"Faraon” Bolesława Prusa jako powieść o władzy i państwie - obraz społeczności Egipcjan

Przedstawione w fabule powieści Bolesława Prusa pt. "Faraon" społeczeństwo Egiptu jest bardzo rozwarstwione, niejednorodne pod względem narodowości, praw, silnie zhierarchizowane.

Za podstawowe czynniki wpływające na rozpad egipskiej państwowości (a w wymiarze uniwersalnym- państwa i społeczeństwa w ogóle) Prus uznaje przede wszystkim wojny, które bezlitośnie niszczyły ziemię, wykrwawiały ludność, przyczyniając się do ubożenia ludzi, umieralności, coraz mniejszej populacji królestwa, które nie miało dość rąk, aby móc się odbudować. Innym czynnikiem była łupieżcza gospodarka i pustoszenie państwowego skarbca w imię partykularnych interesów klasy rządzącej. Słabość państwa przejawiała się także w jego osłabionej wojną obronności i coraz mniej liczebnej armii. Według Prusa, państwo, żeby było bezpieczne, musi być jednorodne, spójne, naród musi być solidarny i zjednoczony w walce o swoje dobro, poza tym niedopuszczalne jest uzależnianie kraju od obcych mocarstw, np. poprzez zaciąganie u nich pożyczek (w "Faraonie" władca zadłuża się u Fenicjan). Społeczeństwo Egipskie składa się z kilku narodowości, które walczą ze sobą o wpływy, nie potrafią żyć w zgodzie, zamykają się w swoich grupach. Fenicjanie, Żydzi i Grecy tworzą trzy osobne narody, zamiast jednego organizmu państwowego. Do ostatecznej przyczyny klęski przyczynia się także ciemnota, niedokształcenie ludności, która daje się prowadzić na sznurku lepiej wykształconej kaście kapłanów. Brak edukacji i wiedzy czyni z narodu bezwolne, naiwne bydło, którym można dowolnie kierować.

Społeczeństwo Egiptu jest bardzo silnie podzielone i zhierarchizowane. Każda z grup osobno walczy o swoje interesy, niemożliwe jest zespolenie w solidarnej naprawie osłabionego państwa (w powieści każdą próbę zjednoczenia i reform blokują kapłani, którzy we wzroście siły państwa i narodu upatrują kres swojej nieograniczonej władzy). Obok Egipskiej arystokracji- dynastii rządzącej oraz arcykapłanów mających jednocześnie także władzę państwową, na niższych stopniach hierarchii ustawia się szlachta, niżsi kapłani, a wreszcie pozbawiony wolności i praw lud- niewolnicy, chłopi. Prus zwraca uwagę na podobieństwo losu egipskich niewolników i chłopstwa. Na niewolniczej pracy robotników, na ich nędzy, głodzie, cierpieniu, wysokiej umieralności utrzymuje się całe królestwo. Podatki mające zasilać kasę państwową wpływają jednak do skarbca kapłanów, którzy podporządkowali sobie egipskie prowincje, sprawują faktyczną władzę nad ciemnym ludem, grożąc mu w razie czego gniewem bogów. Na tej najsłabszej, najbiedniejszej grupie- chłopstwie i niewolnikach- spoczywa tak naprawdę obowiązek utrzymania całego państwa. Oczywiście nie jest to możliwe na dłuższą metę, zdaje sobie z tego sprawę Prus- dopominając się w ten sposób o prawa chłopów, o polepszenie ich losu w czasach mu współczesnych, w akcji powieści jest tego świadom także młody faraon, który widzi możliwość wzmocnienia państwa właśnie poprzez jego wewnętrzną przebudowę, reorganizację. Chce pomóc chłopom i niewolnikom, chce ułatwić im życie i pracę, zapewnić im godne warunki egzystencji. Częste są w powieści przykłady maltretowania, znęcania się nad chłopami, które doprowadzają do samobójstw, katowania i aresztowań bezsilnych niewolników- marionetek władzy.
Winną takiemu stanowi rzeczy jest arystokracja. Ona administruje państwem dzierżąc w swoim ręku najważniejsze urzędy. Arystokracja wykorzystuje ciemnotę ludności i zastraszaniem, szpiegowaniem sprawuje nad nim absolutną kontrolę. W odróżnieniu od żyjących na krawędzi śmierci głodowej chłopów arystokraci żyją w niewyobrażalnym przepychu. Interesuje ich jednak jedynie własna korzyść i dobro. Nie przejmują się ciężką sytuacją ludu nakładając na niego coraz większe podatki, aby pokryć swoje rosnące potrzeby.

