Konfederacja wiedeńska, traktat wersalski, system jałtańsko-poczdamski, wola narodów czy dyktat mocarstw?

Kilkakrotnie w historii Europy i świata mamy do czynienia z okresami kryzysu, chaosu, destabilizacji na skutek ruchów rewolucyjnych bądź też konfliktów zbrojnych na szeroką skalę, angażujących państwa ze Starego Kontynentu i spoza. Pojawia się wówczas chęć szybkiego przywrócenia ładu politycznego, społecznego, gospodarczego, umożliwiającego prawidłowe funkcjonowanie tych państw w warunkach pokoju i równowagi. W interesie wszystkich jest, zatem podjęcie wspólnych działań w celu uregulowania wzajemnych stosunków. Potrzeba taka pojawiła się m.in. po rewolucji francuskiej i tzw. epoce napoleońskiej, kiedy to niemalże cały kontynent, w wyniku wojen zapoczątkowanych przez ekspansjonistyczne dążenia Napoleona, pogrążył się w chaosie. W XX wieku z taką sytuacja mamy do czynienia dwukrotnie: chodzi oczywiście o I oraz II wojnę światową, będącymi konfliktami o zasięgu globalnym Po zakończenie działań zbrojnych niezbędne stało się więc wypracowanie planu porządku politycznego na świecie. Spróbujmy przyjrzeć się temu bliżej.

W celu ustalenia nowego ładu politycznego po pokonaniu Napoleona Bonaparte oraz dokonania podziału spadku po epoce napoleońskiej został zwołany kongres w Wiedniu. Rozpoczął się z końcem września 1814 r., jego obrady nie zostały właściwie otwarte ani oficjalnie zamknięte, chociaż trwały do czerwca 1815 r. do Wiednia przybyło wówczas ok. 150 monarchów i książąt oraz kilkaset dyplomatów. Osobiście uczestniczyli w obradach cesarz austriacki Franciszek I, car rosyjski Aleksander I oraz król pruski Fryderyk Wilhelm III. Wśród dyplomatów zręcznością w prowadzeniu negocjacji wyróżniali się ministrowie- austriacki Klemens Maternach i francuski Karol Talleyrand.

W czasie kongresu miały zapaść rozstrzygnięcia polityczno- terytorialne oraz decyzje, co do dalszych losów narodów europejskich. Na przebieg obrad i postanowienia kongresu wpływ wywarły państwa, które najbardziej przyczyniły się do pokonania Cesarstwa Francuskiego, mianowicie: Rosja, Anglia, Austria i Prusy. Dopiero później do tego grona dopuszczono dyplomatów hiszpańskich i francuskich.

W pierwszym okresie obrady "tańczącego kongresu", jak go często nazywano ze względu na wielość organizowanych balów i bankietów, nie przyniosły znaczniejszych rezultatów. Pojawiały się, bowiem duże różnice zdań między jego poszczególnymi uczestnikami. Dopiero ponowne zagrożenie ze strony Napoleona (tzw. "sto dni" wiosna 1815 r.) wpłynęło na podjęcie ostatecznych, nierzadko kompromisowych decyzji. Akt końcowy z 9 VI 1815 r. został uzupełniony po ostatecznym pokonanie Napoleona i zawarciu z Francją nowego traktatu pokojowego (29 XI 18155 r.). Postanowienia kongresu oparto na trzech podstawowych zasadach tj. legitymizmu, restauracji i równowagi sił. Pierwsza z nich, opracowana przez Karola Talleyranda, mówiła, iż monarcha nie może zostać pozbawiony władzy przez poddanych, gdyż posiada ja z woli Boga. Druga postulowała odzyskanie tronów przez władców, którzy utracili je na skutek rewolucji lub wojen napoleońskich. Powrócić, zatem mieli na swoje trony Burbonowie we Francji, Hiszpanii i Królestwie Neapolu. Trzecia zasada respektowana przez uczestników Kongresu- równowaga europejska, jak już sama nazwa wskazuje, opierała się na dążeniu do takiej rekonstrukcji politycznej w Europie, która pozwoliłaby zachować trwały pokój, oparty na sprawiedliwiej równowadze sił. Żadne państwo, więc nie powinno uzyskać hegemonii na kontynencie europejskim. Zasadę tą forsowała przede wszystkim Francja, obawiając się głównie potęgi Rosji, toteż popierała utrzymanie jej w izolacji oraz wzmocnienie pozycji Prus, będących niejako przeciwwagą wpływów rosyjskich. Plan ten jednak nie powiódł się, co więcej zarysowało się zbliżenie rosyjsko- pruskie, czego owocem był kompromis tych państw w sprawie polskiej.

