Motyw Żyda w literaturze i szutce polskiej od pozytywizmu do współczesności

Motyw Żyda w literaturze i sztuce pojawia się wcześniej niż w epoce pozytywizmu. Przywołajmy choćby postać Jankiela-karczmarza z "Pana Tadeusza" Adama Mickiewicza. Jednak dopiero od czasów pozytywizmu jest to wątek częściej pojawiający się w utworach i dziełach sztuki. Związane to było z pozytywistycznym hasłem asymilacji Żydów, czyli zaakceptowaniem ludzi tej nacji w społeczeństwie polskim i uznanie ich za pełnoprawnym obywateli. Motyw ten występuje równie często w okresie wojny aż po współczesność, przyczyną był hokokaust - masowa zagłada narodu żydowskiego przez Niemców. Było to niewyobrażalne wcześniej, a jednak prawdziwe zjawisko II wojny światowej. Poruszenie tematyki holokaustu miało przypominać o cierpieniu i śmierci milionów Żydów, a także być lekcją przestrogi. Sztuka żydowska stała się odbiciem życia i wiary oraz sposobem utrwalania w świadomości odbiorców kultury i obrzędowości "narodu wybranego"

Utworem poruszającym jedną z głównych kwestii w dobie pozytywizmy, a mianowicie kwestię żydowską jest nowela Marii Konopnickiej pt. "Mendel Gdański"Nowela ta powstała jako odzew Konopnickiej przeciw ówczesnej fali antysemityzmu w Polsce. Konopnicka, jak i również inni pozytywiści starała się wpłynąć na mentalność polskiego społeczeństwa widzącego w żydach zagrożenie. Niechęć do żydów wynikała z braku znajomości kultury i historii żydowskiej. W efekcie dochodziło do tworzenia zupełnie absurdalnych, rodzących strach przekonań o obyczajowości Żydów. Wrogość ta miała ujście w tzw. Pogromach. Ludność niesemicka siała wtedy spustoszenia w gettach żydowskich napadając na ich mieszkańców a niekiedy nawet mordując ich. Konopnicka dostrzegała całe barbarzyństwo tego postepowania - wiedziala bowiem że antysemityzm wypływa z zabobonu i ciasnoty umysłowej ludności dopuszczającej się pogromów i starają się ukazać w swoich utworach żyda jako zwyczajnego człowieka, który niczym specjalnym nie różni się od innych. Na takiego właśnie człowieka został wykreowany bohater noweli pt. "Mendel Gdański" A jest nim stary, bo 67-letni i ubogi żyd. Przed 27 laty przybył do warszawy gdzie mieszka do dziś. Żyje w dobrych stosunkach z sąsiadami. Jest człowiekiem mocno doświadczonym przez życie. Z całej rodziny pozostał mu tylko jeden wnuk - syn jego zmarłej przedwcześnie córki. Starzec wychowuje Jakuba w poczuciu własnej wartości i godności bez kompleksu niższości. Pragnie by chłopiec zdobył wykształcenie i mógł swoja wiedze wykorzystać dla dobra ludzi. Żyd żyje w poczuciu bezpieczeństwa, za którego podstawę uważa własną pracę. Mendel uznaje się za pełnoprawnego obywatela warszawy. Przyjmuje inne kryterium oceniania ludzi. Dzieli ludzi ze względu na ich postępowanie, a nie pochodzenie czy religie jaką wyznają. Pewnego dnia dochodzą go niepokojące wieści. Najpierw wnuk przychodzi, że szkoły z żalem, że koledzy wypominają mu to, że jest żydem. Później natomiast zegarmistrz mający sklep naprzeciwko zakładu mendla mówi mu że maja bić żydów. Początkowo starzec nie reaguje. W końcu dochodzi do owych rozruchów. Świadectwo swojej wiary przepłaca zdrowiem wnuka, a także utrata zaufania do ludzkiej mądrości i sprawiedliwości. Mendel zrozumiał, że od nastawionego antysemicko tłumu nigdy nie doczeka się szacunku należnego mu z racji bycia człowiekiem użytecznym i uczciwym. Stracił serce do warszawy, która tak kochał

Autorka zwraca uwagę na ogólnoludzkie wartości, które powinny być jedynym kryterium oceny człowieka. Staje po stronie krzywdzonych mniejszości narodowych i religijnych, dła których do-maga się szacunku i równości wobec prawa. Walczy ze stereotypem ze Żydzi bogacą się kosztem Polaków, są obcy w polskim społeczeństwie, że żyd jest zawsze żydem Utwór ma charakter ostrzegający przed: po pierwsze antysemityzmem, który może się obrócić przeciwko polakom ... a po drugie przed pochopnym ocenianiem ludzi przed niewłaściwym ocenianiem.

