Megalopolis, ośrodki przemysłowe

Megalopolis, najwyższa forma aglomeracji, skupisko szybko rozwijających się miast milionowych, połączonych wraz z dużą liczbą ośrodków mniejszych, leżących pomiędzy nimi, w jeden wielki organizm miejski. Największe megalopolis na świecie znajduje się na wschodnim wybrzeżu USA (megalopolis).

Na początku XX wieku tylko 20 miast na świecie liczyło powyżej 1 mln mieszkańców. Pod koniec XX wieku miast takich było ponad 300, a kilkanaście z nich miało ponad 10 mln mieszkańców. Najwięcej miast powyżej 1 mln mieszkańców leży w Azji i obu Amerykach. Przyjmuje się, że największym miastem na świecie jest aglomeracja Meksyku licząca (wg szacunków Banku Światowego) ponad 25 mln mieszkańców.
Największe zespoły miejskie na świecie

Wielkimi rejonami koncentracji ludności miejskiej są: 

– megalopolis wzdłuż północnowschodniego wybrzeża USA (Boston – Nowy Jork – Filadelfia – Baltimore – Waszyngton) zamieszkiwany przez ponad 43 mln ludności skoncentrowanej w strefie długości ok. 800 km i szerokości do 200 km, przy średniej gęstości zaludnienia 330 osób/km2; 

- megalopolis Okręgu Przyjeziornego w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie (Milwaukee – Chicago – Toledo – Detroit – Cleveland – Buffalo – Toronto) wykazujący tendencje łączenia się z układem metropolitalnym Pittsburgha oraz obszarem zurbanizowanym Indianapolis – Cincinnati – Dayton – Columbus; 

- megalopolis zachodniego wybrzeża (Kalifornijskie) obejmuje układy metropolitalne: San Francisco (San José – Oakland – Berkely – Sacramento – Santa Cruz) i Los Angeles (San Diego – San Bernardino – Santa Barbara);

- megalopolis w Japonii, tzw. Nippon Megalopolis; w jego skład wchodzą układy metropolitalne: Tokio – Jokohama – Kawasaki; Osaka – Kioto – Kobe; Nagoja – Seto – Toyota; 
- megalopolis w krajach Beneluxu (Bruksela – Antwerpia – Breda – Rotterdam – Utrecht – Amsterdam). Megalopolis rozwija się w kierunku konurbacji Zagłębia Ruhry oraz na zachód w stronę Paryża i Londynu.

Okręg przemysłowy, obszar stanowiący pewną całość ekonomiczną, w którego zagospodarowaniu dominującą rolę pełni przemysł. Okręg przemysłowy składa się z szeregu ośrodków przemysłowych, złączonych ze sobą w sieć powiązań strukturalnych (np. komunikacyjnych, handlowych), wynikających z wykorzystywania tych samych surowców i źródeł energii, kooperacji między zakładami przemysłowymi, wspólnego zaplecza ludnościowego, a także kulturalnego itp. Okręg przemysłowy składa się często z jednego dominującego ośrodka przemysłowego i szeregu podrzędnych (np. Łódzki Okręg Przemysłowy), niekiedy rola kilku ośrodków jest do siebie zbliżona (np. Staropolski Okręg Przemysłowy). Ze względu na główną przyczynę, która zadecydowała o koncentracji przemysłu na danym obszarze, wyróżnia się następujące typy okręgów przemysłowych:

- surowcowe – powstanie i rozwój zawdzięczają eksploatacji surowców mineralnych (węgla kamiennego, rud żelaza i metali nieżelaznych). W okręgach surowcowych rozwinęły się następujące gałęzie przemysłu: górnictwo, energetyka, hutnictwo żelaza i metali nieżelaznych, przemysł maszynowy (różne branże), chemiczny (głównie karbochemia), odzieżowy. Jako okręgi surowcowe powstały w Europie: Okręg Reńsko-Westfalski, Górnośląski, Doniecko- Naddnieprzański, Uralski, Zagłębie Północne we Francji, Birmingham i Yorkshire-Humberside w Anglii (obecnie całkowicie zrestrukturyzowany); w Azji: Okręg Kuźniecki, Damodar, Fushun- Anshan, Północny w Chinach (Pekin-Tian-jin);w Ameryce: Okręg Przyjeziorny, południowa część Okręgu Nadatlantyckiego (złoża węgla i rud żelaza w Appalachach) i Minas Gerais w Brazylii; w Afryce: Okręg Witwatersrand i Okręg Shaba;
- transportowe – koncentrację przemysłu spowodowało dogodne położenie komunikacyjne (łatwy dowóz surowca i wywóz wyrobów gotowych). W rejonach tych rozwinęło się przede wszystkim hutnictwo, przemysł maszynowy – głównie środków transportu, petrochemia i różne branże przemysłu chemicznego. Okręgami o genezie transportowej są: Okręg Nadatlantycki (część północna i środkowa) w Stanach Zjednoczonych, okręgi w Japonii, Okręg Londyński;
- wielkomiejskie – powstające w dużych aglomeracjach miejskich (znaczne zasoby siły roboczej, duże rynki zbytu). Rozwinęły się w nich gałęzie przemysłu niewymagające dużych ilości surowców, np. przemysł elektromaszynowy, chemiczny, poligraficzny, odzieżowy i spożywczy. Miejską genezę mają m.in. okręgi: Paryski, Kalifornijski, Moskiewski, Warszawski, Sankt Petersburga, Meksyku, Mediolanu, Berlina, Madrytu;
- technopolie – okręgi przemysłowe najnowszej generacji, skupiające zakłady przemysłu wysokiej techniki (high-technology);
- strefy specjalne – współcześnie tworzące się rejony koncentracji przemysłu (nadmorskie miasta otwarte, specjalne strefy ekonomiczne). Rozwija się w nich głównie przemysł elektromaszynowy, chemiczny i środków transportu. Najwięcej stref specjalnych jest w Azji Południowo-Wschodniej i Wschodniej.



