jałowa dyskusja
‘dyskusja niepotrzebna, niewnosząca nowych treści, bezużyteczna, bezwartościowa’; wyr. rzecz., roln.; stp. jałowy ‘bezpłodny, nieurodzajny, niedający plonów’; Moim zdaniem, szkoda było czasu na jałową dyskusję.
syn marnotrawny
‘człowiek, który zawinił, ale potem opamiętał się; nawrócony grzesznik’; wyr. rzecz., bibl. (Wyrażenie pochodzi z ewang. przypowieści: młodszy z dwóch synów żąda od ojca przypadającej mu części majątku i odjeżdża w dalekie strony, tam trwoni cały majątek, żyjąc rozpustnie, a gdy popada w nędzę, wraca do ojca i zostaje przyjęty z radością. ŁK 15, 11-32); EP; JK.
czyn rycerski
‘zachowanie godne rycerza, waleczny, mężny postępek’; wyr. rzecz.; Internet.
spartańskie warunki
‘skromne, proste, surowe warunki, brak wygód’; wyr. rzecz.,hist. starożyt. Wyrażenie pochodzi od starożyt. Sparty i jej mieszkańców – Spartan, którzy unikali zbytnich wygód i zbytku, słynęli ze skromnych wymagań, prostoty obyczajów i surowej dyscypliny wewnętrznej, byli też bardzo wytrzymali na bóli nieulękli w obliczu niebezpieczeństwa, bowiem od najmłodszych lat czas poświęcali głównie na ćwiczenia wojskowe, wojna była dla nich świętem, a śmierć na polu bitwy – najwyższą chwałą; Mama...
znać kogoś jak zły szeląg
‘znać kogoś bardzo dobrze, zwłaszcza z nie najlepszej strony’; zwrot. Szeląg – drobna moneta miedziana bita masowo przez Tytusa L. Boratiniego (XVII w.), od jego nazwiska zwana boratynkami. Boratini był Włochem, nadwornym architektem króla Jana Kazimierza i dzierżawcą jego mennic. Olbrzymia emisja szelągów, monet o kursie wyznaczonym powyżej ich realnej wartości, miała pomóc w wypłaceniu zaległego żołdu dla wojska, ale zamiast tego – wywołała inflację, czyli pieniądz stracił na wartości.
pluć sobie w brodę
‘mieć do siebie pretensje o niewykorzystaną sytuację, szansę’; zwrot; Teraz dopiero musi pluć sobie w brodę.
niebieski ptak/ptaszek
‘człowiek lekkomyślny, nieodpowiedzialny, niemający określonego zajęcia, żyjący cudzym kosztem, próżniak, darmozjad’; wyr. rzecz., bibl. (MT 6, 26: „Przypatrzcie się ptakom podniebnym: nie sieją ani żną i nie zbierają do spichlerzy, a Ojciec wasz niebieski je żywi.”); Niebieski ptak to ktoś, kto żyje beztrosko i niczym się nie przejmuje – ani pracą, ani nauką. Po prostu chce się bawić i niczym nie martwić. – „Victor J”; Niebieskie ptaki całego świata wpłaciły nad Wisłą złotówkami miliardy...
czekać/wyglądać/ pragnąć czegoś jak kania dżdżu
‘czekać na coś z wielkim utęsknieniem, niecierpliwością, bardzo czegoś pragnąć’; zwrot, przyr. kania ‘ptak, który jako jedyny spośród ptaków drapieżnych lubi podobno polować podczas deszczu (stp. M. deżdż, D. dżdżu > deszcz, deszczu), dlatego w dni pogodne wydaje żałośnie brzmiący głos, co jest interpretowane jako przyzywanie deszczu’; Czekam na ten moment jak kania dżdżu, bo od dawna uważałem, że organ kierowany przez panią Waniek mógł tylko pogłębiać patologie istniejące w polskich...
suszyć komuś głowę
‘uporczywie, natrętnie domagać się czegoś, upominać się o coś’; zwrot; Przestań mi suszyć głowę, przecież wyraźnie powiedziałam, że nie pozwolę ci pójść na tę dyskotekę.
