Eksplozja demograficzna

Eksplozja demograficzna - (bomba demograficzna) rozwój liczebności populacji ludzkiej niewspółmierny do wzrostu produkcji żywności na świecie. Obecnie średnie tempo przyrostu naturalnego wynosi 1,7%, co odpowiada czasowi podwajania się liczby ludności świata co 40 lat. Jednocześnie tempo przyrostu produkcji ziarna zbóż (podstawowego składnika żywności) wynosi mniej niż 1,4%. Utrzymanie się tej tendencji spowoduje, iż w 2050 roczna produkcja ziarna zbóż wzrośnie o 50% w porównaniu do 1991. W tym samym czasie nastąpi 20-procentowy spadek produkcji per capita (na głowę). Osiągnie on wówczas wartość z 1960. Optymistyczny scenariusz zdarzeń zakłada, że gdy populacja osiągnie 7,8 mld (zamiast przewidywanych 13 mld), a produkcja ziarna zbóż zostanie podwojona (co będzie wymagało powiększenia obszaru zasiewów o 20% i zwiększenia zużycia nawozów o 450%), wówczas produkcja zboża zrównoważy zapotrzebowanie. Będzie to wymagało od rozwiniętych krajów bezprecedensowego, globalnego wysiłku organizacyjnego i finansowego - dostarczenia technologii oraz nadania najwyższego priorytetu ochronie środowiska dla zachowania produktywnego rolnictwa.

Na początku XIX w. najludniejszym spośród kontynentów była Azja i tak zostało do czasów współczesnych. Do kontynentów wykazujących dużą dynamikę wzrostu liczby ludności należała w tym okresie Ameryka Północna, która była zasiedlana przez ludność emigrującą. Europa w tym czasie charakteryzowała się mniejszą dynamiką wzrostu liczby ludności. W XIX wieku kolejnym czynnikiem przyczyniającym się do zwiększenia liczby ludności był postęp medycyny, a przede wszystkim odkrycie szczepionek przeciwko śmiertelnym dotychczas chorobom zakaźnym, głównie dżumie, gruźlicy, ospie, dyfterii czy tyfusowi. Liczba ludności świata osiągnęła pierwszy miliard w 1830 roku, drugi w 1930, trzeci w 1960, czwarty w 1978, a piąty już tylko po dziewięciu katach w 1987 roku. W ciągu jednej minuty przychodzi na świat jednocześnie 200 dzieci, a dziennie liczba ludności świata wzrasta o 250 tys. osób. Na przełomie XX i XXI wieku przyrost ludności świata został nieco zahamowany. Urodzenie „6 miliardowego człowieka” ogłoszono w 1999 roku, a wiec po 12 latach od przekroczenia magicznej liczby 5 miliardów. W 2002 roku liczba ludności świata wyniosła 6,2 mld. Wyniki badań naukowych dotyczących zmian demograficznych wskazują jednoznacznie, że chociaż w XX wieku liczba ludności wzrosła czterokrotnie, to w ciągu XXI wieku może ona ulec, co najwyżej podwojeniu. Przewiduje się, że znacznie zmniejsz się liczba urodzeń oraz nastąpi dalsze wydłużenie się przeciętnego trwania życia człowieka. Coraz więcej będzie ludzi starszych, a coraz mniej dzieci. Już obecnie w krajach wysoko uprzemysłowionych obserwuje się spadek liczby urodzeń. Po okresie eksplozji demograficznej w Europie, Ameryce Północnej oraz w Australii i Oceanii nastąpiło wyraźne spowolnienie rozwoju demograficznego. Natomiast liczba ludności słabo rozwiniętych krajów Afryki, Ameryki Południowej i Azji nadal szybko rośnie. W Chinach mających największą liczbę ludności w ciągu 14 lat nastąpił procentowy spadek udziału tego kraju w liczbie ludności świata z 22.4% do 21.4%. W drugim najludniejszym kraju świata, w Indiach udział ten wzrósł z 15.1% do 16.3% , co świadczy o dużym wzroście liczby urodzeń. W USA nastąpił w tym okresie wzrost liczby ludności o 67 mln, ale procentowy udział tego kraju w ogólnej liczbie ludności świata spadł z 5.1% do 4.6% . Zjawisko to dotyczy też Japonii i Rosji – jest to związane z wynikiem bardzo szybkiego wzrostu ludności we wszystkich krajach rozwijających się. W krajach rozwijających się średni wiek życia człowieka w latach 60-tych wynosił 40 lat, w 1996 – 56 lat.Prognozy demograficzne przewidują następujący wzrost liczby ludności:
- 2000 - 6 mld

- 2010-7 mld

- 2020 – 8mld

- 2025 – 8.4 mld

Główne obszary koncentracji ludności na świecie

Bariery i atrakcyjność osadnicza zadecydowały o nierównomiernym rozmieszczeniu ludności na świecie. Ponad 90% ludności świata zamieszkuje obszar między 20° a 60° szerokości geografi cznej północnej, a więc strefę klimatu umiarkowanego, podzwrotnikowego i zwrotnikowego. Na nizinach do 200 m n.p.m. osiedliło się około 60% mieszkańców Ziemi, a w strefi e nadbrzeżnej do 200 km od morza – ponad 50% ludności.
Największymi rejonami koncentracji ludności na świecie są obszary: 
- wschodniej i południowej Azji; 
- zachodniej i środkowej Europy; 
- Okręgu Przyjeziornego i północno-wschodnich stanów USA.

