patrzeć na księżą oborę
‘być w bardzo złym stanie zdrowia, być bliskim śmierci’; zwrot, eufem.; przestarz. księża obora/księże podwórko to eufem. określenie cmentarza, bowiem dawniej na wsiach cmentarze zakładano zazwyczaj na ziemi należącej do proboszcza, oboranej przed ogrodzeniem go płotem lub rzadziej murem; A juści, gdzieżby ta szli, na taki psi czas; rano byli u Kozłów, ale z Magdą jest krucho, na księżą oborę patrzy, to i nic poradzić, nie poradzili. – W. Reymont.
walczyć jak lew
‘walczyć bardzo odważnie, zaciekle, nieustępliwie’; zwrot, przyr.; lew jest nazywany królem zwierząt; symbolizuje władzę, siłę, majestat, odwagę; Walczył o tę spółkę jak lew.
znaleźć się w labiryncie
‘znaleźć się w trudnej, skomplikowanej, zawiłej sytuacji’; zwrot; W mitol. grec. Labirynt zbudowany na Krecie przez Dedala dla Minotaura, którego zabił Tezeusz dzięki pomocy Ariadny (por. też dojść po nitce do kłębka )
mieć charakter
‘być człowiekiem zdecydowanym, odważnym, prawym, silnym’; zwrot; Miała charakter, dlatego pokonywała wszystkie trudności i jeszcze pomagała innym. – TV Trwam.
człowiek z charakterem
‘człowiek silny, odważny, nieugięty, kierujący się zasadami’,wyr. rzecz.;
szkoda czasu i atłasu
‘coś się nie opłaca, szkoda zachodu’; fraza, hist. Tak miał powiedzieć król Stanisław August Poniatowski, kiedy mierny poeta wręczył mu wiersz na jego cześć napisany na atłasie;
sięgać zenitu
‘osiągać najwyższy stopień’; zwrot, astron.; Już wiadomo, dlaczego wrogość między Martą a Michałem sięga zenitu.
szukać igły w stogu siana
‘nie mieć szans na odnalezienie czegoś, kogoś w wielości rzeczy, osób, spraw’; zwrot; Szukanie ich przypomina szukanie igły w stogu siana. – TVN.
wiercić komuś dziurę w brzuchu
‘uporczywie o coś prosić, coś przypominać,domagać się czegoś’; zwrot; (...) nie będę panu wiercić dziury w brzuchu/pytając co pan sądzi o Mertonie (...). – J. Twardowski.
niepoprawny optymista
‘ktoś nastawiony do wszystkiego pozytywnie, spodziewający się zawsze pomyślnego obrotu spraw, nieprzejmujący się niekorzystnymi sytuacjami, wypadkami’; wyr. rzecz.; Rodzina zawsze śmieje się zemnie, że jestem niepoprawnym optymistą, bo uważam, że w każdej sytuacji jakoś damy sobie radę. – „Cogito”.
brać/wziąć nogi za pas
‘umykać, uciekać, uciec bardzo szybko, w popłochu’;zwrot; Zrozumiałe, że i mężczyźni, i kobiety, kiedy pierwszy raz stają twarz w twarz z Pradawną Dziką Mocą, biorą od razu nogi za pas. – „Dialog Akademicki”; Po kilku dniach postanowiłem wziąć nogi za pas i wrócić do domu.
grać pierwsze skrzypce
‘być najważniejszym, mieć duże znaczenie, decydujący wpływ na coś, przewodzić komuś, czemuś, dominować, rządzić’; zwrot, muz.; Kto w naszej klasie, choć nie aktor, lubi grać główną rolę, chociaż nie muzyk, lubi grać pierwsze skrzypce i kłamać jak z nut, choć nie matematyk, zawsze wtrąci swoje trzy grosze, choć nie fryzjer, lubi dzielić włos na czworo, choć nie ogrodnik lubi obiecywać gruszki na wierzbie. O kim mowa?
wrócić/wracać na stare śmieci
‘wracać do siebie, do swojego, dawnego domu, do swojej, dawnej siedziby, do swojego kraju’; zwrot.
leżeć do góry brzuchem
‘leniuchować, nic nie robić, odpoczywać’; zwrot pochodzący z obserwacji ludzkich zachowań; Cieszyłem się, że w ciągu ostatnich miesięcy nie leżałem do góry brzuchem (…).
odradzać się jak Feniks z popiołów
‘powstać na nowo po całkowitym zniszczeniu’; zwrot, w mitol. grec. Feniks – legendarny ptak z Etiopii, który pod koniec długiego życia spalał się na stosie, a z popiołów odradzał się na nowo. Stał się symbolem odmłodzenia i zmartwychwstania; Jęz.
