Polemika Księdza z Gustawem w "Dziadach" Adama Mickiewicza

Charakterystyczne dla epoki romantyzmu było stawianie uczuć ponad rozum jako jedyne źródło poznania prawd i tajemnic życia. Zarówno bohaterowie romantycznych powieści jak i sami autorzy upatrywali w uczuciu jedyną drogę do szczęścia i spełnienia. Pamiętamy nieszczęśliwie zakochanego Wertera w utworze Goethego oraz Giaura, również bohatera tego poety. Obaj panowie przeżyli wielką miłość, która z kolei doprowadziła ich do upadku. Podobny los spotkał Gustawa z powieści Adama Mickiewicza „Dziady”. Mężczyznę spotkała wielka romantyczna miłość, rozumiana jako komunia dusz, poczucie duchowej jedności z ukochaną kobietą. Lecz kobieta okazała się jedynie „puchem marnym”, a miłość ulotna i nietrwała. Cierpienie i ból Gustawa doprowadziły go do samobójstwa. Jego wrażliwość i uczuciowość nie spotkały się jednak ze zrozumieniem u wszystkich bohaterów Mickiewicza. Rozmowa Gustawa i Księdza to konfrontacja dwóch światopoglądów: romantyka, czyli nieszczęśliwie zakochanego Gustawa i racjonalisty- Księdza.

Gustaw, po wielkiej romantycznej miłości, rozstaniu i w końcu samobójczej śmierci, odwiedza swego dawnego nauczyciela i wychowawcę, Księdza. Chce, by przywrócił obrzęd dziadów, gdyż widzi w nim pomoc dla cierpiących dusz czyśćcowych. Duchowny odmawia. Gustaw nie potrafi pogodzić się z poglądami zdroworozsądkowego Księdza, który uważa, że należy pogodzić się z życiem i wyrokami boskimi. Gustaw zarzuca Księdzu brak zainteresowania się tym, co dzieje się na świecie. Mówi: „Czy to na wielkim świecie pokój czy zamieszki, Czy gdzie naród upada, czy kochanek ginie, O nic nie dbasz, usiadłszy z dziećmi przy kominie”. Według Gustawa Ksiądz dba jedynie o swoje obowiązki, przez co ma „serce skamieniałe na głosy duszy”. Gustaw uczy, że obok prawd naukowo potwierdzonych istnieją jeszcze inne, wynikające z uczuć i wiary. Nieszczęśliwy kochanek obwinia swojego nauczyciela, że ten nauczył go czytać tzw. „Książki zbójeckie”, które zniszczyły jego dotychczasowy stosunek do świata, sprawiły, że stał się wielkim indywidualistą. Jego słowa są pełne emocji, uczucia, tak jak jego serce, które wcześniej było pełne miłości.

Co innego myśli Ksiądz. Słucha ze spokojem przejmującej opowieści swego ucznia, zachowuje przy tym zdrowy rozsądek. Uważa, że w życiu ważne są inne cele i wartości niż tylko skupianie się na szczęściu i cierpieniu. Liczy się dobro innych ludzi: „Człowiek nie jest stworzony na łzy i uśmiechy,

Ale dla dobra bliźnich swoich, ludzi. Jakkolwiek w twardej Bóg doświadcza próbie, Zapomnij o swym proszku, zważ na ogrom świata”.

Ksiądz nie rozumie postawy Gustawa, który rozpacza po śmierci ukochanej kobiety. Uważa bowiem, że to, co się dzieje na ziemi, jest wolą Boga i nie należy tego w żaden sposób podważać ani zmieniać. Radzi swojemu uczniowi: „I na cóż ból rozdrażniać w przygojonej ranie? (...) kiedy co się stało i już nie odstanie, Potrzeba w tym uznawać wolę Pana Boga”. Ksiądz – oświeceniowy intelektualista- odrzuca zabobon dziadów, niegdyś odprawiany przez jego przodków. Uważa, że jest to pogański zwyczaj, która należy zwalczać. Nie potrafi zrozumieć, że istnieje świat metafizyczny. Duchowny, dopiero gdy odkrywa, że Gustaw jest upiorem, zmienia swoje dotychczasowe myślenie. Zaczyna wierzyć, że istnieje niewidzialny świat, który może przenikać się z tym rzeczywistym.

Konfrontacja Gustawa z Księdzem pokazuje dwa całkowicie odrębne światy. Gustaw za najważniejsze wartości przyjmuje wiarę i uczucia, broni romantycznych ideałów i świata duchowego. Pustelnik jest skupiony na własnych przeżyciach, skoncentrowany jest tylko na swoim wnętrzu i uczuciach, które nim targają. Ksiądz kieruje się rozumem, który jest jedynym źródłem poznania prawdy, nie istnieje dla niego świat metafizyczny. Adam Mickiewicz ukazał w IV części Dziadów kontrast: spór „czucia” i „rozumu”. Dzięki temu zabiegowi widzimy, jak różnie ludzie mogą postrzegać świat zarówno duchowy, jak i materialny. Ale nie powinniśmy być przesadnymi romantykami i racjonalistami, gdyż każda z tych postaw wnosi w nasze życie inne wartości.