drżeć/trząść się jak osika
‘drżeć, trząść się z zimna lub ze strachu; dygotać’;zwrot, przyr., kult. duch. Liście osiki są osadzone na długich ogonkach, przez co drżą nawet przy słabym wietrze. Ich ruchliwość tłumaczą też legendy i podania ludowe. Niektóre wyjaśniają drżenie osiki jako karę za to, że odmówiła ona pomocy świętej rodzinie uciekającej przed żołnierzami Heroda; wg innych wierzeń osiki to drzewa napiętnowane, trzęsące się ze zgrozy, odkąd na jednej z nich powiesił się zdradziecki apostoł Judasz;
mieć miedziane czoło
‘być bezczelnym, cynicznym; pozbawionym ambicji, honoru, skrupułów’; zwrot, bibl. (Iz 48, 4: „Ponieważ wiedziałem, że jesteś uparty i kark twój jest drągiem z żelaza, a twoje czoło miedziane.”); J. Liberek.
podpisać się pod czymś obiema rękoma/rękami
chętnie, skwapliwe na coś się zgodzić, coś podpisać’; zwrot; Ja się podpisuję obiema rękami pod tą zasadą.
zadurzyć się w kimś
‘zakochać się w kimś, być kimś zauroczonym’; zwrot, stp. durować ‘szaleć, nie być przy zdrowych zmysłach; hulać, szaleć, dokazywać; pysznić się’, od XVIII w. durzyć się ‘oszukiwać się, tumanić się; kochać się w kimś’; też zadurzyć się w znaczeniu dzisiejszym; Madzia zadurzy się nawet w starszym panu, ale i on zostawi ją na lodzie, gdy tylko się dowie, że miała mieć dziecko z jego synem.
coś jest palcem/patykiem na wodzie pisane
‘coś jest bardzo niepewne, wątpliwe, mało prawdopodobne; coś, na co nie można liczyć’; wyr. określ.
duch wprawdzie ochoczy, ale ciało mdłe
‘ktoś chciałby czegoś dokonać, ale niema na to sił fizycznych’; fraza; bibl. (Słowa Jezusa skierowanie do apostołów, którzy zamiast z nim czuwać w Ogrójcu, usnęli. Mt 26, 41: „Czuwajcie i módlcie się, abyście nie ulegli pokusie; duch wprawdzie ochoczy, ale ciało słabe.”) W tłum. J. Wujka „ciało mdłe”; stp. mdły ‘słaby, bezsilny’.
siedzieć (cicho) jak mysz pod miotłą
‘starać się nie zwracać na siebie uwagi, aby uniknąć niebezpieczeństwa; zachowywać się cicho, spokojnie’; zwrot; Jurek zazwyczaj siedzi jak mysz pod miotłą.
przekroczyć Rubikon
‘przekroczyć granicę czegoś, zrobić decydujący krok, powziąć nieodwołalną decyzję’; zwrot, hist. starożyt. Rubikon – rzeka, która w czasach republiki rzym. stanowiła granicę między Galią Przedalpejską a Italią właściwą. Przejście wojsk Juliusza Cezara przez Rubikon do Italii w 49 r. p.n.e. było pogwałceniem prawa, które zabraniało dowódcy wojskowemu opuszczać wyznaczoną mu prowincję. Krok ten równał się wypowiedzeniu wojny senatowi rzym.; trzyletnia wojna domowa oddała całą władzę Cezarowi.
nie dać się zwariować
zachować spokój, zdrowy rozsądek, trzeźwą ocenę czegoś; nie dać się ponieść emocjom, nie dać się zwieść’; zwrot; Nie dajmy się zwariować.
spać jak zając pod miedzą
‘spać bardzo czujnie’; zwrot, przyr. Zające słyną z ostrożności i płochliwości, są bardzo czujne, w każdej chwili gotowe do ucieczki.