Mający w ręku świątynie i moc przemawiania w imieniu bogów kapłani są najsilniejszą kastą w kraju. To oni tak naprawdę rządzą Egiptem. Najpierw nieoficjalnie, potem, po śmierci Ramzesa- Herhor przejmuje także koronę Egiptu. Kapłani najbardziej korzystają na niedostępności wiedzy i nauki. Oni sami znają tajniki astrologii (zaćmienia słońca potrafią wykorzystać w swojej polityce jako głos obrażonego boga), wytyczania tras okrętów, techniki budownictwa, oni także najlepiej orientują się w prawie, które potrafią elastycznie naginać i interpretować zgodnie z aktualnymi potrzebami. Dzięki swoim ogromnym wpływom i władzy zgromadzili na swoje potrzeby ogromny skarb, który ukryty został przed zakusami władcy Egiptu w labiryncie. Do kasty arcykapłanów należy Herhor- wielki przeciwnik młodego faraona-reformatora, który doprowadza do jego kompromitacji i śmierci aby przejąć koronę Egiptu, Mefres- prawa ręka Herhora i pomysłodawca zamordowania Ramzesa. Wśród kapłanów także zdarzają się postaci pozytywne, myślące o rozwoju państwa, o jego wzmocnieniu. Takim kapłanem jest wywodzący się z chłopstwa nauczyciel Ramzesa XIII- Pentuer. To on zaszczepia w młodym następcy tronu konieczność przeprowadzenia reform społecznych, otoczenia opieką najniższych warstw.

Młody reformator przegrywa jednak z wszechmocną kastą kapłanów, którzy nie cofali się ani przed oszustwem, ani przed zamordowaniem dziecka następcy tronu- obarczając winą za ten potworny czyn samego Ramzesa, wreszcie- mącą w polityce zagranicznej, ogłupiają lud i przejmują koronę po zamordowanym z polecenia Mefresa młodym królu. Tak naprawdę faraon nie mógł wygrać. Jego idealizm, szczytne cele nie miały odpowiednich podstaw w wiedzy, doświadczeniu, żeby mogły zakończyć się sukcesem. Faraon lekceważy wiedzę i naukę (gdyby posłuchał doradcy wiedziałby, że zbliża się zaćmienie), całą nadzieję pokłada w wojsku, które jednak okazuje się przekupne. Poza tym jest próżny, naiwny, łatwo daje się podpuścić Fenicjanom, którzy wyłudzają od niego za pieniądze korzystne dla nich regulacje prawne, przyjmuje podesłaną przez nich kochankę. Nie umie docenić prawdziwych uczuć, jest porywczy, krzywdzi kochającą go Sarę, która z rozpaczy po stracie dziecka umiera. W odróżnieniu od kapłanów Ramzes nie znał się na rządzeniu, nie potrafił zdobyć posłuchu, brakowało mu doświadczenia, konsekwencji, autorytetu.
Religia egipska jest wyznaniem politeistycznym, czyli wyznającym wielobóstwo. Kultem otaczane są także niektóre zwierzęta, poświęcone poszczególnym bogom, np. krokodyle, koty, skarabeusze, byk Apis. Egipcjanie wierzyli w nierozłączność ciała z duszą, dlatego dbali w swoich obrzędach pogrzebowych o zachowanie ciała w nienaruszalnym stanie. Stąd wprowadzają zwyczaj balsamowania zwłok, zabezpieczenia ich przed zepsuciem. Głową państwa i jednocześnie najwyższym kapłanem był faraon, uznawany za istotę równą bogom, za "syna Słońca".