Dane z zakresu anatomii porównawczej wynikają z analizy porównawczej budowy i funkcji układów i narządów u różnych grup roślin i zwierząt. Pozwalają określić wspólny plan budowy organizmów oraz zmiany, jakim ulegały w toku ewolucji.
Porównanie budowy serca kręgowców
(wg Wiśniewski, 1977)
Przedmiotem badań anatomicznych są też narządy homologiczne, analogiczne i szczątkowe.
– Narządy homologiczne to narządy, które mają jednakowy zasadniczy plan budowy oraz wspólne pochodzenie w rozwoju embrionalnym, odziedziczone po wspólnych przodkach, ale mogą pełnić różne funkcje, co jest wynikiem przystosowania do różnych warunków środowiska, np. kończyny przednie kręgowców, zmodyfikowane liście, łodygi lub korzenie roślin nasiennych.
Porównanie budowy mózgu kręgowców
(wg Wiśniewski, 1977)
– Narządy analogiczne to narządy, które upodobniły się do siebie cechami zewnętrznymi ze względu na spełnianie podobnych funkcji, ale różnią się planem budowy i pochodzeniem. Przykładem są skrzydła ptaków i skrzydła owadów, skrzela ryb i skrzela skorupiaków, oko ośmiornicy i oko kręgowca, kolec róży oraz cierń tarniny.
Jeśli analogia dotyczy nie tylko budowy określonych narządów, ale całości organizmu, mówi się o zjawisku konwergencji, np. upodobnienie pokroju ciała wieloryba i ryby.
– Narządy szczątkowe to narządy, które uległy uwstecznieniu, co jest wynikiem ograniczenia ich funkcji i ostatecznym zaprzestaniem ich używania na skutek zmiany warunków środowiska. Przykładem są szczątkowe kości obręczy miednicznej u pytona, włosy na skórze słonia, oczy kreta, u człowieka – kręgi ogonowe, mięśnie małżowiny usznej, zęby mądrości, owłosienie ciała, u roślin np. zredukowane działki okwiatu marchwi.
Narządy homologiczne – szkielety kończyny przedniej kręgowców
Narządy analogiczne – skrzydło ptaka oraz skrzydło ważki