Reformy uwłaszczeniowe na ziemiach polskich w XIX wieku. Ich geneza i skutki.

Uwłaszczenie chłopów, czyli nadanie chłopom na własność użytkowanej przez nich ziemi pańskiej, połączone na ogół ze zniesieniem przywiązania chłopa do ziemi - równoznaczne więc ze zniesieniem porządku feudalnego, miało dla polskich chłopów XIX wieku bardzo duże znaczenie. Mogli oni teraz swobodnie gospodarować swoją ziemię i utrzymywać się z zysków. Droga do takiego stanu rzeczy była jednak bardzo długa i ciężka. Mianem reform uwłaszczeniowych, które nawiedziły Polską pod zaborem pruskim, austriackim i rosyjskim, w XIX wieku i spowodowały polepszenie się sytuacji chłopskiej na danych terenach. Były to jednak procesy ciężkie i długotrwałe, ale ostatecznie niezbędne do wkroczenia na drogę rozwoju kapitalistycznego terenów pod zaborami. Reformy uwłaszczeniowe zostały wykonane przez same władze zaborcze w latach 1811-1850 w zaborze pruskim, 1848 w zaborze austriackim i w roku 1861 na tzw. Ziemiach Zabranych (wschodnie ziemie zaboru rosyjskiego, które nie weszły w skład Królestwa Polskiego), a także w roku 1864 roku w Królestwie Polskim. W swojej pracy omówię reformy, ich genezę i skutki, które w XIX wieku przyczyniły się do zniesienia przywiązania chłopów do ziemi i nadania im ziemi na własność, na przykładzie zaboru pruskiego, austriackiego i rosyjskiego [czyli Królestwa Polskiego].

Rozwiązanie kwestii chłopskiej dotyczyło zniesienia poddaństwa włościan, zniesienia pańszczyzny (formy renty feudalnej polegającej na przymusowej pracy chłopów na rzecz pana wykonywanej w zamian za użytkowanie ziemi), zniesienia oczynszowania (formy renty feudalnej polegającej na tym, że włościanie musieli składać właścicielom ziemi opłatę pieniężną lub daninę w naturze w zamian za użytkowanie ziemi) oraz uwłaszczenia chłopów (nadania im uprawianej ziemi na własność). Pierwsze i jednocześnie najlepiej przeprowadzone uwłaszczenie chłopów miało miejsce w zaborze pruskim. To właśnie tutaj zapoczątkowano proces uwłaszczenia, który oznaczał modernizację i unowocześnianie samego rolnictwa, od tej pory bowiem na wsi miały panować warunki rynkowe, gdzie liczyć się miała jakość i wydajność gospodarstwa. To właśnie był jeden z powodów zapoczątkowania reformy uwłaszczeniowej w zaborze pruskim. W zaborze pruskim edykt z 1811 przewidywał w zamian za uwłaszczenie odstąpienie przez chłopów dworowi 1/3-1/2 użytkowanej przez nich ziemi - jedynie w Wielkopolsce według reformy z 1823 wykup płacono w pieniądzach. W 1816 r. zasięg reformy ograniczono do gospodarstw sprzężajnych (posiadających konie lub bydło pociągowe), ponadto później na Śląsku i w Wielkopolsce do posiadających 25 morgów magdeburskich (1 morga magdeburska to ok. 0,25 ha). Reforma ciągnęła się 40 lat. W 1850 ostatecznie uwłaszczono małorolnych w zaborze