Pojęcie polityki ekonomicznej, jej główne cele i zadania - referat

Pojęcie polityki ekonomicznej
Termin polityka pochodzi od greckiego słowa politike, które oznacza sztukę rządzenia państwem. Współcześnie terminu „polityka" używa się głównie do określenia działalności władz państwowych w kształtowaniu stosunków wewnętrznych w państwie oraz stosunków państwa z zagranicą. Często jednak pojęciu „polityka" nadaje się szersze znaczenie, obejmujące wszelką działalność służącą wpływaniu na sprawy publiczne, i to bez względu na to, kto ją prowadzi. Podmiotem polityki w tym znaczeniu jest więc nie tylko władza państwowa, lecz także każda organizacja, grupa społeczna czy nawet osoba podejmująca działania, których celem jest wywarcie określonego wpływu na tok spraw publicznych. W roli podmiotów polityki w naszych czasach występują też różne organizacje międzynarodowe.
Uzupełniając termin „polityka" odpowiednio dobranym określeniem, wskazujemy bliżej na jej przedmiot, czyli rodzaj spraw, których interesująca nas działalność dotyczy. Mówimy więc o polityce zagranicznej, polityce kulturalnej, polityce wojskowej; gdy chcemy analizować działalność państwa odnoszącą się do gospodarki, używamy pojęcia polityka gospodarcza (jest ono używane zamiennie z pojęciem polityka ekonomiczna).
W literaturze polskiej możemy znaleźć wiele definicji polityki ekonomiczne:
Wg. S. Kruszczyńskiego pojęcie to oznacza „bezpośrednie kierowanie gospodarką narodową przez państwo lub pośrednie oddziaływanie państwa na funkcjonowanie i rozwój tej gospodarki”
K. Secomski za politykę ekonomiczną uważa „działalność państwa polegającą na określaniu bieżących i perspektywicznych celów społeczno-gospodarczych oraz ich realizacji za pomocą metod i środków wynikających z zasady racjonalnego gospodarowania"
S. Kuziński z kolei przytacza taką oto definicję: „polityka gospodarcza jest praktycznym zastosowaniem praw ujawnionych przez ekonomię polityczną dla osiągnięcia, za pomocą metod racjonalnego gospodarowania, celów określanych przez państwo'".
Precyzując treść pojęcia polityki gospodarczej musimy pamiętać, że między jej funkcjami, instytucjami i mechanizmami w poszczególnych krajach występowały i występują istotne różnice. Wynikają one głównie z odmienności ustrojów politycznych i systemów społeczno-gospodarczych, ale są też uwarunkowane wieloma innymi czynnikami. Funkcje polityki ekonomicznej podlegają stałej ewolucji. Zróżnicowany i zmienny w czasie jest też stopień angażowania się poszczególnych państw w sprawy gospodarcze. Mając to na uwadze, uważamy za celowe przyjęcie możliwie ogólnej i szerokiej definicji.
Przez politykę gospodarczą będziemy rozumieć świadome oddziaływanie władz państwowych na gospodarkę narodową - na jej dynamikę, strukturę i funkcjonowanie, na stosunki ekonomiczne w państwie oraz na jego relacje gospodarcze z zagranicą.
Dodajmy, że w użyciu jest także termin polityka społeczno-ekonomiczna wprowadzony w celu uwydatnienia konieczności łączenia społecznych oraz ekonomicznych celów i przesłanek ingerowania organów państwa w sprawy gospodarcze. My będziemy się posługiwać prostszym terminem polityka gospodarcza (ekonomiczna) zakładając, że obejmuje ona także wpływ państwa na rozwiązywanie problemów społecznych i wspomaganie postępu społecznego.
Podmiotem polityki gospodarczej w przyjmowanym przez nas rozumieniu jest najczęściej władza państwowa, w której imieniu konkretne działania prowadzą jej organy. Sprawą niezwykle istotną w związku z tym jest sposób powoływania, struktura oraz szczegółowy zakres kompetencji i odpowiedzialności organów publicznych mających oddziaływać na gospodarkę, a także sama procedura przygotowywania i podejmowania decyzji. Może się ona koncentrować w centralnych organach władzy, co uzasadnia się zwykle potrzebą jednolitości podejścia i sposobu rozstrzygania, może też włączać do procesu decyzyjnego organy samorządu terytorialnego, co z kolei pozwala pełniej uwzględniać w regulacyjnym oddziaływaniu organów publicznych specyficzne zagadnienia oraz preferencje regionalne i lokalne.