mieć czyste ręce
‘być uczciwym, nie dopuścić się przestępstwa, oszustwa’; zwrot, bibl. (Ps 26, 6: „Umywam moje ręce na znak niewinności (…)”; Ps 18, 21: „Pan nagradza moją sprawiedliwość, odpłaca mi według czystości rąk moich.”); (…) chodziło o to, by ten pierwszy mógł, również cudzoziemcom zaprezentować tego drugiego jako swego ukochanego przyjaciela, człowieka o czystych rękach i szlachetnych intencjach (…). – W. Łysiak
pocałunek Judasza
‘pocałunek, gest nieszczery, fałszywy, maskujący wrogie zamiary wobec kogoś’; wyr. rzecz. bibl. (Mt 26, 48-49: „Zdrajca zaś dał im taki znak: «Ten, którego pocałuję, to On: Jego pochwyćcie!» Zaraz też przystąpił do Jezusa, mówiąc «Witaj Rabbi!» i pocałował Go.”); Boję się pocałunku Judasza. – R. Brudzyński.
każdy kij ma dwa końce
‘wszystko można oceniać z dwóch punktów widzenia; wszystko ma swoje dobre i złe strony’; fraza, przysł. użyte w wypowiedzeniu, przyr.; No cóż – pomyślałem – każdy kij ma dwa końce.
łamać sobie głowę
‘intensywnie zastanawiać się, próbować rozwiązać problem, analizować coś’; zwrot; Staś tak przyzwyczaił się do myślenia w każdym położeniu o Nel, że (…) począł łamać sobie głowę, jakby zabezpieczyć ją od deszczu. – H. Sienkiewicz, Pust.
dyskusja akademicka
‘dyskusja oderwana od rzeczywistości, teoretyczna, specjalistyczna’; wyr. rzecz., nauka; Zastanawiamy się z kolegami, co nam dają te dyskusje akademickie, komu to na co. – Internet.
argusowe oko/argusowe oczy
‘oko, oczy czujne, podejrzliwe’; wyr. rzecz.,mitol. grec. Argus to wielooki potwór, olbrzym, któremu Hera, zazdrosna o Zeusa, kazała strzec zamienionej w jałówkę kochanki Zeusa – Io. Argus czuwał przez całą dobę, gdyż sypiał tylko na połowę oczu, na zmianę. Hermes na polecenie Zeusa podstępnie zabił go. Hera, aby unieśmiertelnić swego sługę, rozsypała oczy Argusa na ogonie pawia;
od Annasza do Kajfasza
‘od jednego do drugiego, od jednej instytucji do drugiej, bezskutecznie, nic nie załatwiając’, wyr. określ. (zwykle w połączeniu z czas. chodzić), bibl. (Annasz – arcykapłan żydowski; teść Kajfasza – także arcykapłana żydowskiego, przewodniczącego Wysokiej Rady w czasie procesu Jezusa; J 18,24: „Następnie Annasz wysłał Go związanego do arcybiskupa Kajfasza.”); W naszej rzeczywistości trzeba się nachodzić od Annasza do Kajfasza, żeby cokolwiek załatwić. – Internet.
tracić/gubić wątek
‘gubić główną myśl w czasie mówienia, pisania’; zwrot, stp. rzem. Od XV w. tkactwo: wątek ‘nici przetykane między prostopadle biegnącymi nićmi osnowy’; (…) bo wtedy zaczynasz się jąkać, wyrywać słowa z widocznym trudem i przestajesz myśleć, zawieszony na języku podpowiadacza, tracisz wątek i nie możesz chwycić sensu za ogon. – K. Makuszyński, Bezgrzeszne.
nie dać komuś dojść do słowa
‘nie dać komuś mówić, odmówić komuś prawa głosu, nie dopuścić kogoś do głosu’; zwrot; W pierwszej chwili miała ochotę wymówić się bólem głowy albo lekcjami, których ma dużo do odrabiania, ale ojciec nie dał jej dojść do słowa.
drakońskie prawa
‘bardzo surowe, okrutne, bezwzględne prawo’; wyr. rzecz., hist. starożyt. Drakon – prawodawca ateński, który sporządził restrykcyjny kodeks karny;
sam/samotny jak kołek (w płocie)
‘bardzo samotny, opuszczony przez wszystkich’; wyr. określ; [był] Skryty, zamknięty w sobie, żyjący samotnie jak kołek. – K. Dickens.