pruskim .Tzw. regulacje na tych terenach w I połowie XIX wieku oznaczały przejście gospodarstwa rolnego na własność chłopa i uwolnienie go od pańszczyzny w zamian za oddanie obszarnikowi części gruntów lub wykup, czasem były połączone z zamianą ziemi. Pojęciem "reformy regulacyjne" często określa się uwłaszczenie chłopów w zaborze pruskim. W 1811 wydano generalny akt uwłaszczeniowy dla wsch. prowincji Prus- dotyczył też ziem polskich pozostawionych Prusom (Śląsk, Pomorze). Rozpoczął on właściwy proces uwłaszczania; uwłaszczeniu podległy tylko gospodarstwa uprzywilejowane (utrzymujące co najmniej parę zwierząt pociągowych), gospodarstwa przeszły w podległą własność chłopa, zniesiono szereg powinności i obciążeń feudalnych (zwłaszcza pańszczyzny), odszkodowanie za uwłaszczenie było wysokie: oddanie właścicielowi folwarku części gospodarstwa (dziedziczni posiadacze 1/3, a niedziedziczni 1/2 gospodarstwa). Pod naciskiem szlachty rząd pruski w 1816 r. ograniczył krąg gospodarstw podlegających uwłaszczeniu (dodatkowo trzeba było wykazać, że gosp. istnieją od 1774 r.). Następny edykt, z 1821 r. umożliwił chłopom wykupienie się od świadczeń, dzięki temu własność podległa mogła zmienić się we własność pełną, przy zniesieniu zwierzchności własności feudała (ceną była 25 krotna wartość renty rocznej). W 1823 r. uwłaszczeniem objęto Wielkopolskę, ziemię chełmińską i michałowską (zasady jak z 1811 r. ale z ograniczeniem, że gospodarstwa muszą istnieć od 1772 r.). Po Wiośnie Ludów w 1850 r. wydano ustawę rozszerzającą regulację uwłaszczeniową na mniejsze gospodarstwa, zniesiono zwierzchnią własność feudała. Proces uwłaszczenia chłopów zakończył się w tym zaborze w 1865 r. W zaborze pruskim reforma chłopska, zapoczątkowana zniesieniem poddaństwa osobistego w 1807 r. , ciągnęła się do końca lat pięćdziesiątych XIX wieku: po 1815 r. objęła także Poznańskie. Ograniczała ona możliwość wykupu prawa własności ziemi tylko do większych gospodarstw. Mniejsze działki masowo przyłączano do folwarków. Uwłaszczenie następowało za całkowitym odszkodowaniem, regulowanym w różnych formach (wielu chłopów musiało np. oddać dworowi połowę gruntu). Ponadto chłopi tracili serwituty. Reforma zupełnie przeobraziła oblicze wsi. W Poznańskiem w 1859 r. gospodarstwa o obszarze poniżej 5 morgów (stanowiące 26,16% wszystkich gospodarstw) miały 0.58% ogólnej powierzchni ziemi uprawnej. Gospodarstwa 5-30-morgowe (30,85%)- 5,16%, gospodarstwa 30-300-morgowe (42,48%) - 32,54%, gospodarstwa 300-600 morgowe (1,01%)-4,39% i wreszcie gospodarstwa powyżej 600 morgów (2,5%)- 57,33%. W 1861 r. było w zaborze pruskim 1 mln 398,5 tys. bezrolnych. Posiadacze dużych gospodarstw chłopskich, opartych na pracy najemnej, stanowili 48,3% ludności wsi i mieli w swych rękach aż 81,04% całej drobnej własności ziemskiej.