Obecnie w rozwoju okręgów przemysłowych zauważamy następujące tendencje:

- w krajach wysoko rozwiniętych gospodarczo restrukturyzuje się stare surowcowe okręgi, likwidując w nich przemysły uciążliwe dla środowiska; 

- w krajach słabo rozwiniętych występuje dynamiczny rozwój okręgów przemysłowych o strukturze gałęziowej przemysłu typowej dla okręgów surowcowych. Regionalne zróżnicowanie uprzemysłowienia na świecie wynika z potencjału gospodarczego i polityki rozwoju poszczególnych państw. Największe różnice występują między krajami wysoko i słabo rozwiniętymi gospodarczo.


W krajach wysoko rozwiniętych dominują tendencje:

- rozpraszania przemysłu (deglomeracja okręgów); 

- znacznego ograniczenia bądź likwidacji przemysłu ciężkiego (restrukturyzacja okręgów surowcowych);

- likwidacji przemysłów degradujących środowisko (surowe normy ekologiczne); 
-
rozwijania przede wszystkim przemysłu wysokiej techniki przynoszącego bardzo duże zyski;

- wzrastającej roli przemysłu high-technology w ogólnej produkcji przemysłowej (powyżej 30%).


Dla krajów słabo rozwiniętych gospodarczo charakterystyczny jest: 

- rozwój tradycyjnych gałęzi przemysłu – górnictwa, hutnictwa, przemysłu włókienniczego i spożywczego;
- wysoki udział przemysłu wydobywczego w globalnej wartości produkcji przemysłowej (ok. 50%);
- proces tworzenia się okręgów przemysłowych o strukturze gałęziowej charakterystycznej dla okręgów surowcowych; 

niedorozwój przemysłu maszynowego, co jest jedną z ważnych barier rozwoju gospodarczego; 

- brak przemysłów zaawansowanych technologii ze względu na niedobory wysoko kwalifikowanej kadry i odpowiednich zasobów finansowych.
W rozmieszczeniu produkcji przemysłowej na świecie można wyróżnić kilka regionów różniących się od siebie poziomem potencjału i strukturą gałęziową przemysłu. Są to obszary: 

- krajów najlepiej rozwiniętych gospodarczo (Stany Zjednoczone, Japonia, państwa Europy Zachodniej) o nowoczesnym potencjale technologicznym w wielu dziedzinach produkcji przemysłowej – rozwija się tutaj głównie przemysł high-technology; 

- Europy Środkowo-Wschodniej – o dużym potencjale przemysłowym, głównie przemysłu ciężkiego, który wymaga modernizacji i restrukturyzacji; 

- Rosji – kraju bardzo bogatego w zasoby naturalne i posiadającego dobrze rozwinięty przemysł środków produkcji; 

- Azji Południowo-Wschodniej i Wschodniej – obszar o dynamicznie rozwijającym się przemyśle, głównie elektroniki użytkowej; 

- Chin – w których bardzo szybko rozwijają się okręgi wydobywcze, głównie węglowe, przemysł elektromaszynowy, włókienniczy i odzieżowy oraz hutnictwo żelaza; 

- Ameryki Łacińskiej i Afryki – gdzie systematycznie wzrasta eksploatacja surowców, głównie rud żelaza i metali nieżelaznych, będących podstawą rozwoju hutnictwa i przemysłu maszynowego; 

- Krajów Bliskiego Wschodu nastawionych na eksploatację i eksport ropy naftowej i gazu ziemnego.