Z innego punktu widzenia w procesach decyzyjnych polityki ekonomicznej może występować dominacja aparatu urzędniczego, który wprawdzie jest powoływany do przygotowywania projektów decyzji i do realizacji podjętych decyzji, ale niejednokrotnie uzyskuje też znaczny wpływ na same akty wyboru i treść decyzji. Mogą też - i powinny - w tych procesach występować mechanizmy zapewniające partycypację czynników społecznych i demokratyczne formy podejmowania decyzji przez organy typu przedstawicielskiego.
Ingerencja władz państwowych (a także organów ponadnarodowych) w sprawy gospodarcze oznacza zwykle wprowadzanie różnych ograniczeń swobody jednostek i przedsiębiorstw. W demokratycznych krajach, szanujących zasady wolności gospodarczej, ingerencje te powinny więc być podejmowane tylko w imię wspólnego dobra. Działania polityki ekonomicznej są też zazwyczaj motywowane troską o dobro publiczne, stawiane ponad interesami poszczególnych osób, grup i warstw społecznych. Obowiązuje zasada celowego, rozważnego i oszczędnego działania władzy, czyli po prostu działania racjonalnego. Mądra polityka ekonomiczna może być potężną dźwignią rozwoju społeczno-gospodarczego kraju. Natomiast błędna polityka ekonomiczna co do założeń i realizacji prowadzi niejednokrotnie do katastrofalnych skutków - tym poważniejszych, im większa jest skala i intensywność podejmowanych operacji. Im silniejsza jest ingerencja państwa w procesy gospodarcze, tym większą odpowiedzialność przed narodem ponoszą organy państwowe i stojący na ich czele ludzie za wykorzystywanie zasobów kraju, za stan i rozwój gospodarki, za poziom życia ludności.



Funkcje polityki gospodarczej w różnych systemach ekonomicznych
Ustroje społeczno-ekonomiczne i systemy funkcjonowania gospodarki
Aby złożona z tak bardzo różnorodnych elementów gospodarka narodowa mogła funkcjonować jako zgodna całość, zdolna do zaspokajania potrzeb społeczeństwa, musi w niej obowiązywać określony porządek, wyznaczany przez system ekonomiczny. Jest nim zbiór powszechnie obowiązujących norm prawnych oraz ogólnie akceptowanych zasad, regulujących postępowanie wszystkich uczestników procesu gospodarczego.
System ekonomiczny określa:
1) kto i jak decyduje o tym, które dobra powinny być wytwarzane i w jakich ilościach,
2) w jaki sposób wytwarzanie uzupełniających się produktów ma być bilansowane i koordynowane pod kątem zaspokojenia różnorodnych potrzeb społecznych,
3) w jaki sposób ma być dokonywany podział globalnego produktu społecznego między członków społeczeństwa.
Podstawę rozwiązań systemowych zawsze tworzy ustrój społeczno-gospodarczy, regulujący stosunki ekonomiczne w kraju.
Za sprawę najważniejszą w całokształcie stosunków ekonomicznych uważa się własność środków produkcji. Do właściciela środków produkcji (lub wyznaczonych przez niego osób) należy decydowanie o sposobie ich używania, a więc o tym, co, ile, jak i gdzie za ich pomocą wytwarzać; własność środków produkcji przesądza też o własności produktów, które są wytwarzane, a w konsekwencji o ich podziale.
Na podstawie kryterium własności środków produkcji wyróżnia się ustroje indywidualistyczne (kapitalistyczne), w których zasadniczą formą własności środków produkcji i trwałych dóbr konsumpcyjnych (np. domów mieszkalnych) jest własność jednostkowa, a podmiotem własności i decyzji w sprawie tego, co i w jakich ilościach należy wytwarzać, są osoby fizyczne, rodziny oraz zrzeszenia osób. Drugi typ ustroju to ustroje kolektywistyczne, w których dominuje własność państwa i innych organizacji publicznoprawnych.
W celu określenia charakteru systemu funkcjonowania gospodarki wprowadzamy kryterium dodatkowe. Jest nim sposób regulacji procesu gospodarczego i rodzaj mechanizmów stosowanych w czynnościach regulacyjnych. Wyróżniamy dwa podstawowe typy:
A. Systemy kompetytywne (konkurencyjne), zwane też systemami gospodarki rynkowej, w których działania mających swobodę w podejmowaniu decyzji ekonomicznych uczestników procesu gospodarczego regulowane są przez mechanizmy rynku: grę sił podaży, cen i popytu. Określaną mianem „niewidzialnej ręki rynku". W systemach tych wprowadzane przez władze publiczne ograniczenia swobody decyzji podmiotów gospodarczych dotyczą tylko niektórych fragmentów i aspektów procesu ekonomicznego.
