Dobór naturalny prowadzi do ukierunkowanych zmian w populacji zwiększających adaptację (poza okresem wymierania). Poprzez selekcję eliminuje osobniki o allelach warunkujących cechy niekorzystne. Dlatego też w kolejnych pokoleniach częstość występowania u osobników cech korzystnych staje się coraz większa. Charakter selekcyjnego działania doboru naturalnego może być różny.
Sytuacja wyjściowa
Wyróżnia się trzy typy doboru naturalnego.
– Dobór stabilizujący przy niezmieniających się warunkach abiotycznych i biotycznych środowiska eliminuje osobniki o skrajnych wartościach danej cechy. Powoduje to lepsze przystosowanie się do warunków środowiska, np. wśród noworodków człowieka najgorzej przeżywają zarówno te o masie najmniejszej, jak i o masie największej. W przypadku zmiany czynników zewnętrznych populacji, w której działa dobór stabilizujący, grozi ograniczenie liczebności, a nawet wymarcie, np. w okresie zimy liczebność populacji muszki owocowej znacznie spada, podczas gdy latem jest wysoka i większość osobników o cechach skrajnych przeżywa.
Dobór stabilizujący
– Dobór kierunkowy przy stałym kierunku zmian warunków abiotycznych i biotycznych faworyzuje osobniki o skrajnych wartościach cechy, eliminując osobniki o cechach mających przeciwne wartości skrajne, np. w populacji motyla krępaka brzozowego z terenów uprzemysłowionych Anglii przeważają osobniki o ciemnym zabarwieniu.
Dobór kierunkowy
– Dobór różnicujący występuje w zróżnicowanym siedlisku, gdzie faworyzuje osobniki o skrajnych wartościach cechy, usuwając osobniki o wartościach pośrednich, np. zróżnicowanie zięb Darwina na wyspach Galapagos na cienkodziobe, będące owadożercami i grubodziobe – zjadające nasiona.
Dobór rozrywający
Działanie doboru naturalnego, który eliminuje osobniki o określonych fenotypach, prowadzi do zmian w składzie puli genowej populacji (zmniejsza jej różnorodność), co może prowadzić do powstania gatunku o wysokim stopniu specjalizacji. Jednak w przypadku zmian warunków środowiska gatunek taki jest bardziej narażony na wymarcie. Wtedy też te allele, które do tej pory determinowały cechy obojętne, mogą okazać się korzystnymi, decydując tym samym o przeżyciu.
Formami doboru naturalnego są dobór płciowy, będący wynikiem wewnątrzgatunkowej konkurencji o partnera płciowego, oraz dobór krewniaczy, sprzyjający rozwojowi zachowań altruistycznych, które zwiększają szanse rozprzestrzeniania się genów osobników blisko ze sobą spokrewnionych.