mieć końskie zdrowie
‘być bardzo silnym i zdrowym’; zwrot; On to ma końskie zdrowie, choroby omijają go z daleka. – Internet.
benedyktyńska praca
‘praca monotonna, żmudna, wymagająca cierpliwości i dokładności’; wyr. rzecz., hist. Od imienia i działalności św. Benedykta z Nursji, żyjącego w V/VI w., założyciela klasztoru na Monte Cassino, w którym zakonnicy zajmowali się kopiowaniem i iluminowaniem rękopisów; Życie Benedykta z Nursji i otaczających go mnichów wypełniały modlitwy, lektura Pisma Świętego oraz praca polegająca na przepisywaniu ksiąg, stąd powiedzenie benedyktyńska praca. – „Victor G”; Internet.
paniczny strach
‘powszechny, nieopanowany, nagły, często nieuzasadniony strach’; wyr. rzecz., mitol. Od imienia grec. bożka Pana, wzbudzającego swym krzykiem w chwilach gniewu wielki lęk wśród ludzi i zwierząt; Wszyscy kolejni trenerzy żyli w panicznym strachu przed porażką i przed właścicielem.
koń trojański
‘zdobycz przynosząca zgubę; o kimś, czymś działającym na zgubę’; wyr. rzecz., mitol. Ogromny drewniany koń z ukrytymi wewnątrz wojownikami, pozostawiony przez Greków pod Troją, którego Trojanie wprowadzili do miasta, co stało się przyczyną ich klęski; Koń trojański w guzie rakowym (tyt.) – GW; Pańska partia jest pewnego rodzaju koniem trojańskim. – TVN.
kawa na ławę
‘niczego nie ukrywając, jasno, otwarcie, wprost’; wyr. określ. (zwykle w połączeniu z czas.: wyłożyć, wykładać, wygarniać komuś); Kawa na ławę, panie Kowalczyk .
polegać na kimś jak na Zawiszy
‘ufać komuś całkowicie’; zwrot, stp., hist. Zwrot pochodzi od imienia Zawiszy Czarnego z Garbowa, polskiego rycerza i dyplomaty, uczestnika bitwy pod Grunwaldem i delegata na sobór w Konstancji, gdzie miano rozsądzić spór polsko–krzyżacki. Już za życia cieszący się sławą „rycerza bez skazy i zmazy”, Zawisza przeszedł do historii jako człowiek prawy, wiernie służący królowi, broniący wiary aż do śmierci. Zginął z rąk Turków w 1428 r., nie chcąc ustąpić z pola walki i pozostawić swoich...
biały kruk
‘niezwykle cenny egzemplarz, unikat, osobliwość’; wyr. rzecz., liter.– z „Satyr” Juvenalisa.
marsowa mina
‘groźny, surowy wyraz twarzy; zasępiona, niezadowolona mina’; wyr. rzecz., mitol. – od imienia Marsa – rzym. boga wojny; Wszyscy wychodzący mieli marsowe miny. – Internet.
być z tej samej gliny
‘być takim samym jak wszyscy, niczym nie różnić się od reszty’; zwrot, bibl. (Rdz 2, 7: „wtedy to Pan Bóg ulepił człowieka z prochu ziemi i tchnął w jego nozdrza tchnienie życia (…).” We wcześniejszych przekł. J. Wujka człowiek został ulepiony z gliny); Wszyscy jesteśmy z tej samej gliny/Ergo – do kobiet wciąż się lepimy – L. Konopiński.
pierwsza naiwna
‘kobieta zachowująca się jak młoda, niedoświadczona osoba’; wyr. rzecz., teatr. W sztuce aktorskiej pierwsza naiwna to ‘rola młodej, niedoświadczonej dziewczyny, aktorka grająca taką rolę’.
być Judaszem
‘być obłudnym, podstępnym, fałszywym, być zdrajcą’; zwrot, bibl. ( Judasz – jeden z dwunastu apostołów, który zdradził Jezusa i wydał go za trzydzieści srebrników wysłannikom Sanhedrynu; Mt 26, 14-16; Mk 14, 10-11; Łk 22, 1-6); (…) ale są i fuszerzy obrzydliwi, niedźwiedzie źle się przysługujący; albo też judasze z miną z głupia frant, dobroduszną i obleśną, źle podpowiadający . – K. Makuszyński, Bezgrzeszne.
chwycić/brać byka za rogi
‘natychmiast przystępować do działania, nie zastanawiać się, energicznie zabrać się do wykonania zadania’; zwrot przyjęty z tradycji walk hiszpańskich toreadorów; (…) postanowiła chwycić byka za rogi i zwróciła uwagę na attaché wojskowego (…). – „Gazeta Prawna”.
