Elementy pedagogicznego systemu wychowania

We współczesnej pedagogice wychowanie interpretowane jest głównie teleologicznie i prakseologicznie ? jako planowa aktywność człowieka, zorientowana na osiągnięcie pewnych pożądanych trwałych zmian w osobowości ludzi. Przedmiotem uwagi pedagogów są przede wszystkim zaawansowane ? programowo i strukturalnie ? formy przekazu kulturowego, które przybierają postać odrębnych działań lun systemów działania i w których dochodzi do wyraźnego zróżnicowania roli ?podmiotu? i ?przedmiotu?. Optyka pedagogiczna odnosi się do całej sfery planowych zabiegów edukacyjnych; zarówno tych realizowanych w domu, jak i w gabinetach psychoterapeutycznych, czy szkołach.

Podstawowymi elementami pedagogicznego obrazu wychowania są: podmiot wychowania i jego cele, Przedmiot wychowania i rezultaty oddziaływań dydaktycznych-wychowawczych, program i proces wychowania oraz kontekst wychowania.

Kontekst wychowania. Rozumiemy przez niego określone warunki i oddziaływanie czynników środowiskowych, którym podlega działalność pedagogiczna. Stosunki wychowawcze między ojcem a synem zachodzą w szerszym kontekście układów rodzinnych, relacja nauczyciel - uczeń ma miejsce w obrębie układu organizacyjnego, który nazywamy szkołą. Potrzeba sytuowania działań pedagogicznych w określonych kontekstach rozpatrywania ich jako wielorako uwarunkowanych zewnętrznie jest sprawą oczywistą i nie wymagającą specjalnych uzasadnień. Kontekst pozwala zrozumieć genezę, charakter, skutki podejmowanych działań. Przydatność pojęcia kontekstu należy upatrywać głównie tym, że pozwala on ujmować praktykę wychowania jako układ otwarty, nie w pełni autonomiczny, podlegający wpływom środowiskowym, zmieniający się w czasie.

Podmiot wychowania. W procesie edukacyjnym podmiotem działającym może być członek rodziny, zwierzchnik w zakładzie pracy, instruktor harcerski, lekarz-terapeuta czy nauczyciel. Na to, jak jest rozumiany wpływa sytuacja, w której ma miejsce proces kształcenia, charakter i rodzaj przekazywanych treści, skala przedsięwzięcia edukacyjnego, stopień zaangażowania ?obiektu? działań edukacyjnych. Istnieją liczne sytuacje, w których precyzyjne odróżnienie podmiotu i przedmiotu oddziaływań edukacyjnych jest trudne a nawet niemożliwe. Niekiedy można mówić o pełnej tożsamości podmiotu i przedmiotu wychowania. Na proces kształtowania ludzi w sytuacjach szkolnych składają się zarówno procesy nauczania jak i uczenia się, ale nie zawsze przebiegają one równolegle i zgodnie. Wzajemne przenikanie się podmiotu i przedmiotu oddziaływań wychowawczych jest jednym z powodów, dla których pojęcie podmiotu wychowania musi być uznane za zupełnie odrębną kategorie intelektualną, niebędącą wcale synonimem nauczyciela, wychowawcy czy pedagoga.

Pedagogika nie wypracowała uogólnionej koncepcji podmiotu wychowania. Przyczyną tego jest brak ogólnego i całościowego obrazu wychowania jako praktycznej działalności. Większość pedagogów nadal uważa, że autentycznym i wyłącznym podmiotem w działalności edukacyjnej jest podmiot jednoosobowy. W odniesieniu do licznych sytuacji edukacyjnych jest to założenie słuszne, jednak nie do wszystkich. Myślenie pedagogiczne musi wzbogacić się o wizje podmiotu wieloosobowego, która jest nieodzowna m. in. dla budowy szkoły jako złożonego systemu organizacyjnego. Liczne efekty wychowawcze mogą być osiągnięte jedynie za sprawą zespołowej działalności pedagogicznej.

Kategoria wieloosobowego podmiotu działania implikuje zróżnicowanie ról na rzeczowe oraz regulacyjne. Gdy rozpatrujemy działanie złożonych systemów działania, w których istnieje zaawansowany podział pracy w układzie poziomym i pionowym (np. w szkole), niezbędne jest wprowadzenie rozróżnienia między podmiotem działającym a osobą działającą; między rola, a osobnikiem pełniącym dana rolę. Na przykład w szkole, jako złożonym systemie działania, istnieją role nauczyciela matematyki, fizyki, historii itp. Role te pełnione są przez określonych ludzi: Jana Kowalskiego, Tadeusza Nowaka, Marię Wiśniewski i innych. Ludzie ci SA profesjonalistami dysponującymi określonymi kwalifikacjami dla wykonania standaryzowanych czynności, wymaganych przez przepisy roli. W bieżącym myśleniu pedagogicznym nie istnieje zróżnicowanie osobowości i roli, lecz dominuje skłonność do utożsamiania obydwu tych kategorii. Praktyka taka znacznie obniża możliwości precyzyjnego opisu i objaśniania działań pedagogicznych.

