Oliver Cromwell (25 kwietnia 1599 - 3 września 1658) - polityk angielski, główna postać angielskiej wojny domowej. Lord Protektor Anglii, Szkocji i Irlandii 1653–1658.
Ojciec - Robert Cromwell, Matka - Elżbieta Stewart z hrabstwa Norfolk. Spokrewniony z Johnem Hampdenem.
Młodość
Oliver Cromwell wykształcenie odebrał w huntingdońskim kolegium. 23 kwietnia 1616 wyjechał na uniwersytet w Cambridge, jednak musiał go opuścić po roku, gdyż właśnie wtedy zmarł jego ojciec, a Oliver zmuszony był do zaopiekowania się rodzinnym majątkiem i młodszym rodzeństwem. Warto odnotować przy tym, że do nauki nie przykładał się zbytnio, nie znał żadnego języka obcego, nawet z łaciną miał problemy. Wyróżniał się za to w jeździe konnej, walce na kije i piłce nożnej. Na jego poglądy i osobowość istotny wpływ wywarł –Tomasz Beard nauczyciel z kolegium huntingdońskiego, uczony autor pism i prac teologicznych, zagorzały purytanin.
Za czasów Olivera jego rodzina straciła już dawny prestiż i pozycję, którą miała w XVI wieku, utrzymując jedynie status średniej szlachty. Przyczynił się do tego stryj Olivera, wnuk Ryszarda, noszący to samo imię co nasz podmiot: Oliver Cromwell. Prowadził on pańskie życie i wystawnie przyjmował króla Jakuba I Stuarta. W 1627 wyjechał z Huntingdon.
O. Cromwell młodszy był niezwykle radykalnym purytaninem o głębokiej religijności . Pomiędzy 1627 a 1640 przeżył podobno iluminację, słyszał głos Boży i miał widzenia, poprzez które, Bóg pomógł mu, jak twierdził, wybrać właściwą drogę.
W 1620 wyjechał do Londynu, gdzie oprócz przyszłej żony, Elżbiety Bourchier, zyskał doświadczenie prawnicze, a dzięki swej gorliwości protestanckiej i zdolnościom oratorskim - mocną pozycję wśród sąsiadów.
W 1628 został wybrany po raz pierwszy na reprezentanta hrabstwa Huntingdon do Izby Gmin. W wyniku rychłego rozwiązania parlamentu przez króla Karola I nie miał możliwości większego wykazania się.
Nie wyróżnił się również niczym specjalnym podczas jedenastoletniej tyranii, oprócz odrzucenia w 1631 tytułu rycerskiego. Po za tym biernie przypatrywał się sytuacji w kraju i poczynaniom monarchy, biorąc pod uwagę co najwyżej wyjazd do Ameryki. Jego rozrywką była przede wszystkim hodowla koni, polowania, lektura dzieł purytańskich i przede wszystkim poznawanie tajników strategii i techniki wojennej Gustawa Adolfa, bohatera protestantów. Zwłaszcza to ostatnie miało mieć decydujące znaczenie w czekających Anglię, Szkocję i Irlandię ciężkich chwilach.
Wódz podczas wojny domowej
Po zwołaniu 13 kwietnia 1640 parlamentu, który przeszedł do historii pod nazwą Krótkiego, został kolejny raz wybrany jako poseł do Izby Gmin. Ponowne zwołanie parlamentu 5 listopada 1640 (Długi Parlament) nie niosło za sobą zmian personalnych, przez co Oliver Cromwell zasiadł również w nim. Dał się tam poznać jako doskonały mówca. Wyrażał głośno to, co mówili wszyscy. Zjednało mu to sympatie i poparcie. Startował praktycznie jako szlachetka znikąd, zaś po kilku miesiącach był powszechnie szanowany i mający ugruntowaną, choć jeszcze nie silną pozycję. Nie można przy tym pominąć jego zażyłości z Johnem Hampdenem i znajomości z Johnem Phymem.
Po wypowiedzeniu wojny Parlamentowi przez Karola I 22 sierpnia 1642 pod Nottingham i mobilizacji sił tego pierwszego, Cromwell stanął pod jego sztandarami. Początkowo miał pod sobą zaledwie 60 kawalerzystów z własnego hrabstwa. Jako pierwszy otwarcie mówił o złym przygotowaniu wojsk przedstawicielstwa stanowego Anglii, głośno wytykał mu błędy, choć czynił to z troską i pokorą a nie z wyniosłością i pychą. Już w sierpniu mówił o ludziach „oddanych sprawie", którzy by się „bali się Boga i mieli sumienie". Cromwell rozumiał, że rzemieślnicy, wieśniacy i kupcy, nigdy nie uczestniczący w żadnych potyczkach z wyjątkiem ulicznych burd, nie mogą stawić czoła świetnie wyszkolonym i walczącym o własną pozycję szlachcicom, odważnym, honorowym i stanowczym, świetnie dowodzonym m.in. przez księcia Ruperta. Parlament potrzebował karnych fanatyków, których mógłby przeciwstawić zdeterminowanym rojalistom, a Cromwell umiał ich przyciągnąć. Pierwszy i główny pobór odbył się z terenów tzw. Asocjacji Wschodniej (zjednoczenie 6 hrabstw dla wspólnej ochrony swoich interesów). Zapewnił wodzowi zarówno ludzi, jak i pieniądze.
W początku 1643 został pułkownikiem; w zasadzie jego pułk był podwójny gdyż liczył 2000 ludzi. Do kwietnia zwerbował 12 tys. ochotników. Świadczy to o jego doskonałych zdolnościach organizacyjnych. Jego oddziały były silnie zdemokratyzowane, zgodnie z duchem purytanizmu, o awansie decydowały zasługi i przydatność do służby danego kandydata, a nie pochodzenie, zrywał więc z feudalnymi tradycjami.
Podczas wojny w latach 1642-1645, mimo, ze naczelnym dowódcą jego sił był hrabia Manchester, Cromwell odniósł liczne zwycięstwa m.in. 13 maja 1644 pod Graham, 28 lipca 1644 pod Gainsborough, 11 X1644 pod Winceby, 2 lipca 1645 pod Marston Moor (po tej bitwie książę Rupert nazwał kawalerię Cromwella zaszczytnym mianem „żelaznych boków"). To starcie było definitywnym początkiem końca Karola I. Ostatnia bitwa wojny domowej rozegrała się 14 czerwca 1645 roku pod Naseby i zakończyła się ostatecznym zwycięstwem Parlamentu.