W Polsce za okręg przemysłowy uznaje się skupisko zakładów silnie ze sobą powiązanych terytorialnie, które wytwarzają w sumie co najmniej 1% ogółu sprzedanej produkcji przemysłowej. Dla okręgów przemysłowych charakterystyczna jest również koncentracja ludności i duży stopień przekształcenia środowiska przyrodniczego. Obecnie w Polsce wyróżnia się 22 okręgi oraz kilkadziesiąt ośrodków przemysłowych. 
Ze względu na główną przyczynę (czynnik lokalizacji), która zapoczątkowała koncentrację przemysłu, a tym samym powstanie okręgu przemysłowego, wyróżniamy następujące typy okręgów:
– surowcowe 
Powstanie i rozwój zawdzięczają eksploatacji surowców mineralnych. Należą do nich okręgi: Górnośląski, Sudecki, Staropolski, Częstochowski, Piotrkowsko- Bełchatowski, Tarnobrzeski, Karpacki i Opolski. W okręgach tego typu, poza górnictwem, rozwinął się przede wszystkim przemysł paliwowo-energetyczny, hutnictwo, przemysł chemiczny, metalowy, maszynowy i produkcja środków transportu. Za surowcową należy także uznać lokalizację Okręgu Płockiego, mimo że ropa naftowa będąca podstawą jego rozwoju nie jest w nim eksploatowana, lecz doprowadzana rurociągiem.


– transportowe 
Rozwinęły się ze względu na dogodne położenie komunikacyjne gwarantujące łatwy dowóz surowca i wywóz towarów gotowych. Genezę transportową mają okręgi Gdański i Szczeciński. Czynnik transportowy jest również jednym z czynników lokalizacji okręgów Warszawskiego i Bielskiego. W okręgach tego typu rozwija się głównie przemysł środków transportu oraz gałęzie przemysłu bazujące na surowcach dowożonych w masowej skali, np. hutnictwo, petrochemia i różne branże przemysłu chemicznego oraz spożywczego.

– miejskie 
Powstały w oparciu o zasoby siły roboczej i rynek zbytu dużego miasta. W Polsce są to okręgi: Warszawski, Poznański, Krakowski, Wrocławski, Bydgoski i Toruński. Rozwijają się w nich gałęzie przemysłu o tzw. lokalizacji swobodnej – niezależne od bazy surowcowej, np. elektrotechniczny, farmaceutyczny, perfumeryjno-kosmetyczny, odzieżowy i poligraficzny.

– o innych typach lokalizacji 

• Rozwój zapoczątkowany decyzją polityczną – Łódzki Okręg Przemysłowy (Dekret Namiestnika Królestwa Polskiego z 1820 r. ustanawia Łódź miastem fabrycznym), Centralny Okręg Przemysłowy. Decyzje polityczne zadecydowały o rozpoczęciu w 1936 r. budowy kilkudziesięciu dużych zakładów przemysłowych przeważnie o znaczeniu strategicznym. Dały one początek obecnie istniejącym okręgom: Lubelskiemu, Rzeszowskiemu i Tarnobrzeskiemu.

• Zaplecze dużego okręgu przemysłowego – Okręg Bielski (o jego rozwoju zadecydowały ścisłe powiązania z GOP-em w zakresie bliskości bazy surowcowej, bazy energetycznej, rynku zbytu, powiązań transportowych i kooperacyjnych). W Okręgu Bielskim rozwinęły się gałęzie przemysłu uzupełniające strukturę gałęziową przemysłu Górnego Śląska, tj. przemysł włókienniczy i maszynowy. Największym regionem koncentracji przemysłu w Polsce jest górnośląsko-krakowska aglomeracja okręgów. Zajmuje ona ok. 6% powierzchni kraju i skupia ponad 5 mln ludności. W jej skład wchodzą okręgi:Górnośląski, Krakowski, Bielski, Opolski i Częstochowski.

Recesja polskiego przemysłu na początku lat 90. XX wieku spowodowała zmiany w obrębie poszczególnych okręgów przemysłowych. We wszystkich okręgach spadła liczba zatrudnionych w przemyśle. Zmniejszył się zasięg terytorialny kilku okręgów – doszło do podzielenia:

– Okręgu Sudeckiego na: Okręg Wałbrzyski, Okręg Jeleniogórski i rejon Bogatynia-Zgorzelec;
– Okręgu Toruńsko-Bydgoskiego na Okręg Toruński i Okręg Bydgoski.
Obniżenie stopnia koncentracji przemysłu na skutek upadku zakładów do wartości poniżej 1% potencjału przemysłowego Polski spowodowało spadek kilku okręgów do rangi ośrodków przemysłowych: Białystok, Zielona Góra, Kalisz, Głogów, Legnica.
Obecnie zwiększa się rola dużych okręgów przemysłowych o zróżnicowanej strukturze gałęziowej przemysłu. Są to okręgi: Warszawski, Poznański, Wrocławski, Gdański. Maleje natomiast rola najmniejszych okręgów: Karpackiego, Tarnowskiego i Tarnobrzeskiego, oraz okręgów z dominacją górnictwa, przemysłu ciężkiego i przemysłu włókienniczego.