Historia wychowania wśród nauk pedagogicznych i historycznych - metodologia i metody badawcze

"HISTORIA WYCHOWANIA WŚRÓD NAUK PEDAGOGICZNYCH I HISTORYCZNYCH - METODOLOGIA I METODY BADAWCZE "

Aby dokładnie zrozumieć pojęcie historia wychowania, należy przede wszystkim określić jej przedmiot i metody badań, zakres chronologiczny oraz genezę tej dyscypliny jako nauki samodzielnej i jako przedmiotu nauczania w zakładach kształcenia nauczycieli.
Przedmiot badań historii wychowania sprowadzić można do dwóch głównych problemów:
1. sposoby i formy organizacji wychowania dzieci i młodzieży w warunkach naturalnych i w specjalnych instytucjach na przestrzeni dziejów.
2. geneza i etapy rozwoju myśli pedagogicznej.
Zatem historia wychowania jest nauką o metodach, formach i organizacji wychowania, ustrojach szkolnych i systemach oświatowych oraz nauką o genezie i rozwoju myśli pedagogicznej na przestrzeni dziejów.
Przedmiot badań historii wychowania determinuje w pewnym stopniu metody badawcze. Ponieważ zarówno, praktyka jak i teoria wychowania rozwijają się w określonych warunkach społecznych, w związku z czym badanie zjawisk wychowawczych nie może być oderwane od zjawisk ekonomicznych, politycznych, kulturowych, itp. Dla historii wychowania ważne są zatem nie tylko fakty, ale też ich wyjaśnienie w szerokim kontekście innych zjawisk.
Do podstawowych metod badawczych historii wychowania należy zaliczyć analizę źródeł, a więc tych wszystkich dokumentów, opisów i rzeczy, które w sposób bezpośredni lub pośredni dotyczą wychowania w badanym okresie. Ważną rolę odgrywają też badania etnograficzne i socjologiczne współczesnych ludów prymitywnych, by przez analogię orzekać o wychowaniu w okresie wspólnoty pierwotnej.
Do ważnych problemów metodologicznych historii wychowania należy określenie zakresu chronologicznego jej przedmiotu badań oraz wyjaśnienie genezy jako samodzielnej dyscypliny naukowej i przedmiotu nauczania w zakładach kształcenia nauczycieli. Dolną granicę dziejów którymi powinni interesować się historycy wychowania, wyznacza przyjęta w pedagogice definicja pojęcia wychowanie. Jeżeli założymy, że wychowanie to świadoma i zorganizowana działalność zmierzająca do przygotowania młodego pokolenia do życia, to badaniami należy objąć okresy dziejów, w których pojawił się gatunek 'HOMO SAPIENS'. W momencie podjęcia przez ludzi świadomej działalności rozpoczął się proces wychowania. Natomiast górna granica ma charakter umowny. Do historii można zaliczyć wszystko to, co aktualnie minęło, z tym jednak, że pełne i obiektywne przedstawienie jakiegoś zjawiska społecznego wymaga tzw. Perspektywy historycznej.
Historia wychowania jako samodzielna dyscyplina naukowa zaczęła wyodrębniać się dopiero w połowie XIX wieku.(w tym czasie zaczęto też postulować wprowadzenie historii wychowania jako przedmiotu nauczania w zakładach kształcenia nauczycieli). W ciągu kilkudziesięciu lat przeszła ona ogromną ewolucję. Początkowo ogólne zarysy historii wychowania obejmowały kolejno pojawiające się systemy teoretyczne pedagogiki a zatem dzieje myśli pedagogicznej poszczególnych filozofów wychowania. Z końcem XIX wieku dołączono do nich historię szkolnictwa, uwzględniając szczegółowo sposób wychowania i nauczania w organizacjach szkolnych. Ten kierunek spowodował wydobywanie i gromadzenie materiałów oświetlających rzeczywistość szkolną. Dopiero w XX wieku pod wpływem francuskiej szkoły socjalistycznej (Durheima) rozszerzyły się zasadniczo podstawy i zakres historii wychowania: odtąd usiłuje ona ogarnąć wszystkie formy oddziaływań wychowawczych i śledzi je od najwyższych stopni rozwoju ludzkości, doszukując się ich związku z życiem społeczeństw.