Najważniejszymi sprawami, które mieli rozstrzygnąć uczestnicy kongresu były losy wiernych sojuszników Napoleona: Saksonii i Księstwa Warszawskiego. Do uregulowania pozostawały również kwestie włoska, niemiecka, przyszłość Niderlandów oraz Szwajcarii.

Ostre spory trwały wokół przyszłości Saksonii. Prusy były gotowe zrezygnować z ziem polskich na rzecz Rosji, jeśli otrzymałyby całą Saksonię. Na takie rozwiązanie nie chciały się zgodzić ani Austria, ani Anglia. Ostatecznie na tronie saskim utrzymała się dynastia Wettinów, ale Saksonia utraciła 2/5 terytorium na rzecz Prus. Pod panowaniem Hohenzollernów znalazły się Pomorze Gdańskie z Rugią, cześć Nadrenii i Westfalii, miasta Gdańsk i Toruń oraz zachodnia część Księstwa Warszawskiego.
Ekspansja Prus w kierunku Renu umożliwiła opanowanie ważnych szlaków komunikacyjnych i ośrodków przemysłowych w Niemczech. Powoli Prusy podporządkowały sobie niemiecka gospodarkę i rywalizowały z Austrią w Związku Niemieckim, utworzonym na mocy uchwał kongresu z 34 państw i 4 wolnych miast. Niemcy pozostawały nadal luźnym konglomeratem państw i państewek. Powstałemu w miejsce Związku Reńskiego- Związkowi Niemieckiemu przewodniczyła Austria. Całością jego spraw kierował dwuizbowy sejm (Bundestag), obradujący corocznie we Frankfurcie nad Menem.

Dużo kontrowersji wywołała sprawa polska. Rosyjskie plany utrzymania całości ziem Księstwa Warszawskiego napotkały opór Austrii i Anglii, będących niechętne ponownemu wzmocnieniu państwa rosyjskiego. Groziło to, bowiem naruszeniu równowagi sił w Europie. Faktycznie jednak podczas kongresu dokonano czwartego rozbioru Polski. Austria otrzymała część Galicji Wschodniej i Zachodniej; Prusy- departamenty poznański i bydgoski, część kaliskiego(, z czego utworzono Wielkie Księstwo Poznańskie); Rosja- pozostałe ziemie Księstwa Warszawskiego, z których powstało Królestwo Polskie wchodzące w skład Cesarstw Rosyjskiego. Z kolei Kraków ogłoszono Wolnym Miastem pod protektoratem 3 mocarstw z oktrojowana przez nie konstytucją.

Na mocy uchwał kongresu utworzono Królestwo Niderlandów (Belgia i Holandia) oraz Królestwo Obojga Sycylii (z Sycylii i południowej części Płw. Apenińskiego); zaś w Hiszpanii, Portugalii i Sardynii przywrócono rządy dawnych dynastii.

Na miejsce Republiki Helweckiej przywrócono Szwajcarię, która jako federacja miała składać się z 22 suwerennych kantonów. Przyjęto zasadę o wieczystej neutralności Szwajcarii.

