rocznicy wybuchu powstania listopadowego 1830-1831, procesjami, pochodami o charakterze patriotyczno-religijnym), krwawo tłumione przez władze rosyjskie, hasła wolnościowe i demokratyczne, potrzeba reform liberalnych, sukces Włoch w walce o zjednocz. kraju, hasła uwłaszczeniowe wśród ludności wiejskiej, 1862 reformy Wielopolskiego-brak poparcia społ., przygotowania do powstania. 1863-org. branki-bezpośrednia przyczyna powstania, miała na celu rozbicie konspiracji czerwonych. 22 stycznia 1863-wydanie manifestu- początek powstania-charakter wojny partyzanckiej. 1867- zniesienie autonomii Królestwa Polskiego, likwidacja Szkoły Głównej Warszawskiej. 1868- likwidacja Banku Polskiego, skasowano klasztory, skonfiskowano ok.1600 majątków ziemskich, rusyfikacja ziem.
Przebieg, przez szeregi oddziałów polskich podczas powstania przeszło ponad 200 tys. ochotników. Stoczono ok. 1200 potyczek. Największe nasilenie powstanie styczniowe osiągnęło latem 1863, gdy przewagę we władzach centralnych uzyskali "biali" i po przejęciu dyktatury powstania przez M. Langiewicza (10-19 marca, po krótkim okresie dyktatury L. Mierosławskiego).
"Biali" duże nadzieje wiązali z ewentualną interwencją mocarstw zachodnich. Francja, Anglia i Austria ograniczyły się jedynie do przesłania Rosjanom not dyplomatycznych żądających zapewnienia Królestwu autonomii. Noty te zostały odrzucone przez rząd carski, który zdawał sobie sprawę z nieskuteczności takich protestów. Żadne z tych państw nie zamierzało faktycznie wystąpić zbrojnie w interesie Polski.
Nie mogąc zlikwidować partyzantki polskiej, władze rosyjskie podjęły akcje pacyfikacyjne oparte na stosowaniu terroru i zasad odpowiedzialności zbiorowej. Z okrucieństwa zasłynął zwłaszcza nowy gubernator Litwy, Michał Murawjow Wieszatiel. Mnożyły się publiczne egzekucje, kontrybucje, konfiskaty majątków i masowe zsyłki na Sybir.
Dyktatura Traugutta, Jesienią 1863 powstanie osłabło. Próbował je ratować sprawujący od 17 X 1863 władzę dyktatorską R. Traugutt, jednak na wiosnę 1864 walki prawie zupełnie wygasły. Najdłużej, bo aż do jesieni 1864, walczył oddział chłopski księdza S. Brzóski na Podlasiu. 5 VIII 1864 Traugutt, którego ujęli Rosjanie, został stracony wraz z 4 członkami Rządu Narodowego.
Upadek powstania, Do grudnia 1864 utrzymał się ostatni naczelnik Warszawy, A. Waszkowski, ale został stracony w lutym 1865. Powstanie styczniowe było najdłużej trwającym powstaniem polskim, wspomaganym przez Polaków ze wszystkich zaborów, emigrację, a także przedstawicieli innych narodów, m.in.: Rosjan, Ukraińców, Włochów, Francuzów, Niemców, Słowaków.
Wg szacunków w powstaniu styczniowym zginęło ok. 30 tys. powstańców, ok. 38 tys. zostało zesłanych na Sybir.
Klęska powstania była ogromnym wstrząsem dla Polaków. Wśród znacznej części społeczeństwa zapanowało przeświadczenie o beznadziejności wszelkiej walki zbrojnej. Rząd carski stopniowo likwidował resztki autonomii Królestwa Polskiego, którego nazwę zmieniono na Kraj Nadwiślański.
Skutki powstania
- ostateczne zniesienie wszelkiej odrębności i autonomii Królestwa Polskiego. Przemianowane na "Kraj Przywiślański". Zniesienie granicy celnej z Rosją, przekształcanie polskich instytucji w filie rosyjskich (Bank Polski jako kantor Banku Państwa)
- represje wobec ziem: nie podlegały reformie terytorialnej
- represje wobec ludności: konfiskata majątków (ok. 4 tys.), wywózki na Syberię
- polityka rusyfikacji. Zakaz działalności oświatowej i kulturalnej
- zakaz wyznawania rytu unickiego (likwidacja biskupstwa w Chełmie)
- kościół katolicki podporządkowany Kolegium Rzymskokatolickiemu
- likwidacja uczelni wyższych w Warszawie i Puławach
Sprawa chłopska w powstaniu styczniowym
Sprawa chłopska pojawiła się na samym początku powstania, rząd tymczasowy zajął się nią już w manifeście zachęcającym do walki. Obiecał tam uwłaszczenie za udział w powstaniu. Konkrety zostały zawarte w II dekretach uwłaszczeniowych TRN:
- uwłaszczenie na uprawianej ziemi
- odszkodowania dla ziemian ze skarbu państwa
- po trzy morgi nadziału dla bezrolnych chłopów biorących udział w powstaniu.
Po dojściu do władzy białych wprowadzanie dekretów w życie zostało zablokowane, co znacznie osłabiło powstanie. R. Traugutt przestrzegał dekretów i chciał wciągnąć lud do walki pod hasłem "z ludem i przez lud." Ziemianie wciąż nakazujący pańszczyznę mieli być karani śmiercią.