Na podobnej zasadzie oparły się w 1864 r. reformy uwłaszczeniowe rządu carskiego w Królestwie Polskim (ukaz z 18.03.1864), gdy pod wpływem powstania styczniowego chłopi przestali płacić czynsz i okup pańszczyzny. Carat nie mógł dać wsi mniej niż powstańcze dekrety uwłaszczeniowe z 1863 r. W Galicji i Królestwie Polskim chłopi w większości utrzymywali serwituty. Były to uprawnienia chłopów do korzystania z dworskich lasów i pastwisk, wywodzące się z epoki feudalnej. Podczas uwłaszczenia chłopów zarówno w Galicji, jak i w Królestwie Polskim przyznano obszarnikom własność terenów obciążonych serwitutami, a chłopom zastawiono prawo ich użytkowania. Były one powodem licznych zatargów między wsią a dworem. Zlikwidowano je w większości na schyłku XIX wieku, przeważnie zgodnie z interesami obszarników, a ostatecznie zanikły w okresie międzywojennym. Białostockie podlegało rosyjskiej reformie z 1861 r. z późniejszymi modyfikacjami z 1863-64. Chłopów obciążono tu bezpośrednim wykupem. Uwłaszczenie chłopów odegrało wielką rolę w przejściu od feudalnej do kapitalistycznej formacji społeczno- gospodarczej w Polsce, jak i w całej Europie, przeprowadzono je, zachowując obok uwłaszczonej wsi także obszarniczy folwark (pruska droga rozwoju kapitalizmu w rolnictwie). W Królestwie Polskim uwłaszczyły chłopów - wolnych osobiście od 1807 r. , ale pozbawionych prawa do gruntu (dekret grudniowy) - akty Rządu Narodowego z dnia 22 stycznia 1863 r. , wprowadzone w życie przez oddziały powstańcze niemal w całym kraju. Ustały wszelkie świadczenia chłopów na rzecz panów. Carat, aby odciągnąć chłopów od powstania, musiał, więc nie tylko zgodzić się na uwłaszczenie, ale nawet przyznać im stosunkowo większe korzyści. W ten sposób reforma, która miała służyć celom zarówno rozwoju narodu, jak i jego wyzwolenia spod jarzma zaborcy, stała się środkiem zahamowania polskich dążeń odśrodkowych. Carat poszedł na ustępstwa wobec wsi również dlatego, że chłopi w wielu okolicach Królestwa okazali pozytywny stosunek do powstania, udzielając pomocy oddziałom partyzanckim i nierzadko wstępując do ich szeregów. W takiej sytuacji zwyciężyła w Petersburgu polityka szukania w polskim chłopie oparcia przeciwko "panom i szlachcie", za cenę reformy dogodniejszej nawet niż uwłaszczenie w samym cesarstwie rosyjskim. W 1864 r. władze ogłosiły nadanie wszystkim chłopom polskim posiadaczom gruntów prawa własności do ziemi - za odszkodowaniem na rzecz obszarników, wypłacanym przez państwo. Serwituty utrzymano. Co więcej, umożliwiono chłopom odzyskanie gruntów i serwituty zagarniętych bezprawnie przez dwory w latach 1846-64. Bezrolnym obiecano przydzielenie ziem z dóbr skarbowych i poduchownych. W rezultacie reformy 695 tys. chłopów otrzymało prawo własności do 8,7 mln morgów. Gospodarstw liczących poniżej 3 morgów (nieobjętych ochroną przed rugami w 1846 r. ani reformami A. Wielopolskiego, wprowadzającymi oczynszowanie z urzędu) było 29,6%. Od 3 do 15 morgów- 40,6%, ponad 15 morgów- 29,8%. Ok. 130 tys. bezrolnych otrzymało karłowate działki, przeciętnie po 3,7 morga; zaspokoiło to głód ziemi tylko w nieznacznym stopniu (w 1859 r. liczbę bezrolnych szacowano na 1339 tys.). po uwłaszczeniu wielka własność (prywatna i rządowa) utrzymała przeszło połowę użytków rolnych (10 427 692 morgów). Chłopom nie przysługiwało prawo do starań o odzyskanie nadziałów i serwitutów odebranych im przed 1846 r. , a specjalny podatek gruntowy był zamaskowaną forma wykupu prawa własności (chłopi płacili ok. mln rubli rocznie). Uwłaszczenie w Królestwie było znacznie korzystniejsze dla chłopa niż w innych zaborach. Ziemię na własność otrzymywali nie tylko dotychczasowi właściciele ale również bezrolni. Nie płacili chłopi żadnego odszkodowania. Reforma ustanowiła bardziej demokratyczny ustrój administracyjny wsi.

