Królowie elekcyjni

Bezpotomna śmierć Zygmunta Augusta (1572), ostatniego Jagiellona po mieczu, zastała państwo polsko-litewskie sfederowane, ale bez wypracowanych procedur wyboru władcy spoza dynastii. Dlatego też dopiero w czasie pierwszych bezkrólewi ujęto ustrój Rzeczypospolitej w ramy prawne (artykuły henrykowskie, 1573) i wypraktykowano sposób elekcji.

Po krótkim epizodzie panowania Henryka Walezego na tronie Rzeczypospolitej zasiadł książę Siedmiogrodu, Stefan Batory. Panowanie jego wypełniły wojny z Gdańskiem, mające na celu umocnienie osobistej władzy króla (1577), i z Moskwą, prowadzące do ugruntowania panowania Rzeczypospolitej w Inflantach (1577-82). W tym czasie szlachecki ruch egzekucyjny wymógł na władcy spełnienie jednego z najważniejszych postulatów - reformę sądownictwa. Powstały trybunały Koronny (1578) i Litewski (1581).

Następcą Batorego wybrano Jagiellona po kądzieli - królewicza szwedzkiego Zygmunta III Wazę.

Podejmowane przez niego próby połączenia panowania w Rzeczypospolitej i Szwecji zakończyły się niepomyślnie i wplątały państwo polsko-litewskie w długotrwałe wojny ze Szwecją, które toczyły się początkowo w Inflantach, później w Prusach Królewskich (1626-29), w końcu na terenie całego kraju ("potop", 1655-60). Niepowodzeniem zakończyła się także próba objęcia tronu moskiewskiego, choć kończący wojnę rozejm (1619) przyniósł znaczne zyski terytorialne. Sprowokowane przez Kozaków pierwsze starcia z Turcją (1620-21) dowodziły komplikowania się sytuacji na południowo-wschodnim. pograniczu.

Panowanie synów Zygmunta III, królów Władysława IV i Jana II Kazimierza, w dużej części wypełniły wojny lub przygotowania do nich. Tylko jedna wojna, o Smoleńsk, rozpoczęta jeszcze przez Zygmunta, zakończyła się sukcesem (pokój w Polanowie, 1634). Snute przez Władysława plany walk ze Szwecją i Turcją nie znalazły poparcia ani w senacie, ani w sejmie. Natomiast trwające niemal przez cały okres panowania Jana Kazimierza wojny z Kozakami, z Rosją, ze Szwecją ("potop"), z Siedmiogrodzianami i Brandenburczykami spustoszyły kraj i przyniosły duże straty terytorialne (traktaty welawsko-bydgoskie w 1657, pokój w Oliwie w 1660, rozejm w Andruszowie w 1667).

Już w 1 połowie XVII wieku można było zauważyć, że - mimo niezmienności zasad ustrojowych - została zachwiana równowaga między "trzema sejmującymi stanami". Rosła przewaga magnaterii nad szlachtą, obniżał się autorytet władców, do czego przyczyniły się zarówno niezręczne działania dworu, jak i rokosze, Zebrzydowskiego (1606-09) i Lubomirskiego (1665-66).

W czasie krótkich rządów Michała Korybuta Wiśniowieckiego postępował kryzys władzy monarszej: król Michał - człowiek słaby - nie miał własnych koncepcji, nie potrafił też podporządkować sobie zwalczających się stronnictw politycznych. Jego następcą został dotychczasowy gł. przeciwnik, hetman wielki koronny Jan III Sobieski. Świetne zwycięstwa Sobieskiego nad Kozakami, Tatarami i Turkami (Podhajce w 1667, Chocim w 1673, odsiecz Wiednia w 1683) tylko na krótko poprawiły sytuację Rzeczypospolitej. Plany zmiany sojuszów i umocnienia państwa nad Bałtykiem nie powiodły się.

Elekcja księcia-elektora saskiego Augusta II Wettina (zw. Mocnym) była dowodem braku orientacji politycznej wśród obecnej na elekcji szlachty: zwyciężył kandydat, którego jedyną zasługą było skupienie przeciwników poważniejszych pretendentów do korony. Panowanie Augusta II spełniło najgorsze przewidywania. Wojska szwedzkie, saskie i ros. uczestniczące w wojnie północnej (1700-21) pustoszyły Rzeczpospolitą. Szwedzi doprowadzili do detronizacji władcy i wyboru na króla podporządkowanego im Stanisława Leszczyńskiego (1704-09). Brak porozumienia między Wettinem a jego poddanymi wykorzystał car Rosji Piotr I, który sprawił, że obie strony sporu uznały go za arbitra na sejmie "niemym" (1717). Od tej pory do końca XVIII w. Rosja miała decydujący wpływ na wydarzenia w Rzeczypospolitej, choć w myśl umów międzynarodowych (1732) dzieliła te wpływy z Prusami i Austrią.

Elekcja w 1733 wykazała, kto decyduje o obsadzie tronu w państwie polsko-litewskim: chociaż zwyciężył w niej Leszczyński, dzięki poparciu Rosji, Prus i Austrii oraz obecności wojsk ros. i saskich, królem został syn Augusta II, August III Sas. Jego rządy doprowadziły Rzeczpospolitą na dno upadku. Kraj wyniszczony wojną, spustoszony klęskami żywiołowymi i epidemiami, cofnął się w rozwoju gospodarczym. Zmniejszyła się liczebność wojska. Konflikty między władcą a poddanymi oraz między koteriami magnackimi doprowadziły do zerwania prawie wszystkich sejmów (z wyjątkiem jednego), a rządy przy pomocy ministrów saskich - do zaniku kadry doświadczonych urzędników państwowych i dyplomatów.

Wybór w 1764 na tron carskiego kandydata, Stanisława Augusta Poniatowskiego, umożliwił przeprowadzenie - za zgodą Rosji - ograniczonych reform wewnętrznych. Zmiany sprowokowały jednak do zbrojnego wystąpienia część szlachty, przeciwnej także ros. ingerencji w wewnętrzne sprawy Rzeczypospolitej i prorosyjskiej polityce króla i jego stronników. Stłumienie konfederacji barskiej poprzedził I rozbiór państwa między Rosję, Austrię i Prusy (1772). Utrata trzeciej części terytorium sprawiła, że w uzależnionym od carów państwie społeczeństwo poparło niektóre projekty zmian. Najważniejszymi z nich okazały się powołanie Komisji Edukacji Narodowej (1773) i reformy Sejmu Czteroletniego (1788-92) z Konstytucją 3 maja 1791 na czele. Dzieło wewnętrznej odbudowy kraju obaliła wspierana przez carycę Katarzynę II opozycja, która zawiązała konfederację targowicką.

Po interwencji wojsk ros. nastąpił II rozbiór Rzeczypospolitej przez Rosję i Prusy (1793). Protest przeciw zniewoleniu kraju (powstanie kościuszkowskie 1794) został zdławiony. Rosja, Prusy i Austria zajęły resztę ziem polskich i w początkach 1795 podpisały konwencję likwidującą państwo polskie. Kilka miesięcy później Stanisław August zrzekł się tronu. I Rzeczpospolita została pokonana przez 3 państwa zaborcze jednak nie w chwili największego upadku, ale wtedy, gdy dokonało się jej odrodzenie narodowe, polityczne i społeczne.