B. Systemy gospodarki_regulowąnej admimstracyjnie przez władze państwowe (i siły polityczne, które władzę sprawują), nazywane też - naszym zdaniem nietrafnie - systemami gospodarki planowej. W systemach tych kierunki i rozmiary produkcji społecznej oraz sposoby jej podziału ustalane są w drodze administracyjnych decyzji organów władzy.
Łącząc kryteria własności środków produkcji i sposobu regulacji można by wyznaczyć teoretycznie cztery modele systemów ekonomicznych:
1) indywidualistyczno-kompetytywny (kapitalizm rynkowy),
2) indywidualistyczno-planowy (gospodarka kapitalistyczna regulowana przez centralne planowanie państwowe),
3) kolektywistyczno-planowy (kolektywistyczna gospodarka zarządzana centralnie - realny socjalizm),
4) kolektywistyczno-kompetytywny (socjalizm rynkowy).
System gospodarki rynkowej w świadomości szerokiej opinii publicznej wiąże się na ogół z ustrojem kapitalistycznym, a system państwowej regulacji centralnej - z ustrojem realnego socjalizmu (komunistycznym). Problem ten jest jednak bardziej złożony. W rzeczywistości bowiem pewien zakres sprawowanej przez państwo regulacji centralnej występuje we wszystkich krajach o ustroju indywidualistycznym (kapitalistycznym); we wszystkich tych krajach występują też dziedziny gospodarki, w których właścicielem kapitału (w tym środków produkcji) jest państwo lub organizacje publicznoprawne (a zwłaszcza organizacje samorządu terytorialnego)1. Zakres i sposoby regulacji centralnej oraz jej relacja z regulacją rynkową zmieniają się w czasie. Czyste systemy ekonomiczne w rzeczywistości nie istnieją.
System ekonomiczny przesądza o kształcie i strukturze sfery regulacji w gospodarce narodowej, tworząc tym samym zespół podstawowych uwarunkowań polityki ekonomicznej, określając jej zakres, pole, instrumentację, a często także cele działań. System ekonomiczny rozstrzyga o strukturze organów prowadzących i realizujących politykę gospodarczą, ale sam też może stawać się przedmiotem ich oddziaływań.
Każdy system ekonomiczny - podkreślmy to raz jeszcze - wiąże się z panującym w danym państwie ustrojem społecznym i systemem politycznym. Zmiany systemu ekonomicznego były zazwyczaj następstwem zmian ustrojowych i politycznych. Także doświadczenia krajów Europy Środkowej, będących przez 45 lat pod dominacją sowiecką, świadczą o tym, że zmiany systemu ekonomicznego nie są możliwe bez zmian systemu politycznego. Sposoby rządzenia gospodarką są także formą rządzenia ludźmi. Kwestią podstawową jest zwłaszcza to, czy monopol na rządzenie ma jedna grupa społeczna i reprezentująca ją partia, czy też rządy są sprawowane przez demokratycznie wybierane władze, system polityczny zaś opiera się na rozwiązaniach pluralistycznych, umożliwiających dostęp do kierowania sprawami publicznymi i do ich kontrolowania wszystkim ugrupowaniom społecznym, organizacjom i stronnictwom, swobodnie wyłanianym przez ludność.
Właściwości poszczególnych systemów, determinując regulacyjną rolę państwa i jego wpływ na kształtowanie procesów gospodarczych, wyznaczają też funkcje polityki ekonomicznej, która należy do sfery procesów regulacyjnych i zajmuje w niej szczególne miejsce. Zagadnienie to rozpatrzymy omawiając funkcje polityki gospodarczej we współczesnej kapitalistycznej gospodarce mieszanej, w systemie kolektywistycznym scentralizowanym, w systemach hybrydowych oraz w krajach postkomunistycznych, dokonujących rynkowo zorientowanej przebudowy ustroju społeczno-ekonomicznego.


Funkcje polityki ekonomicznej w kapitalistycznej gospodarce mieszanej
W kapitalistycznej gospodarce rynkowej decyzje ekonomiczne są podejmowane przez przedsiębiorców, właścicieli banków i innych firm prywatnych, a tok procesu gospodarczego reguluje „niewidzialna ręka" mechanizmów rynkowych, konkurencji i opartej na kategorii zysku motywacji pobudzającej uczestników procesu gospodarczego do maksymalnej wydajności, wprowadzania innowacji i dokonywania inwestycji. W związku z tym podstawową funkcją państwa w odniesieniu do gospodarki jest przede wszystkim zapewnienie przestrzegania ustrojowych i systemowych zasad porządku społeczno-gospodarczego, a zwłaszcza zasady wolności gospodarczej, poszanowania własności prywatnej i swobody przedsiębiorczości.
