złapać Pana Boga za nogi
‘doświadczyć czegoś dobrego, wyjątkowego, czuć się szczęśliwym, radosnym’; zwrot, relig.; Marysi wydawało się, że wszystko już jest dobrze, że złapała Pana Boga za nogi. – TVP 3.
szewska pasja
‘gwałtowna, niepohamowana złość, wściekłość, furia, utrata panowania nad sobą’; wyr. rzecz., rzem.; EP; Pasja mnie (jaka?) szewska chwyta/i wyrzucam gościa na łeb (na jaki?) zbity. – A.M. Swinarski.
czuć się jak (u siebie) w domu
‘czuć się gdzieś dobrze, bezpiecznie, zachowywać się swobodnie’; zwrot; (…) katastrofa zdaje się w ogóle go nie interesować, nie jest nią zaskoczony, czuje się na tej wyspie jak w domu.
kto daje i odbiera, ten się w piekle poniewiera
‘nie wolno odbierać rzeczy podarowanych komuś’; fraza, relig.; przysł. wykorzystane w wypowiedzeniu; Trzeba sobie przypomnieć stare powiedzenie – kto daje i odbiera, ten się w piekle poniewiera. – Radio Zet.
wyglądać jak pączek w maśle
‘wyglądać dobrze, zdrowo, dostatnio; mieć okrągłą buzię, być pulchnym’; zwrot kulin.
zjeść zęby na czymś
‘znać się na czymś dobrze, mieć duże doświadczenie, być fachowcem, rutyniarzem w jakiejś dziedzinie’; zwrot; Kto ma nam pomóc, jak nie on, który zęby na tym zjadł. – Internet.
szczęśliwi czasu nie liczą
‘człowiek, który jest szczęśliwy, nie czuje upływu czasu’; fraza; Szczęśliwi czasu nie liczą. – „Cogito”.
gonić w piętkę
‘tracić sprawność umysłową, postępować w sposób przeczący rozsądkowi, mylnie rozumować’; zwrot; w jęz. łowieckim gonić w piętkę to gonić zwierza w kierunku przeciwnym niż prowadzą tropy; (…) waćpan już zupełnie w piętkę gonisz! – H. Sienkiewicz, Trylogia.
walić głową w mur
‘bezskutecznie, choć z uporem próbować załatwić jakąś trudną sprawę’; zwrot; Waliliśmy głową w mur Amiki, więc nie mogliśmy się przebić. – „Fakt”; przestałem się rozpędzać/i walić głową w mur. – J. Baran.
być w siódmym niebie
‘czuć się szczęśliwym, zadowolonym; bardzo się cieszyć’; zwrot, relig.; niebo – górna strefa świata, nadziemska kraina szczęśliwości, przeciwstawna piekłu; siedziba Boga, bóstw i duchów wybranych zmarłych; żydowska i muzułmańska kosmografia wyróżnia siedem nieb, w ostatnim – siódmym niebie znajduje się siedziba Jehowy bądź Allacha i najwyższych aniołów (por. bibl.trzecie niebo: „Znam człowieka w Chrystusie, który (…) został porwany aż do trzeciego nieba.” – 2 Kor 12, 2); Kiedy się...
czyn rycerski
‘zachowanie godne rycerza, waleczny, mężny postępek’; wyr. rzecz.; Internet.
zawracać kijem Wisłę
‘próbować działać, ale z mizernym skutkiem, wysilać się nadaremno’; zwrot.
pędzić/lecieć jak na skrzydłach
‘biec szybko, lekko i bez wysiłku, z uczuciem szczęścia, radości’; zwrot; Internet.
zrobić komuś scenę
‘zrobić komuś awanturę, nakrzyczeć na kogoś’; zwrot, teatr.; Internet.
nie w kij dmuchał
‘o czymś, o kimś ważnym, wyjątkowym; nie byle co, nie byle kto, nie byle jak’; wyr. określ., zabawy. W stp. kijem zwano długi kielich, który należało wypić bez zaczerpnięcia oddechu, duszkiem (bez ’dmuchania’); jeśli pijącemu to się nie udało, to wylewano mu za karę puchar wody za kołnierz (por. nie wylewać za kołnierz ); Skończyć studia z wyróżnieniem, to nie w kij dmuchał. – zasłyszane; Jęz.
