Zabytki Będzina

I. BĘDZIŃSKIE ZABYTKI

1.  ZAMEK

Gotycki zamek w miejscu wcześniejszego grodu wzniesiony został przez Kazimierza Wielkiego w latach 40. XIV wieku. Pierwotnie składał się z zamku górnego (zachowanego do dziś i dolnego, a całość była ściśle powiązana murami z miastem. Przez kilka wieków warownia pełniła ważną rolę placówki granicznej odpierając liczne ataki książąt śląskich i broniąc zachodnich rubieży Królestwa Polskiego oraz dostępu do jego stolicy - Krakowa. Wśród licznych gości nie zabrakło samych monarchów - był tu m.in. Jan III Sobieski w drodze na Wiedeń oraz Stanisław August Poniatowski. W 1587 r. zamek stanowił miejsce polsko-austriackich rokowań z arcyksięciem Maksymilianem Habsburgiem, pretendentem do polskiej korony.

Strawiony pożarem w 1616 r. potem zniszczony w czasie "Potopu"- stopniowo chylił się ku ruinie aż do 1 połowy XIX w., kiedy został odbudowany według projektu Fryderyka m. Lanci' ego. Nie ustrzegło go to jednak przed dalszymi zniszczeniami, którym kres przyniosła ostatecznie rekonstrukcja z lat 1952- 1956 i utworzenie Muzeum Zagłębia, w którym obecnie znajduje się duża kolekcja militariów.

2.  PAŁAC MIEROSZEWSKICH

Barokowo - klasycystyczny Pałac Gzichowski usytuowany jest nieopodal zamku, po drugiej stronie Czarnej Przemszy, budowany był właściwie poza granicami Rzeczpospolitej, we wsi Gzichów leżącej na terenie Księstwa Siewierskiego. Wzniesiony na początku XVIII w. (1702-1718) dla rodziny Mieroszewskich herbu Ślepowron, najpotężniejszej na ówczesnym pograniczu małopolsko- śląskim, pozostawał w ich rękach do roku 1825. Następnie kilkakrotnie przechodził z rąk do rąk, będąc własnością Siemieńskich, Mycielskich, von Kramsta oraz Sosnowieckiego Towarzystwa Kopalń i Hut, z ramienia, którego aż do lat II wojny światowej administrowali Krakowscy herbu Trąby. Po wojnie Pałac służył m.in. jako dom kultury, a od 1983 r., stanowi drugą siedzibę Muzeum Zagłębia.

Na uwagę zasługuje dobry stan zachowania całego zespołu pałacowo- parkowego, (co jest ewenementem na skalę regionu) wraz z barokowymi rzeźbami. Wewnątrz w kilku salach znajdują się najstarsze na Śląsku i w Zagłębiu freski o tematyce świeckiej (m.in. Sala wodzów Antycznych oraz Sala Myśliwska). W ramach Muzeum prezentowane są liczne wystawy stałe (Wnętrza pałacowe, Dzieje Ziemi Zagłębiowskiej, Zagroda chłopska w Zagłębiu) i czasowe.

3. KOŚCIÓŁ ŚW. TRÓJCY

Najstarsza świątynia będzińska, zapewne drewniana, wzniesiona została prawdopodobnie w XIII w. (potwierdzona w 1308 r.). Murowany kościół wzniesiono za czasów Kazimierza Wielkiego, niemal równocześnie z zamkiem i murami miejskimi. Najdawniejszą część stanowi dzisiejsze prezbiterium. Na skutek licznych zniszczeń (legendy mówią między innymi o rozruchach ariańskich) wielokrotnie był przebudowywany - obecnie ma formę i wyposażenie barokowe. Na uwagę zasługuje barokowy ołtarz główny, balkon chóru z jedynym zachowanym w Będzinie wizerunkiem herbu Mieroszewskich - Ślepowron oraz liczne epitafia, także poza murami kościoła.

Przepięknie położony na stoku Góry Zamkowej rywalizował niegdyś z istniejąca nieopodal synagogą. Na jego zewnętrznym murze znajduje się tu tablica w języku polskim i hebrajskim upamiętniająca bohaterski czyn księdza M. Zawadzkiego, sprawiedliwego Wśród Narodów Świata, który podczas podpalenia synagogi przez Niemców we wrześniu 1939 r. uratował grupę Żydów przepuszczając ich przez teren kościelny.