Do tradycyjnych funkcji państwa, oprócz określania i ochrony praw własności, zalicza się zwykle także zapewnienie bezpieczeństwa zewnętrznego (przez utrzymywanie sił i urządzeń służących obronie narodowej - szczególnie wojska), bezpieczeństwa wewnętrznego (utrzymywanie policji), utrzymywanie wymiaru sprawiedliwości (sądownictwa), szkolnictwa oraz kształtowanie systemu pieniężnego.
Współcześnie we wszystkich niemal krajach kapitalistycznych funkcje państwa obejmują także korygowanie słabości i eliminowanie niedostatków mechanizmów rynku pod kątem: (1) podnoszenia efektywności gospodarki w skali ogólnospołecznej, (2) ograniczania nadmiernych nierówności w podziale produktu społecznego, (3) stabilizowania gospodarki, tj. zapobiegania wahaniom poziomu działalności gospodarczej, zatrudnienia i inwestycji oraz zapewniania zrównoważonego rozwoju.
W ramach tych funkcji istotną rolę odgrywają oddziaływania państwa mające na celu ochronę środowiska naturalnego kraju i regionów oraz zapewnianie racjonalnego użytkowania zasobów naturalnych, ochronę konsumentów przez stanowienie i egzekwowanie poszanowania norm regulujących cechy użytkowe i jakościowe produktów, przeciwdziałanie nieuczciwej konkurencji, regulowanie warunków pracy i ochronę pracowników, kształtowanie systemów ubezpieczeń społecznych, zapewnianie ochrony zdrowia ludności.
Zwróciliśmy już uwagę, że na popyt globalny, a w konsekwencji i na rozmiary oraz strukturę produkcji, państwo wpływa przez swoje wydatki budżetowe. Budżet może więc być także świadomie wykorzystywany przez rząd w oddziaływaniu na rozmiary procesu gospodarczego, na stabilizację lub pobudzanie jego dynamiki.
Stabilizacji gospodarki może również służyć regulowanie podaży pieniądza przez bank centralny. Wzrost podaży pieniądza pociąga za sobą
Rysunek wykazuje, że w Stanach Zjednoczonych występowały okresy intensyfikacji roli państwa w gospodarce i okresy ograniczania jego ingerencji.
Porównując współczesne sposoby prowadzenia polityki ekonomicznej w krajach o gospodarce rynkowej, stwierdzamy występowanie wielu odmienności. Inaczej przedstawiają się konkretne funkcje polityki ekonomicznej w modelu amerykańskim, inaczej w japońskim, francuskim czy włoskim. Szczególny typ instytucji polityki ekonomicznej charakteryzuje kraje, których rządy deklarują kierowanie się zasadami tzw. społecznej gospodarki rynkowej (Niemcy. Austria); istotna role odgrywa w nich osłaniająca słabsze warstwy i jednostki polityka społeczna. W Niemczech, we Francji i wielu innych krajach przywiązuje się tez wielką wagą do kształtowania przez państwo ładu przestrzennego, zwłaszcza przez aktywne oddziaływanie na procesy zagospodarowania terytorium kraju i rozwoju regionów.
Rozważmy ważniejsze kierunki oddziaływań polityki gospodarczej państwa w kapitalistycznej mieszanej gospodarce rynkowej.
Po pierwsze, polityka ekonomiczna zajmuje się oddziaływaniem na gospodarkę pod kątem zapewnienia stałego dopływu środków niezbędnych do wykonywania przez państwo funkcji wewnętrznych i zewnętrznych (w zakresie administracji, wymiaru sprawiedliwości, bezpieczeństwa, wojska, utrzymania i rozbudowy infrastruktury, oświaty, nauki, ochrony zdrowia, pomocy społecznej itd.). Ponieważ siła państwa i skala podejmowanych przez nie zadań zależą od potencjału gospodarki narodowej, mądre oddziaływanie polega nie tylko na ustanawianiu i pobieraniu podatków od przedsiębiorstw i obywateli, lecz także - a nawet przede wszystkim - na stymulowaniu i wspieraniu rozwoju gospodarki krajowej.
Po drugie, polityka ekonomiczna w niektórych krajach wspiera funkcjonowanie i rozwój sektorów gospodarki nie cieszących się; dostatecznym zainteresowaniem prywatnych przedsiębiorców lub wyłączonych z zakresu ich działania w wyniku nacjonalizacji. Sektory te w krajach europejskich obejmują pokaźna, część infrastruktury ekonomicznej i społecznej, w której działają, instytucje i zakłady użyteczności publicznej (koleje, poczta, szkoły, ochrona zdrowia}, a także upaństwowione lub kontrolowane przez państwo przedsiębiorstwa produkcyjne.