W celu utrzymania nowego ładu europejskiego cesarz Aleksander I zaproponował utworzenie Świętego Przymierza, które powstało 26 IX 1815 r., po podpisaniu przez władcę Rosji, Franciszka I i Fryderyka Wilhelma III tzw. "Aktu o wzajemnej pomocy monarchów chrześcijańskich". Do tej organizacji przystąpiło kilkanaście państw(bez Anglii, papieża i Turcji), lecz jej działalność opierała się głównie na współdziałaniu Rosji, Prus i Austrii, skierowanym przeciw ruchom rewolucyjnym, narodowowyzwoleńczym i liberalnym w Europie. Występując przeciw wszelkim tendencjom wolnościowym przymierze to stało się rychło główna ostoja zacofania na kontynencie. Na kongresie uchwalono również, z inicjatywy Anglii, deklaracji o zniesieniu handlu niewolnikami, ale bez podania odkąd ma ono obowiązywać, co pozbawiło ja praktycznie znaczenia. Trwałym dziełem kongresu było niewątpliwie uchwalenie regulaminu dyplomatycznego, normującego sprawy statusu przedstawicieli dyplomatycznych, który z pewnymi poprawkami z 1818 r. przetrwał aż do XX w., Częściowo obowiązuje do dzisiaj.

Uregulowaniem sytuacji na kontynencie europejskim i na świecie po zakończeniu działań wojennych miała zająć się z kolei konferencja pokojowa w Paryżu, której obrady rozpoczęły się 18 stycznia 1919 r., (trwały do 1920 r.). Wzięli w niej udział delegaci 27 państw zwycięskiej koalicji (ale bez Rosji radzieckiej uznanej, po wycofaniu się z wojny i zawarciu tajnych układów z Niemcami, za wroga; nie bez znaczenia było też głoszenie przez bolszewików idei rewolucji światowej, stanowiące zagrożenie dla stabilizacji stosunków w okresie międzywojennym). Decydujący głos należał do Rady Najwyższej, składającej się z szefów rządów Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Francji, Włoch i Japonii. Przedstawiciel Japonii wycofał się jednak wkrótce z obrad, natomiast udział Premiera Włoch Vittorio Orlando, był niewielki.. Delegacja włoska wycofała się także z obrad, ze względu na to, iż, okazało się, że Anglia, Francja czy Stany Zjednoczone wcale nie zamierzają spełnić dość wygórowanych zresztą żądań terytorialnych i finansowych Włoch. W istocie konferencją kierowali, więc tzw. Rada Trzech: prezydent Stanów Zjednoczonych, Thomas Woodrow Wilson, premier Francji Georges Clemenceau oraz premier Wielkiej Brytanii David Lloyd George

Już na początku obrad pojawiły się spory polityczne między państwami Ententy. Delegaci mocarstw kierowali się przede wszystkim interesami własnych państw. Francja dążyła do zapewnienia sobie przodującej pozycji w Europie oraz zabezpieczenia przed nową groźba ze strony Niemiec, poprzez rozczłonkowanie ich terytorium. Wielka Brytania, chcąc nie dopuścić do zbytniego wzmocnienia Francji, postulowała podział niemieckich kolonii, przy jednoczesnym nieosłabianiu Niemiec. USA natomiast dążyły do wzmocnienia swojej pozycji jako mocarstwa. Opowiadały się za niedopuszczeniem do wzrostu pozycji Francji kosztem Niemiec.

Efektem Obrad konferencji było podpisanie traktatów pokojowych. Decydujące znaczenie miał zwłaszcza traktat z Niemcami, podpisany 28 września 1919 r. w Wersalu. Na jego mocy Państwo niemieckie utraciło na rzecz Francji Alzację i Lotaryngię, a na rzecz Belgii okręg Eupen i Malmedy. Zadecydowano o oddaniu Zagłębia Saary na 15 lat pod powiernictwo Ligi Narodów (ostatecznie o przynależności państwowej tych terenów miał zadecydować plebiscyt).Leżąca na granicy z Francją Nadrenia miała zostać zdemilitaryzowana a kolnie niemieckie podzielone miedzy Anglie i Francję. Tereny Wielkopolski i Pomorza Gdańskiego wracały do Polski, przy czym Gdańsk ustanowiono Wolnym Miastem pod zarządem Ligi Narodów (włączono go w polski system celny a Polska mogła reprezentować interesy Gdańska za granicą). O przynależności państwowej Warmii, Mazur i Górnego Śląska miał rozstrzygnąć plebiscyt. Istotnym postanowieniem traktatu był zniesienie powszechnego obowiązku służby wojskowej w Niemczech i ograniczenie armii niemieckiej do 100 tys. żołnierzy, rozwiązanie Sztabu Generalnego, redukcja floty, wprowadzenie zakazu posiadania okrętów podwodnych, lotnictwa wojskowego i czołgów. Niemcy zostały obciążone wina za wywołanie wojny oraz zobowiązane do zapłacenia odszkodowań wojennych (132 mld marek w złocie). Spłatę jej rozłożono na 42 roczne raty. Aby zapewnić wykonanie postanowień traktatu, przewidziano okupacje lewobrzeżnej Nadrenii przez 15 lat.