Tadeusz Borowski to pisarz, który przeżył pobyt w obozie oświęcimskim i widział holokaust, śmierć tysięcy Żydów ginących w obozie koncentracyjnym. Nawiązał do swych przeżyć i obserwacji w "Opowiadaniach" obozowych. W jednym z nich pt. "U nas w Auschwitzu" zostały opisane listy Tadeusza do narzeczonej. Opisuje w nich jak wyglądało życie w Birkenau, jak ludzi z Auschwitzu bali się tego obozu, a w sobie byli zakochani. Tadeusz stwierdza, że świat nie będzie nic wiedział o prawdzie z obozów, gdy zwyciężą Niemcy. Pierwsza część przedstawia rolę człowieka sprowadzonego do pozycji surowca naturalnego, którego można wykorzystać na różne sposoby. Następnie narrator cofa się w przeszłość i przypomina wielkich starożytnego świata i ich osiągnięcia. W trzeciej, możliwej do wyodrębnienia części przytoczona jest rzeczywista historia firmy Lenz i jej właściciela oraz innych zakładów czerpiących zyski z niewolniczej pracy. Fragment kończy się refleksją na temat hierarchii wartości oraz miłości łączącej piszącego z adresatką listu. Jednak takie pobieżne przedstawienie treści opisywanego fragmentu jest absolutnie niepełne i może być jedynie zalążkiem wyjaśnienia prawdziwej jego głębi. Narracja fragmentu prowadzona jest w formie monologu Tadka. Narrator wypowiada się w sposób obojętny, opowiada o rzeczach wstrząsających zadziwiająco spokojnie. Nie jest to jednak zgodne z nastrojem fragmentu, który poprzez tę narracyjną obojętność staje się jeszcze bardziej przygnębiający i ponury. Narrator poprzez opis rozpadającego się baraku próbuje nam uzmysłowić warunki w jakich przebywali więźniowie. Ukazuje nam nie pojedynczego człowieka, lecz całą masę ludzi ściśniętych na niewielkiej powierzchni pomieszczenia. , chcąc przekazać nam ogrom nieszczęścia holocaustu. Widok ów przyrównuje do makabrycznych obrazów przedstawiających sąd ostateczny, twierdząc nawet, iż dzień w obozie był straszniejszy od odrażających sytuacji malowanych na średniowiecznych płótnach. Ciało jest w pewnym sensie zbędną częścią człowieka, z powodu, iż zajmuje ono zbyt wiele miejsca. Jest ono natomiast przydatne dla innych, można wytatuować na nim numer identyfikacyjny, a ponadto jego utrzymanie nie wymaga wielkiego wysiłku - wystarczy niewielka dawka jedzenia i odrobina snu. Życie w obozie koncentracyjnym to przede wszystkim życie ciała, nie duszy i jeżeli ciało przestanie być zdolne do pracy, to tak jakby człowiek przestał być zdolny do życia. Jednak nawet po śmierci ciało nie staje się bezużyteczne, lecz nie jest już traktowane jako materiał do pracy, ale jako surowiec, który można spalić.

Inny utwór-reportaż Hanny Krall oddaje prawdę o życiu i powstaniu w getcie warszawskim Hanna Krall prezentuje walkę i bohaterstwo Żydów. Ukazuję w tym także wstrząsające obrazy życia w getcie. Getto - odizolowane miejsce wybrane dla zamieszkania mniejszości narodowej, kulturowej lub religijnej; wydzielony obszar miasta, w którym przymusowo osiedlano Żydów, którzy żyli odtąd w warunkach ekstremalnych.