Po trzecie, polityka ekonomiczna często stara się zapewniać osłonę działalności gospodarczej obywateli własnego kraju przed zagraniczną konkurencją. Funkcja ta jest współcześnie często kwestionowana przez zwolenników doktryny wolnego handlu, krytykujących protekcjom styczne tendencje w polityce gospodarczej. W praktyce większość rządów funkcje osłony własnej gospodarki realizuje w formach mniej lub bardziej subtelnych lub ukrytych. Funkcja ta odgrywa bardzo istotny rolę w polityce gospodarczej Unii Europejskiej, której kraje tworzą łącznie „wspólny rynek" - jeden obszar celny, objęty wspólną osłoną celną. Cła pobierane przez organy UE są też jednym z ważnych źródeł przychodów w jej budżecie. Swoistą formą ochrony interesów własnych obywateli są też ograniczenia imigracji, hamujące napływ konkurencyjnej siły roboczej na krajowy rynek pracy.
Po czwarte, polityka ekonomiczna stara się chronić konkurencję przed poczynaniami organizacji monopolistycznych. Funkcja ta uzewnętrzniła się silnie w tzw. ustawodawstwie antytrustowym w Stanach Zjednoczonych. Przeciwdziałanie praktykom monopolistycznym jest dzisiaj uważane za ważny obowiązek państwa.
Po piąte, do podstawowych funkcji polityki ekonomicznej należy usuwanie zagrożeń rozwoju gospodarczego przez przeciwdziałanie czynnikom kryzysogennym i stagnacyjnym, z jednej strony, oraz pobudzanie koniunktury i kształtowanie warunków sprzyjających procesowi wzrostu, z drugiej. W związku z tym w obszarze zainteresowań polityki ekonomicznej pojawiają się problemy oddziaływania na tempo wzrostu, na kierunki przemian strukturalnych i na relacje z otoczeniem.
Po szóste, polityka ekonomiczna coraz częściej podejmuje złożone problemy ochrony środowiska naturalnego i zapewniania przestrzennego ładu w zagospodarowaniu terytorium kraju.
Po siódme, polityka ekonomiczna spełnia istotne zadania w dziedzinie utrzymywania w państwie lądu społecznego, oddziałując na procesy dystrybucji, zapewniając osłonę gospodarczo słabszych warstw i grup i ludności, a także regulując zasady dot. Warunków pracy i płacy oraz zabezpieczenia społecznego.


System realnego socjalizmu - bezpośrednie kierowanie gospodarką przez administrację
W systemie realnego socjalizmu, którego formowanie zapoczątkowała rewolucja bolszewicka w 19!7 r. w Rosji, polityka zdominowała całość życia społecznego i gospodarczego. Po obaleniu dawnego porządku i przeprowadzeniu nacjonalizacji środków produkcji zostały zniszczone rynkowe mechanizmy regulacji procesów gospodarczych. W toku tworzenia przez partię komunistyczną w latach dwudziestych w Związku Radzieckim nowych instytucji i rozwiązań systemowych przyjęto koncepcję bezpośredniego kierowania gospodarką przez aparat państwowy i partyjny. W wyniku tego zostały upaństwowione nie tylko przedsiębiorstwa, lecz także wszelkie formy działalności gospodarczej. Rozwiązania te narzucono później innym krajom włączonym do sowieckiej strefy upływów; na wiele dziesięcioleci ich gospodarka została zdominowana przez omnipotencję organów partyjnych i administracyjnych.
W następstwie przewrotu politycznego w Europie Środkowej i Wschodniej w latach 1989-1990 system realnego socjalizmu na naszym kontynencie przeszedł do historii. Pozostały jednak skutki jego panowania przez dziesięciolecia. System ten - z ograniczonymi modyfikacjami - funkcjonuje jeszcze w Chinach. Korei Północnej, Wietnamie, na Kubie, w pewnych formach także w niektórych krajach Afryki. Ciągle jest wiec elementem światowej rzeczywistości społeczno-gospodarczej.
U podstaw koncepcji budowy systemu gospodarczego w krajach komunistycznych leżała idea traktowania gospodarki jako jednego wielkiego przedsiębiorstwa, centralnie zarządzanego, przy arbitralnych formach sprawowania władzy, posługującej się środkami przymusu. W następstwie przyjęcia tej koncepcji w krajach włączanych do systemu komunistycznego następowała zasadnicza zmiana relacji między państwem a systemem gospodarczym. Polityka gospodarcza przestała być czymś, co oddziałuje na system gospodarczy z zewnątrz i stalą się wewnętrzną jego częścią. Opanowany przez ludzi partii komunistycznej aparat państwowy przejmował na siebie wszelakiego typu czynności regulacyjne, a zwłaszcza sprawy:
1) organizowania gospodarki, tworzenia i zmieniania jej struktury organizacyjnej.