Integralną część traktatu wersalskiego był pakt Ligi Narodów, powszechnej organizacji międzynarodowej, której celem miało być zapewnienie pokoju i bezpieczeństwa na świecie. Inicjatorem Ligi Narodów był Thomas Woodrow Wilson- prezydent stanów Zjednoczonych. USA nie przystąpiło jednak do tej organizacji ( kongres amerykański nie ratyfikował traktatu wersalskiego, którego częścią był pakt Ligi Narodów). W skład Ligi weszły natomiast państwa uczestniczące w wonie z Niemcami oraz Polska i Czechosłowacja. Po pewnym czasie zaproszono kraje neutralne, a po kilku latach istnienia również III Rzeszę (1926 r.) a także ZSRR (1934 r.). Łącznie członkiem były 32 państwa- sygnatariusze traktatu wersalskiego oraz 13 państw neutralnych. Do głównych organów organizacji należały; Zgromadzenie Ogólne, Rada i Sekretariat. Wśród najważniejszych celów Ligi Narodów trzeba wymienić: ograniczenie zbrojeń do minimum określonego względem bezpieczeństwa państwa, zagwarantowanie członkom Ligi poszanowania ich integralności terytorialnej, przedsięwzięcie wszelkich środków zdolnych skutecznie zabezpieczyć pokój między narodami oraz rozstrzyganie sporów, jakie mogą zaistnieć miedzy państwami członkowskimi. Działalność Ligi Narodów nie jest jednoznacznie oceniana przez historyków. Nie potrafiła ona skutecznie przeciwdziałać konfliktom i zapobiec wybuchowi nowej wojny. Podstawową słabością był brak strony wykonawczej systemu bezpieczeństwa zbiorowego. Reakcją na agresję mogło być, co najwyżej potępienie napastnika, zerwanie stosunków dyplomatycznych czy zastosowanie sankcji gospodarczych, co okazywało się jednak mało skuteczne.
recja podpisały także tzw. "mały traktat wersalski"- o ochronie praw mniejszości narodowych. Umożliwiał on mniejszościom zwracanie się do Ligi Narodów, w sytuacji naruszenia zapewnionych w traktacie postanowień.

Uzupełnieniem traktatu wersalskiego były traktaty zawarte odrębnie z pozostałymi państwami, występującymi w czasie wojny jako sojusznicy Niemiec. 10 IX 1919 r. podpisano traktat z Austrią w Saint Germain; z Bułgarią w Neuilly- sur- Seine 27 XI 1919 r.; z Węgrami w Trianon 4 VI 1920 r.; w Serves z kolei zawarto porozumienie z Turcją- 10 VIII 1920 r. Traktaty z innymi państwami miały formalnie określić jedynie warunki pokoju miedzy zwycięzcami a pokonanymi. W gruncie rzeczy 3 mocarstwa decydujące o najważniejszych sprawach postawiły sobie bardziej ambitne cele. Chciały, bowiem uregulować całokształt stosunków na świecie i zbudować długotrwały nowy ład polityczny, ekonomiczny i militarny.