Nowe impulsy historia wychowania otrzymała od popularnego w Niemczech prądu w naukach humanistycznych, który wywołał obfitą literaturę poświęconą historii różnorodnych objawów ducha ludzkiego. Dzieje kształtowania tego ducha (Bildungsgeschichte) cieszą się tan szczególnym zainteresowaniem jako jeden z najważniejszych działów historii kultury a zarazem podstawa potężnego ruchu pedagogicznego. Ambicją tego kierunku jest badanie struktur duchowych poszczególnych epok i kręgów kulturalnych, przy czym świadomość dążeń pedagogicznych i jakość treści wychowawczych odgrywa pierwszorzędną rolę. Niemiecka dusza odsuwa na dalszy plan takie pojęcia jak: wychowanie, pedagogia, nauczanie, aby śledzić całokształt wysiłku pedagogicznego ludzkości, który określa jako Bildung.
Zadaniem historii wychowania jest badanie, jak w poszczególnych stadiach rozwoju różne społeczeństwa organizowały u siebie wychowanie i dlaczego takie właśnie, a nie inne stosowały systemy pedagogiczne. Trzeba więc doszukać się związku między stanem społeczeństwa, jego urządzeniami społecznymi, politycznymi, gospodarczymi, jego pojęciami moralnymi a ideałem wychowawczym, praktyką i teorią pedagogiczną. Sam opis tej praktyki i teorii bez uchwycenia związku z życiem nie jest wystarczający, ponieważ nie odsłania pracy wychowawczej. Dopiero po ustaleniu tej zależności, uświadamiamy sobie, że sposób wychowania w każdej epoce stanowi pewna uzasadnioną całość, że wszystkie jego szczegóły zdążają do pewnego celu, słowem odkryje się system pedagogiczny epoki. Każde społeczeństwo posiada swój system pedagogiczny, który ma pewne cechy wspólne z innymi, ale też i pewne, odrębne, sobie właściwe. Można zatem ustalić pewne typy wychowania i trzeba wyjaśnić, od jakich warunków zależą charakterystyczne rysy każdego, jak jeden typ wyszedł z drugiego, a wtedy stwierdzi się w jakim kierunku rozwijało się wychowanie, jakie przyczyny zadecydowały o tym kierunku. Wynika z tego, że historia wychowania wiąże się ściśle z całą historią kultury powszechnej i poszczególnych społeczeństw. Do historii wychowania należą tak dzieje praktyki wychowawczej jak i teorii, czyli pedagogiki. W wyższych okresach rozwoju ludzkości nie zadawala się takimi urządzeniami i metodami wychowawczymi jakie odziedziczyła po przodkach, wybitniejsze umysły zastanawiają się nad systemem pedagogicznym swego społeczeństwa, usiłują ocenić jego wartość i celowość, czy odpowiada zadaniom, które winien spełnić dla ogółu. Te refleksje pedagogiczne zasługują na uwagę historii wychowania, ponieważ nie są to fantastyczne kombinacje pozbawione związku z rzeczywistością, lecz wyraz żywych potrzeb i programy czynów przyszłości, z nich dowiadujemy się jak w pewnych epokach odbywało się dążenie ku nowym ideałom wychowawczym. Nawet najbardziej na pozór dziwaczne kryją dla nas pouczenia, pokazują, z czego ludzkość w danej chwili była niezadowolona i jakich dróg szukała ku naprawie.