Dobrodziejstwem staje się odstąpienie cyjanku, istnieje walka o tzw.; numerki na życie, samobójstwa, brak żywności. I tak straszliwa jest beznamiętna, na wzór naukowych opisów, analiza głodu i procesu śmierci głodowej człowieka. Bohaterem utworu "Zdążyć przed Panem Bogiem"jest Marek Edelman uczestnik powstania w getcie, a po wojnie wybitny kardiochirurg pracujący w zespole prof. Molla. W reportażu przyplątują się wydarzenia z przeszłości będące opisem przeżyć Edelmana w czasie walk powstańczych w getcie i informacje o dokonaniach polskich kardiochirurgów pracujących w klinice w Łodzi. H. Krall ukazuje różne aspekty życia w getcie, niewolniczą pracę Żydów, głód, strach przed śmiercią, akty bohaterstwa i tchórzostwa ludzkiego. Ciągle przypomina liczbę ludzi wywożonych do gazu, są to liczby zatrważające, wśród nich pojawia się jedna 400 tys. zagazowanych mieszkańców getta. Wiele miejsca poświęca Edelman opisowi powstania w getcie. Mówi o bohaterstwie młodych Żydów, którzy pragnęli przypominać światu o istnieniu getta obozów koncentracyjnych, którzy organizując powstanie, chcieli wstrząsnąć sumieniem Europejczyków. Opisuje śmierć Michała Klepfisza wybitne uzdolnionego inżyniera i konstruktora, który padając na niemiecki karabin uratował życie swoim przyjaciołom. Opowiada o powstaniu Mordechaja Anielewicza przywódcy ŻOBu i dowódcy powstania, jego wątpliwościach moralnych o walce wewnętrznej, cierpieniu, wreszcie o samobójczej śmierci. Narrator opisuje sceny związane z likwidacją getta, podpalania przez Niemców domów z ludźmi i wyskakiwaniu przez okna mieszkańców tych domów i o ich okrutnej śmierci. Żydzi nie wierzyli w swoje zwycięstwo, nie organizowali powstania, żeby zniszczyć wroga. Mieli świadomość bliskiej i nieuchronnej śmierci. W powstaniu zademonstrowali własną wolność i godność. Oni wybrali rodzaj śmierci, godniejsza była smierć kiedy w ręku był karabin. Reportaż H. Krall nie podejmuje tylko wątku umierania i bohaterstwa. Jest utworem o życiu i jego sensie. Reportaż jest głęboką refleksją nad kondycją współczesnego człowieka.