niewierny Tomasz
‘ktoś nieufny, sceptycznie nastawiony, chcący wszystko sprawdzić; niedowiarek’; wyr. rzecz., bibl. (Tak nazywano Tomasza Apostoła z powodu jego wątpliwości co do zmartwychwstania Jezusa. J 20, 24-25: „Ale Tomasz, jeden z dwunastu, zwany Didymos, nie był razem z nimi, kiedy przyszedł Jezus. Inni więc uczniowie mówili do niego: «Widzieliśmy Pana!» Ale on rzekł do nich: «Jeżeli na rękach Jego nie zobaczę śladu gwoździ, i ręki mojej nie włożę w bok Jego, nie uwierzę».”).
syzyfowa praca
‘ciężki, bezowocny trud, praca nadaremna, nie dająca żadnych wyników, praca bez końca i bez sensu’; wyr. rzecz. Według mitol. grec. król Grecji Syzyf – najchytrzejszy z ludzi – po śmierci dostał w Hadesie straszliwą pokutę: pchał pod górę olbrzymi głaz, ale kiedy był już u szczytu, głaz spadał i praca zaczynała się od nowa.; [Karolina] starała się wyłączyć urządzenia. Okazało się to jednak syzyfową pracą – gdy tylko mikser ustał na chwilę, zaczynało działać wyłączone poprzednio żelazko....
nie spisałby/nie spisać czegoś na wołowej skórze
‘(jest) czegoś bardzo dużo, w nadmiarze; jest o czym mówić, trudno byłoby wszystko wymienić, spisać’; wyr. określ., kult. mater. Frazeologizm powstał, gdy pisano na pergaminie sporządzanym z cienkiej, wyprawionej skóry zwierzęcej, np. cielęcej, baraniej lub świńskiej; nigdy nie z wołowej, która była za gruba. Dlatego związek ukazuje absurdalność sytuacji – czegoś jest tak dużo (win, wad, grzechów), że nawet ogromnej, wołowej skóry niestarcza, żeby to spisać.
przebierać jak w ulęgałkach
‘wybredzać, grymasić, mając wielki wybór’; zwrot, pot. reg. Potrzeba przebierania w ulęgałkach (gatunek gruszek) ma nawet podwójne uzasadnienie. Przed dojrzeniem – są niejadalne, po dojrzeniu – szybko się psują, chcąc więc wśród niejadalnych znaleźć miękką, trzeba starannie przebierać, tak samo z dojrzałymi – trzeba przebierać, by nie trafić na zepsutą.
wisieć na włosku
‘coś jest zagrożone, coś jest w niebezpieczeństwie’ albo ‘coś złego może się stać w każdej chwili’; zwrot, łac. sentencja de filo pentod ; Posada Mariusza Kurasa wisiała na włosku po tym, jak jego drużyna w fatalnym stylu przegrała na własnym boisku .
jak za króla Ćwieczka
‘nienowocześnie, prymitywnie; jak za bardzo dawnych czasów’; wyr. określ.; Miejscowości są tam oddalone od siebie o wiele kilometrów, często żyje się jak za króla Ćwieczka.
dantejskie sceny
‘zdarzenia wstrząsające, przerażające, budzące grozę; zachowanie zbiorowiska ludzi, tłumu ogarniętego rozpaczą, paniką, w warunkach zamieszania, chaosu, w sytuacji bez wyjścia’; wyr. rzecz., liter. Pochodzi od imienia włos. poety Dantego Alighieri (XIII-XIV w.) jako nawiązanie do jego „Boskiej Komedii”, a zwłaszcza do jej pierwszej części – „Piekła” i zawartych w niej obrazów dusz pokutujących w dziewięciu kręgach piekielnych; Dzieją się tam dantejskie sceny. Pijacy załatwiają swoje...