4.  KOŚCIÓŁ ŚW. DOROTY

Najważniejsze wzniesienie w okolicy, Góra Św. Doroty (dawniej Przemienienia Pańskiego), od niepamiętnych, pogańskich jeszcze czasów była obiektem kultu. Kościół wzniesiono tutaj po pożarze głównej grodzieckiej świątyni w roku 1635 z przeznaczeniem początkowo na kościół parafialny. Swoje wezwanie otrzymał od Doroty Kątskiej, ksieni klasztoru na Zwierzyńcu pod Krakowem. Kilkakrotnie remontowany nie stracił swej barokowej formy i do dziś samotnie stoi na wyniosłym wzgórzu. W XIX wieku stanowił symbol polskości dla mieszkających po drugiej stronie Brynicy Ślązaków. W okresie tym zasłynął także cudownym obrazem Matki Boskiej i bijącym u stóp wzgórza źródełkiem przywracającym wzrok.

Obecnie nieczynny, nabożeństwa połączone z pielgrzymką odbywają się tylko dwa razy do roku, w lutym i w sierpniu.

5. WILLA CIECHANOWSKICH

Najciekawszym świeckim zabytkiem Grodźca- przez długie wieki samodzielnej wsi, przez kilkanaście lat miasta a obecnie dzielnicy Będzina- jest niewątpliwie rezydencja ostatnich właścicieli Grodźca- Ciechanowskich wraz z parkiem. Pałacyk, łączący w sobie elementy architektury włoskiej i gotyckiej, wzniesiony został w latach 40. XIX w. przez Fryderyka M. Lanci' ego na zamówienie późniejszych twórców najstarszej polskiej cementowni. Przebudowany pod koniec ubiegłego stulecia i ze zmienioną przez Waleriana Kronberga (wybitnego twórcę ogrodów działającego na terenie zboru rosyjskiego) kompozycją parku - do dziś stanowi uroczy fragment miejscowego krajobrazu. Park o powierzchni ok. 5 ha. zachwyca unikalnym starodrzewiem wpisanym do rejestru zabytków przyrody. obecnie znajduje się tutaj Dom Pomocy Społecznej.

6. WILLA SOLVAY

W 1857 r. uruchomiono cementownię "Grodziec". Jej właściciele - Ciechanowscy, przy ul. Doroty, dziś Chopina, wybudowali willę, w której zamieszkiwali kolejni dyrektorzy tego zakładu. Nie odnaleziono dokumentów, pozwalających określić jej autorstwo.

Towarzystwo "Solvay" wydzierżawiło a następnie kupiło w latach 20. i 30. kopalnię węgla "Grodziec I" a następnie cementownię "Grodziec" wraz z willą.

W 1945 r., w byłym pałacyku dyrektora cementowni została zorganizowana świetlica zakładowa wraz z biblioteką. Od 1985 r. uruchomiono w Grodźcu Dom Pomocy Społecznej dal ludzi w podeszłym wieku, a przede wszystkim opuszczonych i chorych. Dla instytucji tej podarowano willę Ciechanowskich (przy ulicy Mickiewicza 2 i willę dyrektorów cementowni (przy ulicy Chopina 1). Otoczenie willi stanowi sad o powierzchni 2 ha.

7.  DAWNE STAROSTWO POWIATOWE

Powiat będziński utworzono w wyniku reformy carskiej po upadku Powstania Styczniowego na przełomie lat 1866/ 1867. Secesyjny budynek Starostwa wzniesiono dopiero w latach 90. XIX wieku na terenie nowo powstającej części miasta, nieopodal placu 3 Maja, przy ulicy Sączewskiego (dawniej Sączewskiej). Swoje funkcje powiatowe pełnił do roku 1975, obecnie stanowi siedzibę m.in. Prokuratury Rejonowej i Górnośląskiego Banku Gospodarczego. Na uwagę zasługują rzeźby trzech Atlasów podtrzymujących pilastry nad wejściem oraz efektowne bordiury stiukowe zachowane we wnętrzach. W ścianę budynku wmurowano w roku 1987 tablicę upamiętniającą śmierć 40 obywateli będziński8ch narodowości żydowskiej i polskiej zamordowanych przez hitlerowskich barbarzyńców 09.09.1939 r. na dziedzińcu starostwa.

8.  ORGANISTÓWKA W ŁAGISZY

Pierwszym proboszczem parafii w Łagiszy był ks. Marian Kluszczyński przybył do Łagiszy w 1924 r. Początkowo mieszkał w prywatnym budynku, u Berty Garabary.

Na ogólnym zebraniu parafialnym, 20 sierpnia 1927 r. uchwalono budowę plebani. Projekt wykonał architekt Celestyn Przytulski. Budynek utrzymany jest w stylistyce dworku polskiego z charakterystycznym frontonem z kolumienkami. Składa się z 4 pokoi w części parterowej: kancelarii parafialnej, kuchni, spiżarni, pokoju dla gospodyni oraz 3 pokoi na górze. Dach pokryty został dachówką.