Tab. 1. Największe skupiska ludności na świecie




Miarą nierównomiernego rozmieszczenia ludności na świecie jest wskaźnik gęstości zaludnienia, czyli stosunek liczby ludności do powierzchni zamieszkiwanego przez nią obszaru. Wskaźnik ten nie ukazuje jednak faktycznego rozmieszczenia ludności. Zwykle im większego obszaru dotyczy, tym mniej dokładnie charakteryzuje rozmieszczenie ludności.
Rozmieszczenie największych rejonów koncentracji ludności oraz gęstość zaludnienia wskazują, że najludniejszym kontynentem jest Azja – 60% ogółu mieszkańców świata. W następnej kolejności znajdują się Europa i Afryka – po ok. 13% ludności Ziemi. Znacznie mniej mieszkańców posiada Ameryka Północna i Środkowa – 8% oraz Ameryka Południowa – 5% ogółu ludności. Najsłabiej zasiedlona jest Australia i Oceania, którą zamieszkuje zaledwie 0,5% ludności świata.

Tab. 2. Kraje o największej liczbie ludności w 2003 r.

Konsekwencje eksplozji demograficznej

Lawinowy przyrost liczby ludności występujący w krajach słabo rozwiniętych gospodarczo powoduje szereg negatywnych skutków nie tylko na terenie państw objętych eksplozją demograficzną. Skutki te są i będą odczuwane również w innych regionach świata. Ze względu na ich globalny charakter określa się je mianem „bomby D”. Konsekwencje eksplozji demograficznej widoczne są w sferze:
- demograficznej: 
• zachwianie struktury wiekowej ludności – zbyt duża liczba dzieci w stosunku do ludności w wieku produkcyjnym, co pogłębia biedę, a w przyszłości może być przyczyną wtórnej eksplozji demograficznej;
• lęk przed przeludnieniem powoduje stosowanie drastycznych metod kontroli urodzeń, co w przyszłości może prowadzić do konfliktów społecznych i politycznych, np. w Chinach doprowadziło to do nadmiaru liczby mężczyzn w stosunku do liczby kobiet;
- społecznej:
• przeludnienie wsi, powodujące masowe migracje ludności do miast; 
• wzrost bezrobocia; 
• brak możliwości zaspokojenia zwiększonych potrzeb w zakresie oświaty i ochrony zdrowia (wzrost analfabetyzmu, niedobór wykwalifikowanych kadr, szerzenie się chorób); 
• wzrost patologii społecznej, zwłaszcza w wielkich miastach; 
• klęska głodu i niedożywienie ludności;
- gospodarczej: 
• gwałtowne powiększanie się miast; 
• powiększanie powierzchni upraw kosztem obszarów leśnych powodujące zwiększoną erozję gleb, jałowienie pól, przyspieszenie pustynnienia i nasilenie efektu cieplarnianego; 
• zwiększone pozyskiwanie drewna w strefie lasu równikowego i sawanny (brak innego opału) pogłębia degradację środowiska na tych terenach; 
• utrwalanie nieracjonalnej struktury gospodarki (dominacja rolnictwa) spowodowane koniecznością zwiększenia produkcji żywności;
- ekonomicznej: 
• stagnacja ekonomiczna (przeznaczanie dużych środków na utrzymanie egzystencji biologicznej społeczeństwa) powodująca zwalnianie tempa przyrostu produktu krajowego brutto; 
• brak środków na cele inwestycyjne w związku ze zwiększoną konsumpcją; 
• stagnacja stopy życiowej i pogłębianie się przepaści cywilizacyjnej w stosunku do bogatych społeczeństw; 
• niedorozwój działów gospodarki przynoszących większe zyski, np. nowoczesnych gałęzi przemysłu i usług;
- politycznej: 
• migracja ludności do krajów wysoko rozwiniętych gospodarczo, co powoduje liczne konflikty narodowościowe i religijne; 
• regionalne konflikty etniczne i wojny spowodowane sporami o ziemię lub wodę, np. wojny na Bliskim Wschodzie; 
• zwiększenie udziału krajów Azji, Afryki, Ameryki Łacińskiej w zaludnieniu świata wyzwala chęć tych państw do podejmowania globalnych decyzji politycznych i gospodarczych.