"Początek"Andrzeja Szczypiorskiego to powieść bogata treściowo, podejmująca różnorodne tematy istotne w życiu człowieka. W tym tkwi jej wartość, dzięki swojej uniwersalnej i bogatej tematyce zyskała popularność i uznanie, nie tyko w Polsce, ale także w świecie. Powieść podejmuje wiele zagadnień. Wśród głównych wątków przewijających się w książce można wymienić szereg uniwersalnych i chętnie podejmowanych przez pisarzy tematów; rodzenie się zła, zbrodni, hitleryzm jako początek późniejszych nieludzkich działań Niemców, losy Żydów podczas II wojny. W rozbudowanej problematyce powieści pisarz podejmuje między innymi temat Polski i Polaków. Autor porusza bardzo drażliwą, często sporną kwestię postawy Polaków wobec tragedii żydowskiej. Ukazując losy żydów, pisarz pokazał przykłady bohaterstwa obywateli Polski, którzy ratowali mieszkańców getta, narażając własne życie. Jednak zdarzały się przypadki szantażowania i wydawania Żydów w ręce gestapo. Przytaczając przykłady Andrzej Szczypiorki zburzył funkcjonujący w świadomości naszego społeczeństwa stereotyp dotyczący relacji Polacy-Żydzi. Okazało się, że zarówno wśród jednych, jak i u drugich obok ludzi szlachetnych, odważnych istnieli zdrajcy, złodzieje, krętacze. Np. matka Pawła Kryńskiego, siostra Weronika, sędzia Romnicki, uratowali żydowskie dzieci. "Początek"ma wielu bohaterów-tak wielu, że potrzeba pewnego wysiłku, by ich sklasyfikować i powiązać ze sobą. Każdy rozdział to inna kompozycja, której częścią jest czas. Gra z czasem jest nieustanną grą autora. Postacie różnią się pochodzeniem społecznym, poziomem wykształcenia, narodowością, sposobem myślenia, motywacją. Przedwojenny sędzia Romnicki, Polak, akceptuje Żydówjako naród. Jest przekonany o ich niezwykłej misji, którą wyznaczył im Bóg. Dla niego Żydzi to wybrańcy Boga. Pomagał Żydom w czasie wojny. Ważną postacią jest także Pawełek Kryński, 19-letni polski chłopiec, któremu przyszło żyć i dorastać w czasie wojny. Zaprzyjaźnił się z Heniem Fictelbaumem, żydowskim chłopcem, dla którego był kolegą ze szkolnej ławki i wielkim przyjacielem. Przeżył w czasie wojny wielką miłość do o wiele starszej kobiety Irmy Seidenman, zaprzyjaźnił się z jej mężem, lekarzem Ignacym, rentgologiem. Ubóstwiał także Monikę, ale ona nie przeżyła wojny. Henio Fichtelbaum z pochodzenia Żyd prześladowany w czasie wojny, Wiedział, że czeka go pewna śmierć. Ucieka z getta. Ukrywał się u pewnego chłopa, ale gdy zaczęto go podejrzewać o przetrzymywanie Żyda musiał wypuścić go w dalszą tułaczkę. Później ukrywa się tak zwanym wychódku tj publicznej toalecie. Boi sie, że go zdemaskują. Jest nieufny wobec ludzi spotkanych na ulicy. Jedynie jedna prostytutka zdobywa jego zaufanie. Nawet sprawia, że Henio staje się prawdziwym mężczyzna. Wraca i ginie w getcie warszawskim przygotowany na taką kolej rzeczy. Andrzej Szczypiorski ukazał również, że przeświadczenie Polaków o tym, że wszyscy Niemcy to ludzie okrutni i bezwzględni jest fałszywe. Świadczy o tym postać Mullera, człowiek ten urodził się i wychował w Polsce, związał swoje losy z Polakami i sam czuł się Polakiem. Przyczynił się do uratowania Ireny Seideman z rąk gestapo. Pod koniec wojny uciekł do Niemiec, ponieważ bał się Rosjan, ale do końca życia był nieszczęśliwy dokuczała mu samotność, tęsknił za Polską. Losybohaterów "Początku"były skomplikowane i tragiczne nie tylko w czasie wojny, ale także po jej zakończeniu. Zasadniczy wpływ na ich życie wywołał ustrój totalitarny, władze komunistyczne zmierzały do całkowitego podporządkowania sobie społeczeństwa. W roku 1968 rozpoczęła się w Polsce nagonka antysemicka, która dotknęła bardzo wieku Polaków pochodzenia żydowskiego i spowodowała przymusowe opuszczenie kraju. Jena z ofiarą była Irma, która uczciwie i rzetelnie pracowała i która czuła się Polką. Miała żal do Polski i w czasie spotkania z Pawłem w Paryżu powiedziała, że zabrano jej prawo do bycia sobą. Uważam, że swoją powieścią Andrzej Szczypiorki przyczynił się do zmiany naszych poglądów na temat Polski i Polaków. Rozprawił się ze stereotypami funkcjonującymi w społeczeństwie. "Początek" jest także powieścią o skomplikowanych stosunkach miedzy Polakami, Żydami, Niemcami. To także książka ukazująca zbrodniczy charakter systemów totalitarnych. Pisarz uważał, że całe zło w czasie wojny i w powojennej Polsce było efektem działania totalitaryzmu. Niezwykłość "Początku" polega nie tylko na tym, że pisarz obalił niektóre mity, ale także jako jeden z wielu ukazał cenę, jaka płaci się za poczucie przynależności do danego narodu.