łamać sobie głowę
‘intensywnie zastanawiać się, próbować rozwiązać problem, analizować coś’; zwrot; Staś tak przyzwyczaił się do myślenia w każdym położeniu o Nel, że (…) począł łamać sobie głowę, jakby zabezpieczyć ją od deszczu. – H. Sienkiewicz, Pust.
usunąć (się)/usuwać (się) w cień
‘przestać się w coś angażować, wycofać się z działalności, nie chcieć już w czymś uczestniczyć’; zwrot, public.; Znalazłszy się w doborowym, wytwornym towarzystwie, rad usuwa się w cień i nie wadzi nikomu.
hiobowe wieści
‘przerażające, tragiczne wieści’; wyr. rzecz., bibl. Aluzja do tragicznych wiadomości przekazywanych Hiobowi, który mimo że został pozbawiony całego mienia, dzieci, dotknięty chorobą, nie stracił wiary i pozostał wierny Bogu (Hi 1, 13-19); Rozeszła się hiobowa wieść – w szkole przeprowadzone zostaną egzaminy sprawdzające.
męki Tantala
‘męczarnie z powodu niemożności osiągnięcia celu mimo jego bliskości’; wyr. rzecz., mitol. grec. Tantal – król skazany przez bogów po śmierci na wieczny głód i pragnienie w pobliżu owoców i wody, których nie mógł dosięgnąć;
tytaniczny wysiłek
‘nadludzki, potężny, olbrzymi wysiłek, natężenie wszystkich sił’; wyr. rzecz., w mitol. grec. tytan – każdy z olbrzymów, dzieci Urana – boga nieba i Gai – bogini ziemi, którzy stoczyli z Zeusem walkę o władzę nad światem i zostali strąceni do Tartaru; Przygotowali go w pocie czoła, a w pracę włożyli całe serce i wprost tytaniczny wysiłek.
płakać nad rozlanym mlekiem
‘niepotrzebnie ubolewać, rozżalać się nad czymś, co już przeminęło, co nie jest tego godne, bo to niczego już nie zmieni’; zwrot.
zjeść z kimś beczkę soli
‘znać kogoś bardzo dobrze, być z kimś w bardzo bliskich, zażyłych stosunkach’; zwrot;
oblać się/zlać się zimnym potem
‘spocić się ze strachu, przerazić się czegoś, doznać gwałtownych emocji’; zwrot; Gdy usłyszałem głos nauczyciela, oblałem się zimnym potem.
mieć kaca (moralnego)
‘mieć wyrzuty sumienia, złe samopoczucie po popełnieniu jakiegoś nieetycznego czynu’; ‘źle się czuć po nadmiernym spożyciu alkoholu’; zwrot; Zdawało się, że nic się nie stało, ale wszyscy uczestnicy tej imprezy mieli kaca moralnego i unikali siebie nawzajem.
sobie a muzom
‘wyłącznie dla siebie, dla własnej przyjemności’; wyr. określ., liter.; Wypowiedzenie znane już w liter. grec. i rzym., występujące m.in. w pismach Platona, Cycerona i św. Hieronima, w Polsce popularne za sprawą utworu J. Kochanowskiego „Muza”; (…) człowiek tworzący piórem nigdy nie pisze wyłącznie „sobie a muzom” lub tylko dla własnych wnuków (…). – W. Łysiak ; (…) przeglądam wszystkie te komentarze i dochodzę do wniosku, że wszyscy piszą sobie a muzom (…). – Internet.
szczęście w nieszczęściu
‘coś dobrego, pozytywnego wśród niepomyślnych wydarzeń, coś rozjaśniającego, neutralizującego nieszczęście’; wyr. rzecz.; Kaczyński – szczęście w nieszczęściu (tyt.).
