Świat Konrada i widzenie ks. Piotra w III cz. "Dziadów" - prometeizm i mesjanizm

"Prolog" - w klasztorze bazylianów odbywa się walka między duchami o Więźnia. Umiera dusza Gustawa - rodzi się Konrad.

Scena I ukazuje wigilię Bożego Narodzenia w celi Konrada; spotykanie filomatów. Przybywa Żegota, który oznajmia, iż powodem aresztowań studentów jest przybycie na Litwę carskiego komisarza, Nowosilcowa. Tomasz Zan proponuje wraz z sierotami i nieżonatymi oddać się w ręce policji, by w ten sposób ocalić innych. Jan Sobolewski opowiada o kibitkach, w których wywożeni byli na Syberię mali chłopcy. Jeden z nich trzykrotnie wzniósł okrzyk "jeszcze Polska nie zginęła". Konrad śpiewa bluźnierczą przeciw Bogu pieśń ("Zemsta, zemsta, zemsta na wroga, z Bogiem i choćby mimo Boga"). Konrad opisuje swą wizję - mała improwizacja. Zdaje mu się, iż jest orłem, leci nad krajem, próbując ujrzeć losy narodu, widok jednak przesłania kruk. Orzeł podejmuje walkę, chwilowo zwycięża, wprowadza zamęt do umysłu Konrada. Więźniowie rozchodzą się do swych cel.

W "Wielkiej Improwizacji" Konrad prowadzi monolog na temat samotności artysty i własnej poezji. Uważa się za równego Bogu; wypowiada: "Daj mi rząd dusz". Buntuje się przeciwko obojętności: "Kłamca, kto Ciebie nazwał miłością, ty jesteś tylko mądrością". Konrad utożsamia się z ojczyzną: "Nazywam się Milion - bo za miliony, kocham i cierpię katusze". Apogeum uniesienia wyrażają słowa: "Tyś nie ojcem świata, ale... carem". Poeta pada zemdlony. Scena III to rozgrzeszenie Konrada przez ks. Piotra. Konrad odzyskuje przytomność - opisuje męki więzienne Rollisona - próbuje popełnić samobójstwo. Kapłan odprawia egzorcyzmy, do modlitw dołącza się chór aniołów - szatan opuszcza umysł Konrada.

Scena IV ukazuje dom pod Lwowem, gdzie Ewa składa modlitwy za więźniów torturowanych przez Moskali. Scena V przedstawia wizję ks. Piotra. Dostrzega drogi wiodące zesłańców na Sybir. Jeden młodzieniec uratował się - przyszły wskrzesiciel narodu - nosi imię "czterdzieści i cztery". Dalej, pojawia się obraz męki Polaków. Na drodze krzyżowej naród dźwiga krzyż, ukuty z zaborców, z ramionami długimi na całą Europę. Francja - Piłat, Austriak i Niemiec - poją go żółcią i octem. Rosjanin przebija jego bok. Naród kona, zmartwychwstaje i w kobiecej postaci, biała szatą otula świat. Scena VI ukazuje sen Nowosilcowa - car nadaje mu godności; wszyscy tego zazdroszczą. Nagle władca okazuje swoje niezadowolenie; ludzie kpią i szydzą.

W scenie VII w. salonie warszawskim Adolf opowiada historię o więźniu Cichowskim. Po latach tortur doznał psychozy lęku. Toczy się dyskusja czy jego dzieje mogą stać się tematem literackim. Damy hołdują liryce francuskiej. Zdrajcy uważają, iż temat byłby zbyt brutalny dla sielankowego społeczeństwa. Rozwija się kłótnia polityczna.

W scenie VIII Senator omawia z Doktorem, Pelikanem i Bajkowem przesłuchanie Rollisona, który zachorował w wyniku pobicia. Przychodzi pani Rollison, prosząc o widzenie z synem lub dopuszczenie do niego księdza. Nowosilcow pozostawia matce nadzieję na uwolnienie syna. Po jej wyjściu Doktor radzi by umożliwić chłopakowi popełnienie samobójstwa. Odbywa się przesłuchanie ks. Piotra - zostaje kilkakrotnie uderzony w twarz - przepowiada śmierć carskim urzędnikom. Następnie, odbywa się bal. Do sali dostaje się pani Rollison - przeklina Senatora, za wypchnięcie syna przez okno, z trzeciego piętra - mdleje bluźniąc Bogu. Uderzenie pioruna zabija Doktora. Ksiądz udaje się do konającego Rollisona. Spotyka Konrada, prowadzonego na przesłuchanie. Ten ofiarowuje mu pierścień, który ma przeznaczyć na ubogich i msze w intencji dusz cierpiących w czyśćcu. Bernardyn przepowiada Konradowi zesłanie.

Scena IX ukazuje obrzędy dziadów. Guślarz i Kobieta z wnętrza spróchniałego dębu upatrują zjaw. Guślarz wzywa, bezskutecznie ducha kochanka Kobiety - Konrada. O świcie widzą marę z krwawą raną na piersi (zadali ją "narodu nieprzyjaciele") i niewielką - na czole (w wyniku Wielkiej Improwizacji).

Konrad prezentuje ideę prometeizmu. Przechodzi metamorfozę - ujawnia się w nim siła duchowa. Konrad jest samotnikiem, wizjonerem, poetą, bluźniercą, profetą. Podobnie jak mitologiczny Prometeusz cechuje go bunt wobec tyranii niebios. Konrad uważa, iż świat stworzony przez Boga jest niedoskonały; panuje w nim zło, cierpienie. Prometeizm cechuje uczucie wyższości, indywidualizm, pycha; cierpienie, samotna walka o szczęście ludzi. Bohater jest postacią tragiczną, nie spełnia dążeń. Mickiewicz poprzez prometeizm wyraża przyczynę klęski powstania listopadowego.

Zaprzeczeniem prometeizmu jest chrześcijańska pokora, wiara w Polskę jako naród wybrany, który swym cierpieniem musi odkupić grzechy własne i ludzkości. Prześladowanie młodzieży i ucieczka w scenie V są analogią do sytuacji Chrystusa, który uniknął śmierci z rąk Heroda. Droga krzyżowa, uśmiercenie narodu na krzyżu - symbolizują powstanie listopadowe. Zmartwychwstanie - daje Polakom nadzieje na odzyskanie wolności. Niewinność - biała szata - jest pokornym, biernym oczekiwaniem na niepodległość. Mesjanizm to tłumaczenie historii za pomocą Biblii.