Po wybudowaniu Domu Parafialnego, który w 1973 r. (za bytności prof. ks. M. Oseta) został adaptowany na plebanię, dawną plebanię przeznaczono na organistówkę. Dziś znajduje się tu biblioteka parafialna, pomieszczenie dla chórzystów oraz Stowarzyszenie Rodzin Katolickich. Budynek ten, niedawno odrestaurowany i niezwykle malowniczo wkomponowany w otoczenie jest jednym z najładniejszych, ale zarazem najmniej znanych zakątków Będzina.

9. BUDYNEK NOWEGO STAROSTWA

Powstał na początku lat 50. ze składek członków PZPR ówczesnego powiatu będzińskiego i w czynie społecznym. Nie udało się odnaleźć nazwiska architekta. Zbudowany w stylu obowiązującym w tamtych latach, nawiązującym do klasycyzmu, jest jednak znacznie lepiej wkomponowany w otoczenie niż inne tego typu budowle. Wraz ze skwerem, alejkami i pomnikiem "Bojownikom o Wolność" stanowił ładne dopełnienie znacznie starszej zabudowy ul. Sączewskiego.

Był siedzibą PZPR aż do jej rozwiązania w styczniu 1990 roku.

Mieściły się tu również siedziby Hufca Związku Harcerstwa Polskiego, Związków Zawodowych oraz ZMS i ZMW. Od roku 1990 do 19998 oddano go w użytkowanie Urzędowi Rejonowemu. Z chwilą powołania powiatów w styczniu 1999 roku stał się siedzibą Starostwa Powiatowego.

II. BĘDZIN W PIGUŁCE

Położenie fizyczno-geograficzne i administracyjne Będzina

Pod względem regionalizacji wg J. Kondackiego (2002) Będzin leży na obszarze Prowincji Śląsko-Krakowskiej (341) makroregionu Wyżyna Śląska (341.1), mezoregionu Wyżyna Katowicka (341.13) granicząc z mezoregionem Garb Tarnogórski (341.12).

Wyżyna Katowicka jest środkowa częścią Wyżyny Śląskiej. Na węglonośnym podłożu skał karbońskich zalegają dolomity i wapienie środkowego triasu, które w północnej części obszaru tworzą zwarte wyniesienia Garbu Tarnogórskiego.
 
Pod względem ukształtowania powierzchni w obrębie Wyżyny Katowickiej można wyróżnić kilka regionów, na pograniczu których położony jest Będzin: Płaskowyż Bytomsko-Katowicki o wys. 240-260 m n.p.m. Kotlinę Mysłowicką nad Przemszą i Wysoczyznę Dąbrowską (ponad 300 m n.p.m.). Natomiast w obrębie Garbu Tarnogórskiego wydzielamy jednostki niższego rzędu. Do przyległych do obszaru Będzina zaliczamy Garb Ząbkowicki  i Płaskowyż Twardowicki. 
 
Przez Płaskowyż Bytomsko-Katowicki przechodzi główny dział wodny Polski oddzielający Dorzecza Wisły i Przemszy. Obszar Będzina położony jest w całości w dorzeczu Wisły (zlewnia Czarnej Przemszy).
 
Pod względem administracyjnym Będzin jest miastem powiatowym województwa śląskiego. Graniczy z następującymi miastami: Sosnowcem od południa, Dąbrową Górniczą od wschodu, Czeladzią od zachodu i południowego zachodu, Wojkowicami od zachodu i gminy Psary od północy. W skład miasta wchodzą następujące  dzielnice: Bagieniec, Boleradz, Bory, Brzeziny, Brzozowica, Glinice, Grodziec, Gzichów, Jazowe, Koszelew, Ksawera, Łagisza, Małobądz, Niepiekło, Osiedle 27 Stycznia, Osiedle Syberka, Osiedle Warpie Wschód, Osiedle Zamkowe, Podłosie, Pustkowice, Warpie, Zielona.

Matematyczne położenie gminy wyznaczają współrzędne geograficzne:
   
- 190 0330 W
- 190 1116 E
- 500 2213 N
- 500 1805 S

Geometryczny środek miasta opisują współrzędne: 19007'23' E i 50020'09' N
Długość granic Będzina wynosi: 37,62 km
Całkowita powierzchnia: 37,5km2

Wysokość n.p.m.:
Najwyższa 382 (Góra Św. Doroty)
Najniższa ok. 260 (dolina rzeki Czarnej Przemszy)

Praca również w załączonym pliku.