mieć nerwy jak postronki
‘mieć mocne nerwy; być spokojnym, opanowanym; także żyć w stanie napięcia nerwowego’; zwrot; Toteż nie wyjeżdżał czasem i przez cały rok, co tym sobie można jako tako wytłumaczyć, że drzewiej ludzie mieli nerwy jak postronki.
wilczy bilet
‘zakaz wstępu gdzieś dla kogoś; dokument z negatywną opinią wydawany osobie wyrzuconej ze szkoły, z pracy itp., uniemożliwiający przyjęcie do innej szkoły, pracy itp.’; wyr. rzecz., hist. ros. wilczy bilet – w Rosji carskiej dokument uniemożliwiający osobie wydalonej z jakiejś uczelni wstąpienie do jakiejkolwiek innej; Nie wiem, co ona sobie wyobraża, gdzie teraz – z tym wilczym biletem – znajdzie nową pracę. – Internet; Został wyrzucony ze szkoły z wilczym biletem – w rodzinnym mieście...
nie spisałby/nie spisać czegoś na wołowej skórze
‘(jest) czegoś bardzo dużo, w nadmiarze; jest o czym mówić, trudno byłoby wszystko wymienić, spisać’; wyr. określ., kult. mater. Frazeologizm powstał, gdy pisano na pergaminie sporządzanym z cienkiej, wyprawionej skóry zwierzęcej, np. cielęcej, baraniej lub świńskiej; nigdy nie z wołowej, która była za gruba. Dlatego związek ukazuje absurdalność sytuacji – czegoś jest tak dużo (win, wad, grzechów), że nawet ogromnej, wołowej skóry niestarcza, żeby to spisać.
mówić bez ogródek
‘wypowiadać się szczerze, otwarcie, bez zbytecznych wstępów i omijania drażliwych tematów’; zwrot (por. ogródka );
czekać na Godota
‘czekać nie wiadomo na co, siedzieć bezczynnie’; zwrot, liter. – tajemniczy bohater sztuki S. Becketta, „Czekając na Godota”, na którego czekają Gogo i Didi, a który ma przyjść „jutro”, tzn. nie wiadomo kiedy.
bać się własnego cienia
‘bać się wszystkiego, być zalęknionym, zastraszonym, przesadnie ostrożnym’; zwrot;
dać komuś fangę w nos
‘zbić kogoś, uderzyć’; zwrot; fanga ‘cios, uderzenie’; Euzebiusz, jeden kolega, który jest bardzo silny, chciał dać Ananiaszowi fangę w nos, ale Ananiasz nosi okulary i nie zawsze można go bić . – Sempé i Gościnny.
trafić pod strzechy
‘zyskać wielką popularność’; zwrot, liter. O, gdybym kiedy dożył tej pociechy,/Żeby te księgi trafiły pod strzechy. – fragm. z „Pana Tadeusza” A. Mickiewicza.
umywać/umyć ręce
‘odżegnywać, się, odcinać od czegoś, wyprzeć się czegoś; zrzucić z siebie odpowiedzialność’; zwrot, stp. umywać ‘myć, obmywać’; bibl. (Mt27, 24: „Piłat, widząc, że nic nie osiąga, a wzburzenie raczej narasta, wziął wodę i umył ręce wobec tłumu, mówiąc: «Nie jestem winny krwi tego Sprawiedliwego. To wasza rzecz».”); Marek umył ręce od wszystkiego.
urodzić się pod szczęśliwą gwiazdą
‘być szczęściarzem w życiu, mieć powodzenie, odnosić same sukcesy’; zwrot, astrol.; W głębi duszy nie marzyli nawet o takim szczęściu, ale urodzili się pod szczęśliwą gwiazdą, więc na pewno sława ich nie ominie.
kamień spadł komuś z serca
‘ktoś odczuł ulgę, kiedy pozbył się problemu, zmartwienia’; zwrot; Tak się cieszę, po prostu kamień spadł mi z serca. – TVP 2.