węzeł gordyjski
‘skomplikowany problem, zawiła, trudna do rozwiązania sprawa’; wyr. rzecz. (zwykle tworzy zwrot w połączeniu z czas.: przeciąć, rozciąć … – ‘rozstrzygnąć bardzo trudną, skomplikowaną sprawę w sposób stanowczy, radykalny’), starożyt. grec. Wyrażenie węzeł gordyjski nawiązuje do podania, wg którego Aleksander Macedoński rozciął mieczem kunsztowny węzeł zawiązany przez Gordiosa I, ojca Midasa, króla Frygii. Zgodnie z przepowiednią ten, kto rozsupła ten węzeł, miał otrzymać władzę nad Azją...
wysadzić kogoś z siodła
‘pozbawić kogoś stanowiska, pozycji, znaczenia’; zwrot, obycz. rycer., podczas turniejów lub w trakcie walki starano się przeciwnika wysadzić z siodła, zrzucić z konia; Gdyby Jaruzelski nie ustanowił stanu wojennego, to by go wysadzili z siodła. – TVP 2.
zażyć z mańki
‘podejść kogoś podstępnie, wyprowadzić w pole, oszukać’; zwrot, obycz.; poch. ze średniowiecznych zwyczajów rycerskich – oznaczał wtedy trudny do odparowania cios zadany bronią trzymaną w lewej ręce; mańka – przestarz. ‘lewa ręka’, stąd: mańkut ‘człowiek leworęczny’.
znaleźć się między Scyllą a Charybdą
‘znaleźć się w sytuacji, w której niebezpieczeństwo zagraża z dwóch stron, w sytuacji bez wyjścia, między młotem a kowadłem’; zwrot, liter. ant. – Homer, „Odyseja”. Dwa potwory morskie znajdujące się po obu stronach cieśniny morskiej. Gdy przepływały między nimi statki, wpadały albo do pyska Scylli, albo w wiry Charybdy; Znajduję się w nieustannym wewnętrznym klinczu, między Scyllą a Charybdą. – referat na konferencji.
puszczać/puścić coś mimo uszu
‘nie zwracać uwagi na czyjeś słowa, nie przejmować się nimi’; zwrot; Magda puściła jego uwagę mimo uszu . – „Victor G”.
słoń nadepnął komuś na ucho
‘ktoś jest niemuzykalny, nie ma słuchu muzycznego’; wyr. określ.
jabłko niezgody
‘powód, przyczyna kłótni, nieporozumienia’; wyr. rzecz., mitol.; Jabłko z napisem „Najpiękniejszej” przyznał Parys Afrodycie, dzięki czemu dostał Helenę, co stało się z kolei przyczyną wojny trojańskiej.
salomonowy wyrok
‘wyrok sprawiedliwy, odznaczający się niezwykłą mądrością i prawością, uwzględniający interesy obydwu stron często o zaskakującej formule rozstrzygnięcia’; wyr. rzecz., bibl. (Wyrażenie jest aluzją do słynnego przykładu mądrości i sprawiedliwości króla izraelskiego Salomona – 1 Krl 3, 16-28: Dwie mieszkające razem nierządnice urodziły niemal jednocześnie synów, jedno dziecko zmarło w nocy. Przyszły do Salomona, aby je rozsądził, każda bowiem twierdziła, że żywy chłopiec jest jej synem....
iść po trupach (do celu)
‘postępować bezwzględnie, starać się osiągnąć cel za wszelką cenę’; zwrot, filoz. Nawiązanie do powiedzenia: cel uświęca środki , znanego m.in. z „Księcia” N. Machiavellego; Z tego, co piszesz, wnioskuję, że nie chcesz tego chłopaka zdobyć za wszelką cenę, idąc po trupach . – „Victor G”; (...) l udzie są straszni/po trupach idą/wiadomo stado/moja droga (...) – T. Różewicz.
iść/pójść za ciosem
‘wykorzystując dotychczasowe powodzenia, sukcesy,kontynuować działania’; zwrot, sport.; Postanowił pójść za ciosem i dokończyć to, co zaczął w ubiegłym roku. – Internet.
połknąć bakcyla
‘bardzo się czymś zainteresować, znaleźć jakąś pasję’; zwrot, medyc.; Już w młodości było widać, że chłopiec połknął bakcyla sportu. – Internet.
budować zamki/domy na piasku
‘robić rzecz nietrwałą; mieć nierealne, bezpodstawne plany, zamiary, marzenia’; zwrot, bibl. (Mt 7, 26: „Każdego zaś, kto tych słów moich usłucha, a nie wypełnia ich, można porównać z człowiekiem nierozsądnym, który dom swój zbudował na piasku.”); (…) i tak oto na tych naiwnych założeniach zbudowałam zamek na piasku, który już niebawem miał runąć. – „Cogito”.
