Kozacy, wojny polsko - krzyżackie, problem kozacki w Polsce

Kozacy była to grupa społeczna zamieszkująca Ukrainę i południowo-wschodnią Rosję. Centrum Kozaczyzny zaporoskiej znajdowało się w dolnym biegu Dniepru, w kraju za dnieprowymi progami skalnymi (ukr. porohy) zwanym Zaporożem, Niżem, także Dzikimi Polami.Utworzona w ciągu XV i XVI w. z różnych klas społecznych, głównie chłopów. Często byli to uchodźcy, chłopi niemogący znieść ucisku pańszczyźnianego, ludzie wyjęci spod prawa, awanturnicy i poszukiwacze łatwego życia różnej narodowości i stanu. Nominalnie podlegali Rzeczpospolitej, w praktyce byli całkowicie niezależni. Zajmowali się rybołówstwem, myślistwem i hodowlą. Często żyli również z wypraw rabunkowych na Krym. Cechą, z której najbardziej słynęli Kozacy była odwaga. Posiadanie jej było wręcz konieczne, jeśli chciało się, tak jak oni, mieszkać na pograniczu ciągle narażonym na ataki Tatarów. Wykształcili oni własną organizację społeczno-wojskową tzw. sicz z obieranym atamanem na czele. W obronie przed Turkami i Tatarami organizowali oddziały zbrojne (watahy), początkowo obronne, następnie także zaczepne. Przed wyprawami Kozacy organizowali specjalny obóz (kosz), na którego czele stawał ataman koszowy, sprawujący w czasie wyprawy władzę absolutną. W czasie pokoju jego władzę ograniczała tzw. czarna rada (ogólne zebranie wszystkich Kozaków) i rada pułkowników.
Waleczność Kozaków chętnie została wykorzystana przez Zygmunta Augusta. 1572 r utworzył on pierwszy rejestr kozacki. Był to imienny spis Kozaków na żołdzie w Rzeczypospolitej. Zobowiązani oni byli do ochrony południowo-wschodniego pogranicza. Chętnie korzystano z ich pomocy w czasie wojen z Moskwą i Turcją.
Główną przyczyną konfliktów miedzy Rzeczypospolitą a Kozakami było to, iż Kozacy chcieli i domagali się zwiększenia rejestru kozackiego. Szlachta sprzeciwiała się podnoszenia ich liczebności. Traktowała ich jak własnych chłopów, lecz ci uważali się za równych szlachcie. Zwolnieni z rejestru (wypiszczycy) i członkowie czerni kozackiej stawali się zaciekłymi wrogami Rzeczypospolitej. Zakaz rabunkowych „chadzek” i zuchwałych ataków na Krym i wybrzeża czarnomorskie, ich główne źródło utrzymania, podniecało tę nienawiść.
Konflikt kozacki miał też podłoże religijne. Kozacy byli wyznania prawosławnego a od Unii brzeskiej nakłaniano ich do przejęcia wyznania unickiego. Wszystko to spowodowało, ze Kozacy coraz częściej utożsamiali się z prawosławiem.
Rzeczypospolita również uważała ze Kozacy są jej własnością a nie odrębnym narodem. Ciągłe próby polonizacji Kozaków były dla nich ogromnym naciskiem, przez który nie mogli rozwijać własnej kultury i tradycji. Kozacy sprzeciwiali się próbą polonizacji, co prowadziło do zażartych konfliktów.
Rzeczypospolita nie potrafiła egzekwować swoich postanowień ani pojąć konsekwentnej polityki wobec Kozaków. Ograniczenia rejestru i surowe represje wobec uczestników powstań przeplatały ugody. Ugody niestety nie były respektowane przez żadną ze stron. Surowa polityka wobec poddanych i chęc narzucenia posłuszeństwa Kozakom przynosiły skutki odwrotne do zamierzonych. Narastała niechęć Kozaków i ich negatywne nastawienie do Rzeczypospolitej.

Wszystkie te narastające konflikty polsko – kozackie doprowadziły do wybuchu powstań i walk. Pierwsze antypolskie powstanie Kozaków pod wodzą K. Konińskiego wybuchło w 1591 r. Krzysztof Koniński pociągnął za sobą kozaków i chłopów. Próba pokojowego zakończenia walk nie powiodła się, a powstanie objęło Wołyń, Bracławszczyznę i Kijowczczyznę. Powstanie zostało stłumione przez nadworne wojska Ostrogskich i Wiśniowieckich. W 1593 r. zawarto ugodę z Kozakami.
Lata 1594 – 1596 to powstanie Zalewajki. Mimo ugody wojska koronne wymordowały jeńców kozackich. Ogarnęło ono część Wołynia, Kijowszczyznę, Polesie a nawet Mohylew. Bunt został stłumiony przez wojska S. Żółkiewskiego.