ciemny jak tabaka w rogu
‘o kimś niewykształconym, nieoświeconym, kto nic nie rozumie, nie ma o niczym pojęcia’; wyr. określ., obycz. Ciemny jak tabaka w rogu , czyli jak sproszkowany tytoń pobudzający do kichania, znany w Polsce od XVII w. Noszono go w tabakierkach, które mogły być wykonane z masy rogowej, albo w rożkach zrobionych z rogów wołowych.
walić głową w mur
‘bezskutecznie, choć z uporem próbować załatwić jakąś trudną sprawę’; zwrot; Waliliśmy głową w mur Amiki, więc nie mogliśmy się przebić. – „Fakt”; przestałem się rozpędzać/i walić głową w mur. – J. Baran.
przełamać (pierwsze) lody
‘podjąć działanie, które mają przezwyciężyć pierwsze trudności, nawiązać kontakt, poczynić pierwsze kroki’; zwrot.
rzucać słowa na wiatr
‘nie przywiązywać wagi do tego, co się komuś mówi; mówić, obiecywać w sposób nieodpowiedzialny’; zwrot (często w formie zaprzeczonej, por. nie rzucać słów na wiatr ), bibl. (1 Kor 14, 9: „Tak też i wy: jeśli pod wpływem daru języków nie wypowiadacie zrozumiałych słów, któż pojmie to, co mówicie? Na wiatr będziecie mówili.”).
stajnia/stajnie Augiasza
‘o miejscu zaniedbanym, w którym panuje nieład, brud, które należy uporządkować’; wyr. rzecz., mitol. Oczyszczenie stajni Augiasza, króla Elidy, było szóstą pracą Herkulesa. Te nigdy nie czyszczone stajnie miału porządkować w ciągu jednej doby; Ten znany polityk daje do zrozumienia, że należy oczyścić te stajnie Augiasza. – TV Puls; Nasz kandydat na prezydenta podjął się czyszczenia stajni Augiasza. – TV Trwam.
trząść się jak galareta
‘drżeć ze strachu lub zdenerwowania’; zwrot; kulin.; galareta ‘potrawa z zakrzepłego rosołu z mięsem, studzieniec’; Stał i trząsł się jak galareta. – „Angora”.
wdowi grosz/grosik
‘niewielka suma dana przez ubogą osobę kosztem wyrzeczeń, ale z dobroci serca’; wyr. rzecz., bibl. Wyrażenie pochodzi z przypowieści ewang. o ubogiej wdowie, która wrzuciła do skarbonki „dwa drobne pieniążki” – wszystko, co miała (Mk 12, 41-44, Łk 21, 1-4).
ważyć słowa
‘mówić z namysłem, dbając o dokładność wypowiedzi’; zwrot, bibl. (Syr 21, 25: „Wargi obcych będą o tym opowiadać, słowa zaś mądrych odważone będą na wadze”.); Adwokat oskarżonego waży każde słowo.
dać/zostawić komuś wolną rękę
‘pozwolić komuś samodzielnie o czymś decydować, działać’; zwrot; (…) Wszystkie/które dają nam/wolną rękę/przy wyborze decyzji. – E. Lipska.
fala krytyki
‘wiele negatywnych ocen na jakiś temat pojawiających się w mediach w krótkim czasie’; wyr. rzecz., public.; Nietrudno zaobserwować, że przez prasę przetacza się fala krytyki nowego rządu. – Internet.
mieć lekkie pióro
‘mieć dar pisania, łatwo i sprawnie pisać teksty, przelewać myśli na papier’; zwrot, kult.; Można się tu wykazać lekkim piórem. – „Cogito”.
tytan pracy
‘olbrzym pod względem pracowitości, człowiek pracujący bez chwili wytchnienia, ponad ludzkie siły, nadludzko’; wyr. rzecz. W mitol. grec. tytani – giganci, synowie Uranosa – boga nieba i Gai – bogini ziemi, którzy stoczyli z Zeusem walkę o władzę na niebie i zostali strąceni do Tartaru; Przyrodnik Jan Walencik opowiada, że Adam jest tytanem pracy. – „Wprost”.