2) planowania działań gospodarczych, a więc ustalania rozmiarów i kierunków produkcji oraz inwestycji, a także dyrektywnych zadań dla wszystkich jednostek organizacyjnych gospodarki,
3) zapewnienia realizacji wytyczonych planów przez wpływanie na zdyscyplinowane zachowanie się wszystkich jej wykonawców oraz kontrole wykonywania wydanych poleceń,
4) rozdzielnictwo czynników produkcji i wytworzonych produktów.
W krajach realnego socjalizmu pojęcia: kierowanie gospodarką narodową lub planowanie i zarządzanie gospodarką zastąpiły pojecie: polityka ekonomiczna.
A. Organizacja gospodarki. Podstawowym warunkiem zapewnienia sterowalności gospodarki kierowanej za pomocą decyzji administracyjnych jest podporządkowanie centralnej władzy państwowej wszystkich ogniw gospodarki. Ze szczebla władzy centralnej nie sposób bezpośrednio kierować działalnością tysięcy przedsiębiorstw. Nawiązując do wzorców wypróbowanych w wojsku i administracji, stworzono więc pośrednie szczeble zarządzania, usytuowane między władzą centralną a przedsiębiorstwami. W ten sposób wykształciła się wieloszczeblowa struktura organizacyjna gospodarki charakterystyczna dla systemu nakazowo-rozdzielczego.
Jej podstawę tworzyły jednostki elementarne: przedsiębiorstwa jedno zakładowe i wielozakładowe. Wyżej w hierarchii były usytuowane jednostki nadrzędne (centralne zarządy, trusty, zjednoczenia, zrzeszenia), jeszcze wyższą pozycję zajmowały ministerstwa. Funkcje organów sztabowych spełniały komisje planowania, które zajmowały się też operatywną koordynacją decyzji w skali ponadresortowej. Do funkcji ministerstwa finansów należała regulacja emisji pieniądza, kształtowanie systemu finansowego państwa i przedsiębiorstw, budżetu państwa i budżetów organów terenowych.
Cześć małych przedsiębiorstw podporządkowano władzy centralnej za pośrednictwem jej organów terenowych. Tak zwana gospodarka terenowa obejmowała drobny przemysł i usługi, część rolnictwa, handlu, gospodarkę komunalną oraz część usług socjalnych i kulturalnych.
Sektor spółdzielczy, wyodrębniony z punktu widzenia kryteriów prawno-organizacyjnych i stosunków własnościowych, był włączony do ogólnego systemu zarządzania gospodarką.
Jednostki i organizacje gospodarcze na wszystkich szczeblach poddano politycznemu oddziaływaniu sprawującej funkcje kierownicze w państwie partii komunistycznej (w niektórych krajach socjalistycznych, w tym także w Polsce, w nazwie partii rządzących nie było słowa „komunistyczna"}-
Partia decydowała o obsadzie stanowisk kierowniczych i całej polityce kadrowej. Była to tzw. zasada nomenklatury; tak nazywano stanowiska, których obsadzenie prze/ odpowiednie organy administracji wymacało uzgodnienia właściwymi instancjami partyjnymi. Przez pojęcie nomenklatury rozumiano też osoby, które korzystały z poparcia partii przy obsadzaniu stanowisk kierowniczych.
Charakterystyczną cechą organizacji gospodarki w systemie nakazowo-rozdzielczym jest silnie rozbudowany aparat administracyjny. Pociąga to za sobą powstanie specyficznej warstwy społecznej zainteresowanej w podtrzymywaniu tego systemu ekonomicznego.
Z kolei zrzeszenia pracowników - związki zawodowe - spełniają funkcje przekazywania wytycznych oraz dyrektyw partii do mas pracowniczych i są jej całkowicie podporządkowane.
B. Procesy decyzyjne - planowanie. Kierowanie gospodarką odbywa się za pomocą planu ogólnopaństwowego, obejmującego wszystkie jednostki gospodarki. Rozmiary i kierunki inwestycji oraz produkcji ustala się centralnie,
System planowania obejmuje hierarchiczną piramidę planów, których pola odpowiadają zakresowi działania jednostek organizacyjnych. Plany przedsiębiorstw (w ich ramach plany zakładów, oddziałów, a nawet stanowisk pracy) są włączane do planów wyższego rzędu (zjednoczeń, centralnych zarządów, ministerstw}. Centralny plan gospodarczy obejmuje łącznie plany wszystkich resortów oraz jednostek gospodarki terenowej.