W latach 20. XVII w. doszło po raz kolejny do zaostrzenia wzajemnych stosunków. Ingerencja Kozaków w sprawy wewnętrzne Krymu, grożąca Polsce nową wojną, stała się kolejną przyczyną konfliktu z Rzeczpospolitą. Na czele sił kozackich stanął M. Żmajło. W 1625, po zaciętych walkach, udało się siłom hetmana Koniecpolskiego narzucić satysfakcjonujące Polaków warunki ugody, czyli ugoda kurukowska ograniczała rejestr kozacki do 6 tys. ludzi, zabraniając jednocześnie Kozakom wypraw przeciw Turkom nad M. Czarne.
Przyczyną następnych wystąpień był zatarg między Kozakami rejestrowymi a oddziałami kwarcianymi. Na czele Kozaków stanął tym razem T. Fedorowicz. Powstanie było inspirowane antypolską propagandą prawosławnego duchowieństwa. Wybuchło w 1460 r. Powstańców po raz kolejny rozbił hetman Koniecpolski narzucając im nową ugodę. W 1635 Sejm wydał nowe rozporządzenie ograniczające swobody kozackie, zmniejszające liczbę wojska zaporoskiego. Uchwalono również budowę twierdzy Kudak. Można z niej było sprawować nadzór nad Kozaczyzną. Decyzja ta zaogniła sytuację.
W latach 1637-1638 pod wodzą Pawluka wybuchło kolejne powstanie. W 1638 Sejm uchwalił antykozacką ustawę Ordynacja wojska zaporoskiego rejestrowanego w służbie Rzeczpospolitej będącego, która ograniczyła rejestr z 8 do 6 tys. Osób. Zlikwidowała ona wszystkie przywileje kozackie, zamieniając wolnych dotąd Kozaków w poddanych. Represyjna ustawa wywołała nowe wystąpienia. Zakończyły się one podobnie jak poprzednie, czyli klęską i kapitulacją sił kozackich pod Masłowym Stawem 4 XII 1638. Kozakom wyznaczono pułkowników ze stanu szlacheckiego. Ich dobra kozackie zagarnęli magnaci polscy.
Król Władysław IV owładnięty chęcią walki z muzułmańską Turcją chciał zorganizować potęzną krucjatę w porozumieniu z papieżem i Wenecją. Król licząc na weneckie pieniądze zaczął tworzyć armie. W skład tej armi oprócz Polaków i Wołochów wchodzili również Kozacy. Hetman Stanisław Koniecpolski rozpoczął zaciągi na Siczy. Sejm nie zatwierdził planów króla a jego odmowa zaczęcia wojny została przyjęta przez Kozaków jako kolejna zdrada. Kozacy poczuli się oszukani przez Rzeczypospolitą pamiętając jeszcze represje z lat trzydziestych. Zostali oni również pozbawienia szansy na cenne łupy wojenne.

Wybuchło kolejne powstanie na czele, którego stanął Bohdan Chmielnicki. Chmielnicki osobiście skrzywdzony przez jednego z magnatów polskich szukał sprawiedliwości z bronią w ręku. Odrzucenie przez sejm zaczęcia wojny i kolejna uraza Kozaków do Rzeczypospolitej była dla niego doskonałą okazją zemsty. Chmielnicki zdawał sobie jednak sprawę ze Kozacy nie mają szans w walce z Rzeczypospolitą, przez to pozyskał on tatarskiego chana Islam Gireja. Wiosną 1648 r. Chmielnicki rozpoczął działania zbrojnie przeciwko Rzeczypospolitej. Wojska pod komendą hetmana Mikołaja Potockiego wysłane przeciwko niemu zostały szybko rozbite przez wojska Chmielnickiego w bitwach pod Żółtymi wodami i pod Korsuniem. Mikołaj Potocki i Marcin Kalinowski zostali pojmani do kozackiej niewoli. Niewola hetmanów, pokonanie armii zbiegły się ze śmiercią Władysława IV. Kolejna bitwa pod Piławcami w 1648 r. również zakończyła się klęską polskich wojsk. Po wybraniu nowego króla – Jana Kazimierza, powstały dwie koncepcje dotyczące sporu z Kozakami. Kanclerz Ossoliński i wojewoda kijowski Adam Kisiel, którzy występowali w interesie dworu i nowo wybranego króla chcieli ugody z Kozakami. Magnaci kresowi z Jeremim Wiśniowieckim byli przeciwni ugodzie. Zaproponowali oni stłumienie powstania siłą.