Jeszcze w czasie trwania II wojny światowej jak i tuż po jej zakończeniu mamy do czynienia z konferencjami tzw. Wielkiej Trójki, mianem których określano Winstona Churchilla, Józefa Stalina oraz Franklina Delano Roosevelta, których decyzje miały duży wpływ na ukształtowanie układu sił politycznych w Europie i na świecie.
Do pierwszego takiego spotkania doszło w 1943 r. w Teheranie. Obrady trwały od 28 XI do 2 XII. Omawiano kwestie dotyczące zarówno działań zbrojnych jak i uregulowania wzajemnych stosunków po zakończenie wojny. Zadecydowano m.in. o utworzeniu drugiego frontu w walce z państwami osi na terenie Francji. Zabiegano jednocześnie o przystąpienie ZSRR do wojny z Japonia, ( co miało nastąpić zaraz po zakończeni wojny w Europie). Na prośbę ZSRR udzielono pomocy partyzantce jugosłowiańskiej dowodzonej, przez Josipa Broz- Tito. Ponadto przygotowano powstanie Europejskiej Komisji Doradczej, która miała zająć się powojennymi losami Niemiec. Pojawiły się również pierwsze ustalenia dotyczące granic po zakończeniu wojny. Roosevelt i Churchill zaaprobowali projekt Stalina, aby wschodnia granica Polski przebiegała wzdłuż linii Curzona, w zamian, za co Polska uzyskałaby przyrost terytorialny na zachodzie. Na konferencji zgodzono się, co do konieczności powołania organizacji międzynarodowej, która miała zając się stanowieniem pokoju na świecie.

Drugie spotkanie Wielkiej Trójki, której celem było uregulowanie problemów związanych z zakończeniem wojny w Europie, ustalenie wspólnego stanowiska dotyczącego przyszłości Niemiec oraz roszczeń związanych z odszkodowaniami, odbyło się w Jałcie w dniach od 4 II do 11 II 1945 r. Całość obrad toczyła się pod dyktatem ZSRR, którego propozycje i decyzje były akceptowane i aprobowane już w Teheranie. Armia Czerwona szykowała się do kolejnej ofensywy, a ziemie polskie znajdowały się w orbicie wpływów Stalina. Głównym celem konferencji była koordynacja działań zbrojnych na wszystkich frontach. Zadecydowano o podziale Niemiec na strefy okupacyjne( amerykańską, brytyjską, radzicką i francuską), przy czym ich naczelni dowódcy mieli wspólnie tworzyć Radę Kontroli w Berlinie. Niemcy miały przejść kolejno proces demilitaryzacji, demonopolizacji, demokratyzacji i denazyfikacji (program "czterech D") oraz zapłacić odszkodowanie wojenne. Po raz kolejny rozpatrzano sprawę polską, będącą niewątpliwie najtrudniejszą do rozstrzygnięcia kwestią. Zgodzono się by granicę wschodnia stanowiła linia Curzona (z odchyleniem 5-8 km na korzyść Polski). Ostateczna decyzja dotycząca zachodniej granicy została odroczona do konferencji pokojowej ze względu na różnice zdań między Stalinem a Churchillem. Miał powstać Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej w skład, którego wejdą przedstawiciele rządu londyńskiego i rządu popieranego przez Stalina. W odniesieniu do Polski Wielka trójka podjęła decyzje bez konsultacji z samymi zainteresowanymi. Dlatego ustalenia te były dla Polaków niejako "dyktatem" oznaczającym, że Anglosasi godzili się na faktycznie na perspektywę ściślejszego związku Polski z Moskwą. Ponadto uczestnicy konferencji jałtańskiej ustalili, że 25 IV 1945 r. w San Francisco odbędzie się pierwsze posiedzenie założycielskie Organizacji Narodów Zjednoczonych,( miały wziąć w nim udział państwa, które 1 I 1942 r. podpisały Deklarację Narodów Zjednoczonych).