Procedura planowania jest ukształtowana w taki sposób, że zadania planu ogólnopaństwowego są rozpisywane na resorty, działy i gałęzie gospodarki, wreszcie na przedsiębiorstwa. Plany przedsiębiorstw, zjednoczeń i organów terenowych są budowane w myśl wytycznych władzy centralnej i zatwierdzane dopiero po sprawdzeniu przez odpowiednie władze, że są z tymi wytycznymi zgodne.
W związku z likwidacją regulacyjnych funkcji mechanizmów gospodarki towarowo-pieniężnej planowanie w krajach komunistycznych było prowadzone głównie w jednostkach naturalnych (w tonach, kilogramach, metrach, sztukach itd.) W celu uzyskania porównywalności zadań dotyczących różnych produktów stosowano przeliczeniowe jednostki umowne (np. jednostki paliwa umownego, traktory przeliczeniowe). Ujecie finansowe planów, mające charakter wtórny, służyło głównie do celów agregacyjno-rozliczeniowych. Za działania niezgodne z planem groziły surowe sankcje dyscyplinarne, a nawet karne. System sprawozdawczości i statystyki służył ewidencjonowaniu uzyskiwanych wyników w zestawieniu z planem. Dopełnieniem systemu planowania był system kontroli, w dużym stopniu nastawiony na weryfikację informacji uzyskiwanych od wykonawców planu o jego realizacji. Informacje te byty też wykorzystywane do celów propagandowych, co w istotny sposób wpływało na dobór i treść danych statystycznych przekazywanych do wiadomości publicznej.
C. Zasilanie i podział. Zamiast dominujących w gospodarce rynkowej towarowo-pienieżnych mechanizmów obrotu w realnym socjalizmie wprowadzono administracyjne rozdzielnictwo zasobów. Podstawą rozdzielnictwa był rozbudowany system bilansów materiałowych, bilansów siły roboczej i bilansów finansowych, które określały zapotrzebowanie na poszczególne rodzaje sił i środków oraz wskazywały źródła i możliwości ich pozyskania. Bilanse te, służące do koordynacji planów, wykorzystywano też w celu sporządzania rozdzielników zasobów między resorty, zjednoczenia i przedsiębiorstwa, a także między organizacje zajmujące się handlem zagranicznym (import-eksport) i wewnętrznym (przydziały zaopatrzenia dla ludności). Rozdzielnictwo obejmowało produkty; zaopatrzeniowe, inwestycyjne, konsumpcyjne, przeznaczane na eksport oraz na rynek krajowy. Administracyjnie rozdzielano również zasoby siły roboczej; część pracowników przydzielano do pracy w określonych przedsiębiorstwach w trybie nakazów; podziału pozostałych zasobów pracy dokonywano metodą pośrednią, dzieląc między resorty, gałęzie i przedsiębiorstwa fundusze przeznaczone na płace. Narzędziem alokacji kadr kierowniczych była partyjna nomenklatura,
Ważną cechą omawianego systemu jest centralizacja decyzji dotyczących podziału dochodu narodowego na akumulację i konsumpcję. Służy temu nakazowe regulowanie rozmiarów funduszu płac i przeznaczania przychodów powstających w jednostkach podstawowych, przejmowanie przez budżecie przeważającej części ich dochodów (a także znacznej części odpisów amortyzacyjnych) i centralne redystrybuowanie koncentrowanych w ten sposób środków przez państwo.
Stopa inwestycji i ich struktura są określane decyzyjnie - władza państwowa kształtuje strukturę wzrostu w gospodarce w sposób bezpośredni.

Arbitralne decyzje władzy centralnej określają także poziom konsumpcji. Dodajmy też, że państwowy monopol handlu zagranicznego umożliwia centralną regulacje wszystkich obrotów z zagranicą.
W tak ukształtowanym systemie pieniądz odgrywa rolę drugorzędną i pomocniczą. Jest wykorzystywany do celów agregacyjno-ewidencyjnych oraz do obsługi obrotu między jednostkami gospodarki i ludnością. Ceny są ustalane arbitralnie przez organy administracji; agregacja produktów w jednostkach pieniężnych i wyrażana w nieb struktura produkcji są silnie podatne na decyzje cenowe. To samo dotyczy rachunku ekonomicznego w jednostkach pieniężnych, który nie może odgrywać roli budzącej zaufanie metody przygotowywania decyzji ekonomicznych. Na pierwsze miejsce wysuwa się rachunek bezpośredni prowadzony w jednostkach naturalnych. Pieniądz służy jako instrument obrotu w dziedzinie artykułów konsumpcyjnych; gospodarstwa domowe mają przychody pieniężne w formie płac, rent, emerytur, za które nabywają dobra konsumpcyjne, ale i w tym przypadku wiele z nich jest rozdzielanych w drodze administracyjnej: za pośrednictwem kartek, talonów, asygnat przydziałów itd.