puszczać/robić do kogoś (perskie) oko
‘dawać komuś sygnał, by danej rzeczy nie traktował poważnie; mrugać porozumiewawczo’; zwrot; (…) zarówno Donald Tusk, jak i Lech Kaczyński będą puszczali oko do wyborców z lewej strony sceny politycznej. – „Ozon”; Kilkanaście lat później, jako emeryt, mógł jenerał truć to samo już bez puszczania perskiego oka (…). – W. Łysiak
diabli wzięli
‘coś zostało bezpowrotnie utracone, przepadło’; fraza relig.; (…) jeśli sędziowanie nie będzie uczciwe, to polski futbol wezmą diabli (…). – „Angora”; poezję diabli wzięli prawie już jej nie ma – J. Twardowski.
strzępić sobie język
‘mówić, dużo i niepotrzebnie, bezskutecznie coś tłumaczyć’; zwrot.
płacz i zgrzytanie zębów
‘ciężka sytuacja, wielkie zmartwienie, kłopot’; wyr. rzecz.,bibl. (To ewang. określenie mąk piekielnych, np. Mt 8, 12: „A synowie królestwa zostaną wyrzuceni na zewnątrz – w ciemność; tam będzie płacz i zgrzytanie zębów.”;Mt 13, 41-42: „Syn człowieczy pośle aniołów swoich: ci zbiorą z jego królestwa wszystkie zgorszenia oraz tych, którzy dopuszczają się nieprawości, i wrzucą ich w piec rozpalony; tam będzie płacz i zgrzytanie zębów.”); J. Miodek,
niech cię głowa o to nie boli
‘nie zajmuj się tym, to nie jest twoja sprawa, nie zastanawiaj się nad tym, daj sobie spokój’; fraza; Ja wiem, że to są trudne i bolesne problemy, ale niech cię już głowa o to nie boli, zajęła się tą sprawą pedagog. Daj se na luz. – Internet.
zadzierać nosa
‘być zarozumiałym, dumnym; wynosić się ponad innych’; zwrot; Emilka powiedziała mu, że klasa myślała, że on zadziera zwyczajnie nosa. – „Victor J”; (…) Moja starsza siostra strasznie zadzierała nosa na tych koloniach i nie przyznawała się do mnie. – „Victor J”; Nie zadzieraj nosa,/Nie rób głupiej miny. – zespół „CzerwoneGitary”.
Złość
‘być bardzo zirytowanym, rozgniewanym, rozzłoszczonym’; zwrot; Tomek kipiał ze złości, że o jego postępku dowiedziała się cała klasa, a później stał się biały jak śnieg, by po chwili stać się czerwony jak piwonia.
nie znać dnia ani godziny
‘nie wiedzieć, kiedy coś się stanie, żyć w niepewności, w niepokoju’; zwrot; bibl. (Mt 25, 13: „Czuwajcie więc, bo nie znacie dnia ani godziny.”); Prezes nie znał dnia ani godziny. – TVN.
woda sodowa uderzyła komuś do głowy
‘ktoś staje się zarozumiały, nieprzystępny z powodu osiągniętych sukcesów, często też z błahych powodów’; zwrot; (…) to bezczelność samego laureata owych splendorów, któremu tak uderzyła woda sodowa do głowy, iż publicznie równał się z Witkacym, Gombrowiczem i Mrożkiem. – W. Łysiak
poczesne miejsce
‘ważne, zaszczytne, okazałe miejsce’; wyr. rzecz.; poczesny– dziś książk. i przestarz. ‘ważny, zaszczytny’, kiedyś poczesne ‘zwyczajowa danina składana panu na dowód czci; honorarium’; Ze względu na swe zasługi Jan powinien w kronice naszego klubu zająć poczesne miejsce. – Jęz.
chodzić jak błędna owca
‘chodzić w zamyśleniu, bez celu, nie wiedząc, co ze sobą zrobić, zachowywać się jak osoba nieprzytomna; błądzić, błąkać się’; zwrot, bibl. (Ps119, 176: „Błądzę jak owca, która zginęła (…)”; Iz 53, 6: „Wszyscy pobłądziliśmy jak owce, każdy z nas się zwrócił ku własnej drodze.”);