Nie tylko literatura sięgała po omawiany przeze mnie motyw. Również reżyserowie wykorzystywali go w swych filmach. "Lista Schindlera" Stevena Spilberga jest dramatem wojennym nakręconym w 1993 roku, jest to film czarnobiały, co lepiej przywołuje okoliczności tragedii żydowskiej. Reżyser skupił się głównie na losach polskich żydów. Pokazane jest getto krakowskie, obóz w Płaszewie i Oświęcimiu. Oskar Schindler, niemiecki przedsiębiorca zakłada fabrykę i zatrudnia w niej żydów jako darmową siłę roboczą. Zdobywa zaufanie wśród Niemców, sławę i majątek. Sytuacja żydów się pogarsza i on widząc to, postanawia ich ratować, wykupując do swojej fabryki. Żydzi wiedzieli, że z nim są bezpieczni, że sa Żydami Schindlera i nic się z nimi złego nie stanie. Bohater stracił swój majątek, ale był szczęśliwy, bo uratował 1100 istnień, lecz zdawał sobie sprawę, że mógł uratować więcej. Film różni się od innych, ponieważ dzięki niemu można dojść do wniosku, że w czasie II wojny światowej byli też dobrzy Niemcy, którzy zachowali uczucia i postawę godną człowieka. Dzieło to zostało nagrodzone 7-ma Oskarami za zdjęcia, reżyserie, scenariusz, muzykę, kostiumy, scenografie i najlepszy film. Dobór aktorów stwarza wspaniałą atmosferę i autentyczność przekazu. Film zawiera uniwersalne przesłanie. Pokazał jak wielka tragedia miała miejsce w stosunkowo niedługim przeciągu czasu. Lista Schindlera, a więc lista ludzi których zatrudnił Schindler tylko po to, aby nie ponieśli śmierci bez najmniejszej przesady, można nazwać listą życia, która uratowała 1100 niewinnych istnień. Film jest ważnym głosem w historii, młodemu pokoleniu ukazuję przerażającą prawdę o holokauście. Jest również głosem w dyskusji na temat:Kim jest człowiek?

Tradycje sztuki żydowskiej sięgają starożytności, rozwijała się głownie sztuka religijna, podporządkowując przepisom religijną judaizmu każdą strefę życia i działalności człowieka. Ortodoksyjna rabiniczna interpretacja Prawa Mojżeszowego zakazywała przedstawiania postaci ludzi i zwierząt. Dlatego elementy żydowskie zostały ograniczone do ornamentyki roślinnej. Zamknięto drogę dla rozwoju rzeźby i malarstwa, ograniczając sztukę do architektury sakralnej i rzemiosła artystycznego zaspokajając potrzeby kulturowe synagogi i domu. Na przestrzeni wieków motywy zdobnicze praktycznie nie zmieniały się- stosowano np. parę lwów, gwiazdę Dawida, kolumny. W XIX wieku Żydzi zaczęli włączać się w nurt kultury europejskiej. Powoli sztuka żydowska traciła swój wyłącznie sakralny charakter. Nastąpił rozwój malarstwa, szczególnie portretowego i rodzajowego. Głównym tematem były sceny z życie Żydów. Przykładem może być obraz Andrzeja Buchbinera pt. "Modlący się Żyd". Bohater obrazu utrwalony został w natchnionej pozie w czasie religijnej ekstazy. Zamknięte oczy oraz skupiony wyraz twarzy świadczą o pełnym zaangażowaniu w modlitwie. Jego sylwetka wypełnia cały obraz, nawet ciemne tło zakrywa wszystko oprócz postaci żyda. Ma się wrażenie, że malarz pragnie, aby odbiorca skupił się tylko na postaci żyda. Uwagę zwraca rozświetlona twarz mężczyzny. Żyd, może rabin gdyż ubrany jest w charakterystyczny strój religijny. Buchbiner pragnął podkreślić jak ważna dla Żydów stała się wiara w Boga, która wpływała na codzienne życie i zachowanie.

Mam nadzieję, że powyższe przykłady potwierdzają tezę, że twórcy często sięgali po motyw Żyda. Jak już wspomniałam literatura pozytywizmu realizowała hasło asymilacji Żydów (np. Mendel Gdański"), utwory późniejsze ukazywały przede wszystkim grozę holokaustu. Sztuka żydowska stała się z kolei odbiciem życia i wiary.
Utwory przywołane w prezentacji pokazuje, że stereotypy funkcjonujące w społeczeństwie polskim są często krzywdzące dla narodowości żydowskiej. Polski Żyd niekoniecznie musi być bezwzględnym lichwiarzem okradającym Polaków. Przykładem może być postać starego Mendla czy wybrani bohaterowie utworu Szczypiorskiego. Tadeusz Borowski czy Hanna Krall zwracają uwagę na niezawinione cierpienie narodu żydowskiego. Widział je również Oskar Schindler bohater filmu Spilberga.

Myślę, że wątek ten będzie ciągle aktualny.