W lecie 1649 r. wojsko koronne broniło się w Zbarażu. Zbaraż był broniony podczas powstania Chmielnickiego przez 16 tysięczną załogę polską wraz z chorągwiami Wiśniowieckiego i jednym oddziałem świetnej piechoty niemieckiej. Wojskami tymi dowodzili trzej regimentarze: Andrzej Firlej, Stanisław Lanckoroński i Mikołaj Ostroróg, lecz prawdziwym dowódcą obrony był wojewoda ruski książę Jeremi Wiśniowiecki. Dowódcą Kozaków był Bohdan Chmielnicki, hetman wojsk zaporoskich, a Tatarami dowodził sam chan Islam III Girej. Wojska Kozaków liczyły ok. 80 - 100 tys, drugie tyle było czerni ukraińskiej oraz 100 tys. wojsk tatarskich. Chmielnicki liczył na to, że potęga jego armi polskiej wzbudzi podobny popłoch jak pod Piławcami i pozwoli zdobyć twierdze. Skuteczny i twardy opór obrońców oraz straty w wojskach kozackich dały odczuć Chmielnickiemu ze łatwe czasy zwycięstw kozackich zakończyły się. 17 lipca na odsiecz oblężonemu Zbarażowi ruszyła z Lublina armia polska pod osobistym dowództwem króla Jana Kazimierza. Na wieść o zbliżającym się królu Chmielnicki z chanem Islam Gerejem zostawili część sił dla blokowania Zbaraża i zabrawszy ze sobą większość wojsk osaczyli armię królewską pod Zborowem. Próba ugody z Chmielnickim była niemożliwa, ponieważ jeszcze przed atakiem na Zbaraż król ogłosił Chmielnickiego zdrajcą i wyznaczył za jego głowę nagrodę. Dlatego prowadzono negocjacje z chanem, który za ogromnym haraczem zgodził się na podpisanie rozejmu, a Chmielnickiemu zagroził wojną, jeśli ten nie pogodzi się z królem. Wreszcie 17 sierpnia 1649 podpisano ugodę zborowską. Ugoda zborowska zakończyła działania wojenne i podnosiła ona rejestr kozaków do 40 tys. oraz na Ukrainie dawała pod kontrolę Kozaków trzy województwa: Kijowskie, Bracławskie, Czernihowskie. Wszelkie urzędy na tych terenach otrzymywać miała szlachta prawosławna. Wojskom koronnym, Żydom i jezuitom wstęp na ten obszar został zabroniony. Dzięki tej ugodzie Chmielnicki zyskał tytuł hetmański. Ugoda zborowska była jedynie nie korzystna dla Polski i była tylko chwilowym rozwiązaniem. Rzeczypospolita nie mogła się pogodzić z myślą o utracie kontroli nad kozaczyzną a Chmielnicki podjął myśł o usamodzielnieniu się Ukrainy.

W 1651 r. pokój został zerwany. 28 czerwca 1651 między wojskami polskimi pod dowództwem Jana Kazimierza a siłami tatarsko-kozackimi rozpoczęła się wojna która odbyła się pod Beresteczkiem. Bitwa zakończyła się zwycięstwem strony polskiej. Wygrana jest zasługą dowodzącego wojskami polskimi Jana Kazimierza, który zastosował skuteczną taktykę szachownicową. Polegała ona na ustawieniu oddziałów piechoty na przemian z jazdą. Pokonanie Kozaków i ugoda w Białej Cerkwi znacznie ograniczyła poprzednie ich zdobycze i obniżyła rejestr.
Odwetem Kozaków za Beresteczko było zniszczenie ośmiotysięcznej armi polskiej pod Batohem. Armia polska wyruszyła pod wodzą Marcina Kalinowskiego aby pomóc hospodarowi Lupulu na którego Chmielnicki wyprawił sie do Mołdawii. Wyprawa ta zakończyła się odwetem Kozaków pod Batohem.
Chmielnicki uznał że jedyna drogą pokonania Rzeczypospolitej jest sojusz z Rosją. Miał on doprowadzić również do usamodzielnienia się Ukrainy. 1654 r. zostało podpisane porozumienie w Perejasławiu, które oznaczało zerwanie związków z Polską. Porozumienie to spowodowało obniżenie się autorytetu Polski na arenie międzynarodowej i stała się bezpośrednią przyczyną wojny z Moskwą.
W 1658 r. został podpisany w Hadziaczu przez Jana Wyhowskiego projekt unii. Dzięki niej trzy województwa: kijowskie, czerniakowskie, bracławskie, stały się równoprawną częścią Rzeczypospolitej. Zapowiadano likwidację unii brzeskiej, miejsca senatorskie dla prawosławnego duchowieństwa i przywileje dla Kozackiej starszyzny. Przeciwna temu była zarówno część magnateri i katolickiego duchowieństwa, jak i Kozaków.
Wojny polsko – kozackie sprawiły, że autorytet Rzeczypospolitej na arenie międzynarodowej bardzo upadł. Oprócz tego straciła ona wiele wojsk podczas bitew i powstało wiele konfliktów wewnętrznych. Wojny doprowadziły do osłabienia Polski. Dzięki wojną został ponownie zaogniony konflikt z Moskwą. Również jej potega wraz z potęgą Turcji wzrosła. Polska poniosła również ogromne straty terytorialne. Utraciła ziemie smoleńską, siewierską i czernihowską, lewobrzeżną Ukrainę i Kijów. Szukanie przez Chmielnickiego porozumienia ze Szwecją sprawiło ze Rzeczypospolita wkroczyła w kolejne wojny.