Wzorce i antywzorce w literaturze Oświecenia

Epoka oświecenia to czas gwałtownego sprzeciwu, odrzucenia zastanych
koncepcji estetycznych i filozoficznych, a także zawartych w literaturze
poprzedniego okresu poglądów, dotyczących wizji świata i człowieka, któremu
zarzucano ciemnotę i zacofanie. Cechy światopoglądu oświeceniowego tj.
racjonalizm (ratio =rozum, wiara w rozum, jako najistotniejszą cecha i siła
człowieka - twierdzenie Kartezjusza : "Myślę więc jestem") i empiryzm
(doświadczenie jedynym sposobem poznania świata) sprawiły, że stworzono nowy
typ bohatera literackiego, który stał się nowym wzorem dla czytelników i
będącym w pełnym słowa znaczeniu człowiekiem oświeconym. Z jego
światopoglądu usunięto przede wszystkim pierwiastek religijny - człowiek
XVIIIw był pojmowany nie jako istota duchowa ale społeczna. Rozum jest tym
co według pisarzy i publicystów tamtego okresu odróżnia człowieka od
zwierzęcia. Człowiek oświecony powinien kształtować swój umysł nie tylko
przez czytanie poezję, ale także poznawać dzieje swojego narodu, poradniki
dotyczące gospodarowania, traktaty polityczne gdyż dzięki nim wykorzysta swą
wiedzę w służbie ojczyźnie. Z ducha miłości do ojczyzny wyrasta oświeceniowy
patriotyzm, wyrażający się przede wszystkim w cierpliwej pracy nad poprawą
ustroju Rzeczypospolitej. Jego podstawą jest służba ojczyźnie w czasie
pokoju, poprzez redagowanie nowych, sprawiedliwszych praw jak i poprzez
wprowadzanie zasad społecznej sprawiedliwości w życiu codziennym.
Tak naprawdę jednak nie ma jednego wzorca "człowieka oświecenia" typowego
dla tej epoki, która sama w sobie jest różnorodna, trójstylowa, złożona. W
świetle ideologii epoki , jej racjonalizmu i "powrotu do świata rzeczy"
wzorcowym modelem powinien być "umysł oświecony" tj. Wolter, Ignacy
Krasicki, Diderot. Ten portret to usposobienie umysłowych osiągnięć epoki:
reprezentuje erudycję, zaufanie wobec nauki, zdystansowanie wobec religii,
zwolennik reform, humanista. Jest wielbicielem sztuki, walczy o rozwój
kultury, nie stroni od kunsztownej mody, pięknego otoczenia.
Ten XVIII wieczny "oświecony erudyta" jest ojcem wielu naszych
współczesnych poglądów, gdyż głosił i utrwalał ideały tj. równość ludzi,
potrzebę edukacji, walkę z zabobonem, możliwość zarządzania własnym losem.
Odpowiedzialny jest także w dużej mierze za materializm współczesnego
świata - dzięki rozwojowi nauki i wynalazkom odchodzi mistyka i uduchowienie
ludzkich działań.
Zaraz za oświeceniowym erudytom postępują inne postacie - czuły
sentymentalista. (ojcem sentymentalizmu był Jan Jakub Rousseau). To on już
wówczas w wieku światła i rozumu, pokazuje na inną sferę prawd o człowieku:
duszę, serce, uczucia. Przestrzega przed odejściem od natury, przed
cywilizacją miast.
Antywzorce.
Pogląd ludzi "epoki rozumu" w sprawie ich barokowych poprzedników był
jednoznaczny. Ciemnotą i zacofaniem określili XVII wieczne społeczeństwo, a
potępili zwłaszcza mit Sarmaty i szereg szlacheckich obyczajów, który
zresztą nadal stawał na drodze reform politycznych i kulturalnych.
Literatura ówczesna za ulubiony przedmiot szyderstw i krytyki obrała sobie
arsenał wad i przywar szlacheckich (Ignacy Krasicki - "Satyry"). Piętnowano:
pijaństwo (pozbawia człowieka rozumu), rozrzutność, pychę i samowolę.
Wychowanie i nauczanie młodego szlachcica wyśmiał Krasicki w "Mikołaja
Doświadczyńskiego przypadkach", tam też ukazuje zagraniczne wojaże młodzieży
szlacheckiej i obala mit wyższości tego stanu nad innymi. Komedia J. Ursyna
Niemcewicza pt. "Powrót posła" wylicza szlacheckie wady wprost - Gadulski ,
obrońca liberum veto i wyznawcę tezy o sarmackim pochodzeniu, jego żonę -
rozkapryszoną i zmanierowaną kosmopolitkę, lepiej mówiącą po francusku niż
po polsku. Szlacheckie wady wyśmiewa także Adam Naruszewicz - satyra "Chudy
literat, która oskarża stan szlachecki o nieuctwo, zacofanie i niechęć do
ksiąg.