Ostatnim przykładem jest zabór austriacki, tzw. Galicja, gdzie ogłoszono najbardziej radykalną reformę polegającą na przejściu z pańszczyzny na czynsz w 1789 r. Ze względu na opozycję szlachty reformę odwołano w 1790 r. Dopiero w 1798 r. wydano nowe przepisy zezwalające na zastąpienie pańszczyzny czynszem, pod warunkiem jednak uzyskania zgody władz administracyjnych. Na rozwiązanie kwestii agrarnej miało wpływ: powstanie krakowski, "rabacja" galicyjska i Wiosna Ludów. 17 kwietnia 1848 r. pod presją wydarzeń rewolucyjnych Ferdynand II podpisał reskrypt uwłaszczający, objęto nim wszystkich włościan bez względu na wielkość gospodarstwa, wyłączono spod uwłaszczenia grunty pańskie będące w czasowej dzierżawie chłopów, pominięto również wszystkich bezrolnych na wsi, zniesiono wszelkie dzierżawy gruntowe przewidując jednak odszkodowania rządowe dla dziedziców, nie było spłat chłopskich. Następnie w 1849 r. rząd zaczął tworzyć fundusz, oparty na dodatkowych podatkach od ludności, który wydawał właścicielom folwarków obligacje na sumę odszkodowania, obligacje te były wykupywane do 1898 r. W zaborze austriackim reformę uwłaszczeniową, połączoną ze zniesieniem poddaństwa, ogłoszono w 1848 r. , pod presją powstania chłopskiego w 1846 roku w Galicji oraz Wiosny Ludów. Państwo musiało poczynić większe ustępstwa na rzecz wsi. Proces uwłaszczenia trwał do 1857 roku i objął 527 835 gospodarstw. Serwituty utrzymano, a odszkodowanie dla właścicieli przyjęło na siebie państwo. Po uwłaszczeniu grunty folwarczne obejmowały około 5,5 mln morgów (47,2%), chłopskie - 5,7 mln (48,8%), inne drobne wolne grunty- 0,4 mln (4%).

Rozwiązanie kwestii chłopskiej w znacznym stopniu przyczyniło się do powstawania wśród włościan świadomości narodowej. Warstwa ta wkroczyła do życia społecznego i politycznego, czego wyrazem było powstanie chłopskich partii politycznych w Galicji u schyłku XIX wieku. Chłopskie partie polityczne broniły interesów mieszkańców wsi. Poprzez wzrost świadomości narodowej wśród włościan, wzmocnione zostały znacznie siły polskiego narodu. Rozwiązanie sprawy chłopskiej pociągnęło za sobą wiele następstw społecznych, gospodarczych i kulturalnych. Doprowadziło do nadania chłopstwu ziemi oraz zniesienia poddaństwa i pańszczyzny na ziemiach polskich. Spowodowało ponadto znaczne przyspieszenie procesu przejścia rolnictwa do gospodarki kapitalistycznej, co z kolei stało się przyczyną ożywienia handlu i przemysłu rolno-spożywczego na wsi. Reformy uwłaszczeniowe miały także skutki negatywne. Chłopi wyzwoleni z poddaństwa zostali dopuszczeni do wolnego obrotu ziemią, więc praktykowali zakazane wcześniej działy rodzinne, co wobec dużego przyrostu naturalnego na wsi, powodowało ciągłe dzielenie gospodarstw na mniejsze działki. Panował więc głód ziemi. Najtrudniejsza sytuacja pod tym względem była w Galicji (w końcu XIX wieku 75% gospodarstw w Galicji miało powierzchnię poniżej 10 mórg). W Galicji gospodarstwa chłopskie były uzależnione od dworu. Przyczyną tego faktu było pozbawienie wsi serwitutów. Głód ziemi i wysoki przyrost naturalny na wsi powodował odpływ ludności wiejskiej ze wsi w celu poszukiwania pracy i poprawienia bytu. Był to odpływ do miast, a także emigracja sezonowa (np. do Saksonii, Westfalii, Nadrenii), a nawet emigracja na czas dłuższy lub na stałe (do Europy Zachodniej, do Ameryki Północnej i do Ameryki Południowej). W uwłaszczonej wsi zachodziły także zmiany na płaszczyźnie kulturalnej. Podniosła ona swoją stopę życiową, ale był to awans bardzo ograniczony i hamowany przez proces rozdrabniania gruntów. Część chłopów zaczęła jednak żyć trochę lepiej. W chatach pojawiły się lepsze sprzęty, zamożne chłopstwo zaczęło cenić i pielęgnować strój ludowy, w końcowych latach XIX wieku powszechnie używano na wsi lampek naftowych. Podsumowując, można stwierdzić, że sytuacja chłopów na ziemiach polskich w ciągu XIX wieku poprawiła się.