Często teorie pedagogiczne mają charakter wręcz naukowy, jeśli opierają się na ścisłych danych, dostarczanych przez historię wychowania, psychologię, socjologię. Tak więc historia wychowania musi obejmować historię systemów edukacyjnych w praktyce i ich środków oraz historię pedagogiki.
Natomiast w gronie nauk historycznych historia wychowania posiada własne określone znaczenie. Jak widzieliśmy w związku z historią kultury pozwala nam ona dokładnie wniknąć w kulturę przeszłości, w dzieje myśli, pojęć i ideałów społeczeństw, poznanie jakimi środkami i drogami społeczeństwa zapewniały sobie kontynuację, przyszłość własną w duszach młodych pokoleń. W miarę rozwoju dziejowego praca nad wychowaniem młodzieży przybiera coraz to większe rozmiary. Ale historia wychowania posiada tez praktyczną użyteczność w większym stopniu niż niejedna gałąź nauk historycznych. Stanowi ona ważne źródło dla współczesnej nauki o wychowaniu, dla pedagogiki systematycznej oraz dostarcza materiał do zrozumienia wychowania jako funkcji społecznej.
Historia wychowania naocznie konkretyzuje zależność form działalności wychowawczej od potrzeb i poglądów społeczeństwa, odsłania warunki kształtujące ideały i cele, formy i instytucje wychowania. Ona uwypukla zagadnienia pedagogiczne, które ukazują się w zespole stosunków kulturalnych i społecznych każdej epoki. Aby mogła być naukową historią tych zagadnień, które nie występuje ani oderwanie ani samodzielnie, nie może się ona ograniczać do komentowania faktów pedagogicznych, wyszukiwanych według zainteresowań pewnych systemów chwilowych i przejściowych, nie może być traktowana jako pomocnicze narzędzie, czyli nie może być "pedagogiczną" historią wychowania, lecz musi być samodzielną, obiektywną historia oparta na krytycznym wyzyskaniu najpełniejszego materiału źródłowego, a zatem ujmującą związek ideałów i środków wychowania z całokształtem zjawisk rzeczywistości historycznej. Z tych przyczyn znaczenie historii wychowania dla pedagogiki jest zupełnie wyjątkowe.
Można się zgodzić, że historia nauk ścisłych(astronomia, chemia, fizyka)dla dzisiejszego uczonego jest z tej dziedziny zupełnie mu obojętna, gdyż dla niego oznacza historię błędów, z których korzyści nie wyniesie, natomiast historia wychowania jest historią twórczych wysiłków częściowo lub wcale nie zrealizowanych. Znajomość ich pozwala nam odróżnić to co trwałe od tego co nieistotne. Nawet znajomość błędów popełnionych w pedagogii przeszłości ma wartość kształcącą. Stąd też programy zakładów kształcących nauczycieli polecają historię wychowania poprzedzając naukę pedagogiki, która powinna oprzeć się na znajomości historycznego rozwoju zagadnień, prądów i organizacji wychowawczych. Jest to porządek właściwy, ponieważ historia wychowania dostarcza ogromnej ilości faktów, nadających się do rozważania.
Historia wychowania może oddać przysługi w okresach przełomowych, kiedy naród tworząc własne szkolnictwo, szuka wskazówek, natchnienia, aby pójść drogą jak najwłaściwszą dla swoich potrzeb. Otwiera ona reformatorom całe bogactwo swoich doświadczeń po to, aby ostrzec przed krokami lekkomyślnymi, przed próbami zbyt teoretycznymi nie znajdującymi podstawy w rzeczywistych dążnościach społeczeństwa.
Studium historii wychowania przynosi pedagogowi olbrzymie korzyści pod względem moralnym. Wpaja mu jak wielką rolę spełnia dla społeczeństwa, że jest wybitnym organem zapewniającym społeczeństwu coraz to większy byt.



LITERATURA:
Stanisław Kot "Historia wychowania" (tom I)
Józef Krasuski "Historia wychowania". Zarys syntetyczny.