zachowywać się jak słoń w składzie porcelany
‘niezgrabnie się poruszać, potrącając lub przewracając różne rzeczy’; ‘postępować niezręcznie w kontaktach z ludźmi’; zwrot. Jedna ze starszych wersji tego porównania (1904 r.) brzmi: zachowywać się jak święty słoń wprowadzony do sklepu z porcelaną . Czy ktoś kiedyś wprowadzał słonie do sklepu? Chyba nie, bo np. w jęz ang. w podobnym porównaniu słonia zastępuje byk. Chodzi więc o wyolbrzymienie przeciwieństw: z jednej strony wielkie i ciężkie zwierzę, a z drugiej – krucha porcelana....
rzucać grochem o ścianę
‘bezskutecznie próbować kogoś przekonać, tłumaczyć coś komuś bez rezultatu, bezskutecznie upominać się o coś, na darmo przekonywać, pouczać kogoś’; zwrot, obycz. O. Kolberg opisuje dawny zwyczaj wigilijny, polegający na rzucaniu grochem na ścianę i wypowiadaniu zaklęcia: „wilku, wilku, chodź do grochu; jak nie przyjdziesz, to nie przychodź aż do siego roku”. Wilk nie przychodził na wigilijną wieczerzę; rzucanie grochem o ścianę było więc czynnością daremną, pozbawioną sensu; Upominanie się...
gruchać jak dwa gołąbki
‘czule rozmawiać ze sobą, okazując miłość, sympatię; czulić się do siebie’; zwrot, przyr.; Wiadomo, że po jakimś czasie Marta i Jacek znajdą sobie przytulny kącik i zaczną gruchać jak dwa gołąbki. – „Victor G”.
białe plamy
‘coś nieznanego, świadomie nieopisanego; fakty z przeszłości, fragmenty historii jakiegoś narodu skrzętnie przemilczane, tuszowane ze względów polit.; miejsca, zjawiska, wydarzenia niezbadane’; wyr. rzecz. (najczęściej w l. mn.); (…) zostało jeszcze trochę miejsca/zostało kilka białych plam – T. Różewicz.
szata/koszula/suknia Dejaniry
‘coś, co sprawia wiele cierpień, bólu’; wyr. rzecz., mitol. Zatruta tunika, którą dał żonie Herkulesa, zraniony przez niego centaur, zapewniając, że dzięki niej zachowa miłość męża. Gdy Herakles zakochał się w Joli, Dejanira przesłała mu szatę. Kiedy heros założył ją, zmarł w strasznych męczarniach, ponieważ zatruta krew wżarła się w jego ciało’; wyr. rzecz.
zdobyć ostrogi
‘zdobyć doświadczenie w jakiejś dziedzinie, specjalności; stać się fachowcem, specjalistą’; zwrot związany jest z dawn. ceremoniałem pasowania na rycerza, podczas którego nowo pasowany rycerz otrzymywał ostrogi; ostroga ‘bodziec u buta jeźdźca’; Ten pisarz zdobył ostrogi w czasach stalinowskich. – TV Trwam.
czuć się jak w raju
‘czuć się wyjątkowo dobrze, komfortowo’; zwrot, relig. (por.raj na ziemi); W domu, jak zwykle było bardzo przyjemnie, czułem się jak w raju, nie chciało mi się wyjeżdżać. – TVP 2.
raj na ziemi
‘piękne, urocze, rozkoszne, szczęśliwe miejsce, gdzie są szczególnie sprzyjające warunki do życia’; wyr. rzecz., relig. raj w niektórych religiach ‘kraina szczęśliwości, miejsce pobytu Boga/bogów i jego wybrańców’; Wielu z nich sądziło, że po 1989 roku, choć nie zbudujemy od razu raju na ziemi, to przynajmniej otrząśniemy się z dawnego kłamstwa. – W. Łysiak
sprowadzić kogoś na ziemię
‘sprawić, żeby ktoś zaczął realnie myśleć, zmusićkogoś do porzucenia mrzonek, marzeń, otrzeźwić kogoś’; zwrot; Postanowiliśmy sprowadzić ją na ziemię.
coś jest passe
‘coś jest już niemodne, przestarzałe, nie na czasie’; zwrot, gw. młodz., zapoż. z franc.; passé – ‘miniony, przebrzmiały, niemodny’ (por. trendy); Wąski pasek materiału, więcej odkrywający niż zasłaniający, jest „passe”!