Edukacja człowieka w centrum zainteresowań pisarzy Oświecenia.

Literatura oświecenia rozwijała się w dramatycznym okresie dziejowym Polski. Sejm, w którym ciągłe kłótnie, zachwiany system demokracji oraz zasada "liberum veto" skutecznie unicestwiały próby reform, nie mógł pełnić właściwej funkcji wobec zewnętrznie zagrożonego kraju. Jednak w owym czasie zauważyć można ożywienie w ruchu umysłowym. W tych jakże trudnych dla kraju chwilach znalazło się kilka wybitnych jednostek, które wyróżniały się bystrością umysłu, umiejętnością dostrzegania niedoskonałości otaczającego świata oraz dążeniem do ogólnego uświadomienia społeczeństwa.

W dobie oświecenia dynamicznie rozwijały się liczne dziedziny kultury: szkolnictwo, ruch wydawniczy, teatr. W centrum zainteresowań pisarzy oświecenia znalazła się edukacja człowieka. Ideałem literatury był człowiek oświecony, który znał swoje miejsce w społecznej rzeczywistości, był wolny od przesądów.

Po przeciwnej stronie znajdował się "ciemny" Sarmata z prowincji. Taki obraz umiejętnie przedstawił Julian Ursyn Niemcewicz w "powrocie posła".

W utworach powstałych w okresie oświecenia widoczne jest także zainteresowanie psychiką ludzką, a zwłaszcza sferą wrażeń i uczuć, które warunkowały sposób zachowania bohatera. Zauważone zostały także uczucia rodzinne, humanitarne, jak również religijne i patriotyczne.

Niewątpliwie swą świetność literatura stanisławowska zawdzięcza Ignacemu Krasickiemu, jednemu z pierwszych organizatorów życia kulturalnego ówczesnej Polski. W jego poezji dominuje rozum, zaś środkiem artystycznego wyrazu jest często komizm. Wiele aluzji do tamtejszych praktyk sejmu można zauważyć w "Myszeidzie". Jednak główna idea tkwi w krytycznym stosunku do "ciemnego" średniowiecza. Krasicki ośmieszył narodowy mit, który w tradycji utrwalony został jako fakt historyczny (Kronika Kadłubka - o królu Popielu).

Drugim poematem heroikomicznym Ignacego Krasickiego była "Monachomachia", która wywołała powszechną sensację. W utworze tym ośmieszone zostało duchowieństwo zakonne - "uczeni mężowie", którzy nie potrafili odnaleźć od lat nie odwiedzanej biblioteki.

Ignacy Krasicki równocześnie był twórcą nowoczesnej powieści pt: "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki". W dziele tym duchowny ukazał stracone złudzenia oświeconego reformatora. Poznajemy kolejne etapy życia młodego szlachcica, jego edukację w szkole publicznej, gdzie wiedzę wpaja się za pomocą kar cielesnych. W końcowym etapie Doświadczyński przekonuje się, że europejskiego społeczeństwa nie może naprawić utopijna idea, w późniejszym okresie na terenie trzech zaborów toczyła się walka o utrzymanie polskości. W nowych warunkach aktualna stała się myśl o decydującej roli nauki i oświaty w oddziaływaniu na społeczeństwo. Idea ta towarzyszyła twórcom Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Najaktywniejszym działaczem Towarzystwa był Stanisław Staszic, autor "Uwag nad życiem Jana Zamoyskiego". W utworze tym Staszic zawarł propozycje reform zaczynając od zagadnienia powszechnej oświaty.

W wielu sprawach zgadzał się ze Staszicem Hugo Kołłątaj - reformator, rektor Akademii Krakowskiej. W okresie oświecenia polska rozwinęła typowe dla epoki prądy literackie - klasycyzm, sentymentalizm, rokoko. Zdobyła szeroki krąg odbiorców, co stanowiło trwałe i jednocześnie doniosłe osiągnięcie dla przyszłych pokoleń. Swobodniejszy dostęp do nauki i kultury spowodował rozwój umysłowy społeczeństwa polskiego i odnowienie życia kulturalnego po upadku państwa.