Cele wychowania. Koncepcja celów wychowania obejmuje zespół poglądów dotyczących następujących spraw:

* Czym są cele wychowania jako działalności praktycznej? Jaki jest ich status i jaka natura?
* Jakiego rodzaju cele wychowania realizuje się lub powinno realizować?
* Jaka jest (powinna być) procedura ustanawiania lub uzasadniania celów dla działań edukacyjnych?
* Jaki jest rodowód celów wychowania i jaka pełnią one funkcje w działaniu?
* Co nazwiemy celem? ?Celem jest zawsze stan jakiegoś przedmiotu działania w postaci rzeczy lub procesu, który ma być pozyskany albo wytworzony lub choćby ukształtowany pod względem pewnych właściwości zgodnie z wyobrażeniem potrzeby, jaką ma zaspokoić. Wyrazem aktywności podmiotu tego uczestnictwa w konkretnym działaniu jest już postawienie celu. Jest ono typowym dla człowieka przejawem jego świadomego zachowania? (Kurnal ? red., 1979, ss. 37-38). Cele wychowania maja z reguły swe źródło w określonych potrzebach społecznych lub jednostkowych. W ramach praktyki wychowawczej można realizować cele o różnej treści, niejednakowej randze i różnym stopniu złożoności. Ważnym celem wychowawczym jest nauczyć swoje dziecko jazdy na rowerze, sztuki wiązania sznurowadeł czy prowadzenia gospodarstwa domowego. Nauczyciel może sobie postawić za cel nauczenie języka obcego. Zgodnie z założeniami pedagogiki wychowanie zorientowane jest na osiągnięcie następujących celów:
* Przygotowanie dzieci i młodzieży do zycia w społeczeństwie;
* Przysposobienie do podjęcia pracy zawodowej;
* Przygotowanie do uczestnictwa kulturalnego;
* Zapewnienie wszechstronnego rozwoju osobowości.

Cele w edukacji różnicują się tak, jak podmioty działania. Inne cele stawia przed sobą zawodowy pedagog, inne instruktor harcerski, a jeszcze inne cele przyjmują rodzice. Wyróżniamy cele działań jednorazowych i powtarzalnych, jednoosobowych i wieloosobowych. Można wyodrębnić cele poszczególnych nauczycieli, szkól i cele systemu szkolnego jako całości.

Aby zrozumieć obraz wychowania ważne jest to, w jaki sposób cele wychowania są konstruowane i jakie są kryteria ich uzasadnienia. Wyróżnia się trzy metody:

? Metodę filozoficzną, która wywodzi cele wychowania z określonych ideologii i uzasadnia je przez ogólniejsze systemy wartości;

? Metodę poznawczą, która odwołuje się do osiągnięć nauki ? zwłaszcza nauk społecznych, takich jak: psychologia, socjologia, antropologia;

? Metodę administracyjną, wyprowadzającą cele wychowania z określonych norm prawnych i przepisów.

Program wychowania. Program działania jest pochodna celu i pozostaje z nim w ścisłym związku. Jest to seria zmian, jakie wywołuje podmiot i jakim ? odpowiednio- podlega przedmiot w procesie realizacji celów. Chcąc przeobrazić dzikusa w człowieka cywilizowanego, grzesznika w osobę bogobojną, nałogowego palacza a członka Klubu Antynikotynowego musimy określić serie zmian ?mniej lub bardziej złożonych i długotrwałych ? jakie trzeba wprowadzić do zachowania i świadomości tych osobników, aby wyznaczone cele zostały osiągnięte.

Przez program należy rozumieć nie tylko rzeczywiste transformacje powodowane przez podmiot, ale także plany takich zabiegów, czyli zbiór informacji sterujących tymi przekształceniami. Program działania w sferze pracy pedagogicznej może być określany dwojako: w terminach zachowań (kolejnych działań, operacji) podmiotu działania lub w terminach odpowiadających im zmian w przedmiocie. SA to dwa równoważne i komplementarne sposoby opisu.

Program wychowania jest ściśle związany z kulturą, która stanowi przedmiot komunikowania we wszelkich przedsięwzięciach charakterze dydaktyczno-wychowawczym.

Kształtowanie osobowości przedstawicieli dorastającego pokolenia odbywa się w toku i za sprawą przekazywania im odpowiednich elementów społecznego doświadczenia. Program wychowania jest ta porcja społecznego doświadczenia, która podlega przekazowi w toku działań o charakterze dydaktyczno-wychowawczym. Kultura obejmuje ten zespół wzorów zachowania, którego przekaz wywołuje określone zmiany w postępowaniu młodych ludzi, wzbogaca ich repertuar reakcji behawioralnych, powoduje kształtowanie się ich osobowości. Programy wychowania różnicują się w zależności od realizowanych przez podmiot celów edukacyjnych. Ponadto mogą różnicować się pod wieloma innymi względami: pod względem treści, zakresu, stopnia złożoności, radykalności itp. Proste cele edukacyjne nie wymagają skomplikowanych programów. Aby nauczyć kogoś jazdy na rowerze, nie trzeba przekazu złożonych wzorów zachowań. Ale nauczenie się języka obcego implikuje już program działania bardzo złożony i długotrwały. Szczególnym przypadkiem programu wychowania jest program edukacji szkolnej. Według Czesława Kupisiewicza na program kształcenia szkolnego składa się ? całokształt podstawowych wiadomości i umiejętności z dziedziny nauki, techniki, ideologii, kultury i sztuki oraz praktyki społecznej, przewidziany do opanowania przez uczniów podczas ich pobytu w szkole.