Rozwiązaniem kwestii dotyczących pokonanych Niemiec oraz uzgodnienie "kroków zabezpieczających" pokój światowy zajęła się trzecia konferencja Wielkiej Trójki, obradująca os 17 VII do 2 VIII 1945 r. w Poczdamie. Pojawiły się zmiany w obsadzie osobowej konferencji, mianowicie uczestniczył w niej nowy prezydent USA Harry Truman(w miejsce zmarłego Roosevelta), Clement Atlee ( zastąpił Churchilla po wyborach z 28 VII) oraz Stalin. Na przebiegu obrad zaciążyła udana eksplozja bomby atomowej przeprowadzona przez USA w przeddzień rozpoczęcia konferencji. Amerykanie uzyskali przewagę militarno- technologiczną nad ZSRR. W uchwałach przyjętych na konferencji alianci zatwierdzili program - czterech D", wyrażający stanowisko mocarstw zwycięskich wobec Niemiec oraz istniejący już podział Niemiec na strefy okupacyjne. Jednocześnie w protokole potwierdzono prawo narodu niemieckiego do jedności. Berlin podzielono na cztery sektory zarządzane przez Sojuszniczą Komendanturę, w skład, której wchodzili dowódcy wojskowi sektorów. Ponadto podjęto decyzję o wysiedleniu ludności niemieckiej z ziem wschodnich. Istotną kwestia była sprawa polskiej granicy na zachodzie. Jej przebieg ustalono wzdłuż rzek: Odry i Nysy Łużyckiej. Szczecin oraz Gdańsk z południowo-zachodnimi Prusami Przyznano Polsce. Przyjęto radziecki plan spłaty przez Niemcy reparacji, czyli kompensaty ok. 20 mld dolarów Największe zyski terytorialne przypadły ZSRR, który zaanektował Litwę, Łotwę, Estonię, zabrał Finlandii rejon Petsamo i część Cieśniny Karelskiej, a Czechosłowacji rejon Podkarpacia. Zadecydowano również, iż zbrodniarze hitlerowscy będą ścigani i osądzeni, a ich odpowiedzialność za zbrodnie nie będzie mogła ulec przedawnieniu, czego następstwem były liczne procesy (największy z nich odbył rozpoczął się w Norymberdze w XI 1945 r.). Ukształtowany po wojnie układ sił politycznych określono mianem ładu jałtańsko- poczdamskiego. Ustalona w czasie spotkań Wielkiej Trójki mapa polityczna powojennej Europy wynikała z akceptacji przez USA i Wielka Brytanie hegemonii radzieckiej w Europie Środkowej i Wschodniej.

Da się zauważyć, iż zarówno w przypadku kongresu wiedeńskiego, konferencji paryskiej czy tez spotkań Wielkiej Trójki mamy do czynienia z dominująca pozycją kilku mocarstw, w rękach, których tak naprawdę leżały losy wielu państwa i narodów. Istotne było oczywiście zaprowadzenie porządku i ładu politycznego, niejednokrotnie jednak odbywało się to czyimś kosztem. Decyzje zapadały często bez konsultacji z bezpośrednio zainteresowanymi i były narzucane, czego najlepszym przykładem jest Polska, która musiała akceptować ustalenia mocarstw w sprawie jej granic. Na kongresie Wiedeńskim narody dzielono i łączono, - w imię zasady równowagi sił maksymalnie realizowano egoistyczne dążenia mocarstw". Podobnie jak konferencje po I i po II wojnie światowej. Rada Trzech czy Wielka Trójka posiadała właściwie decydujący i najważniejszy głos w czasie obrad. Choć głównym celem miało być wypracowanie planu porządku politycznego na świecie, przywrócenie pokoju i ładu międzynarodowego, jakże widoczne stawało się kierowanie, niekoniecznie dobrem wspólnym, lecz własnymi interesami. Racje należy jednak przyznać takim decyzjom i ustaleniom jak: potępienie i skasowanie handlu Murzynami, ustanowienie kodeksu o stosunkach i normach dyplomatycznych, utworzenie Świętego Przymierza( kongres wiedeński), Ligi Narodów (konferencja paryska) czy ONZ (konferencja jałtańska) - organizacji dążącej do utrzymania pokoju na świecie, rozwiązywania sporów międzynarodowych drogą negocjacji oraz mającą na celu ochronę praw człowieka.