Gospodarkę jako całość charakteryzuje stały stan „ssania", czyli niedoboru - w stosunku do potrzeb - czynników produkcji- zasobów, produktów. Stąd określanie gospodarki socjalistycznej jako gospodarki niedoboru”.
Działanie wszystkich mechanizmów systemu było możliwe dzięki zapewnieniu niezbędnej dyscypliny. Służył temu system prawa, który traktował ustalenia planu jako obowiązujące normy, i aparat represji. Powodowało to poczucie niepewności i zagrożenia w przypadku nie przykładania się do posłusznego wykonywania nakazów i braku pożądanej przy tym gorliwości.
Motywacje typu pozytywnego wiązano z premiowaniem przekraczania zadań planu; rolę pomocniczą odgrywało dopuszczanie do dóbr rzadkich (talony na samochody, przydziały mieszkań), a także wyróżnianie odznaczeniami i specjalnymi tytułami {„zasłużony górnik",, „zasłużony nauczyciel" itd.). Ponieważ o tych tomach decydowali przełożeni oraz instancje partyjne, ich życzliwość stawała się też swoistym dobrem, o które należało usilnie zabiegać.
Główną role w kierowaniu gospodarką w systemie realnego socjalizmu odgrywa rządząca partia komunistyczna, mająca monopol władzy i posługująca się wszystkimi innymi organizacjami w charakterze środków transmisji swojej woli do poszczególnych grup społecznych. Z kolei ideologia dostarcza uzasadnienia działań podejmowanych przez partie i służy do zwalczania odmiennych koncepcji, traktując je jako antysocjalistyczne.
Opisywany system umożliwiał zmuszenie społeczeństwa do wielkich ofiar i wyrzeczeń, służących szybkim przeobrażeniom strukturalnym, a zwłaszcza forsowaniu industrializacji. W tych warunkach władza mogła wykazywać się początkowo dużymi efektami, wyolbrzymianymi przez propagandę. Z czasem dynamika wzrostu zaczynała słabnąć. Działanie systemu pociągało za sobą wzrost kosztów materialnych i społecznych ora/ strat w środowisku naturalnym, prowadząc do wielopłaszczyznowych napięć i konfliktów. Koncepcje bardziej gruntownych przeobrażeń systemowych i próby reform załamywały się wobec oporu grup społecznych zainteresowanych w utrzymaniu status quo.
Podejmowano więc reformy pozorowane, które nie naruszały istotnych zasad systemu, miały jednak tworzyć wrażenie, że system się ,,ulepsza".


System socjalistyczny częściowo zreformowany (hybrydowy)
Reformy systemu nakazowo-rozdzielczego miały na celu częściową odbudowę rynku i ograniczenie administracyjnej regulacji centralnej. Ponieważ jednak siły inercji działały blokujące, ugrupowaniom proreformatorskim udawało się osiągać tylko połowiczne sukcesy. Zaczęły powstawać rozwiązania o charakterze hybrydowym, usiłujące łączyć fragmentarycznie wprowadzane instytucje i mechanizmy gospodarki rynkowej z licznymi pozostałościami tradycyjnej struktury organizacyjnej i metod nakazowo-rozdzielczych. System taki uformował się najpierw na Węgrzech, a w latach osiemdziesiątych również w Polsce oraz w Chinach.
W tym hybrydowym systemie nadal utrzymuje się dominacja własności państwowej. Przedsiębiorstwom państwowym przyznaje się jednak samodzielność w dziedzinie planowania działalności bieżącej i żąda od nich uzyskiwania dodatnich wyników w postaci zysku. Wprowadza się też samorząd pracowniczy i przyznaje mu pewne kompetencje kontrolne i stanowiące. Jednocześnie ogranicza się liczbę szczebli pośrednich zarządzania i ministerstw branżowych. W pewnym stopniu rozszerza się funkcje gospodarcze organów terytorialnych.
Istotny wpływ na zmiany stosunków organizacyjnych wywiera stworzenie możliwości przekształcania przedsiębiorstw państwowych w spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i w spółki akcyjne. Przedsiębiorstwa mają działać według zasad 3S, tj. samodzielność, samorządność i samo finansowanie. Oprócz przedsiębiorstw państwowych powstają przedsiębiorstwa z kapitałem mieszanym, w tym także z udziałem kapitału zagranicznego, który zostaje dopuszczony do uczestnictwa w gospodarce krajowej. Rozszerza się też sektor przedsiębiorstw prywatnych. Pojawia się i nabiera znaczenia tendencja do uwłaszczania nomenklatury - przejmowania udziałów we własności przedsiębiorstw o kapitale mieszanym przez osoby zajmujące wpływowe stanowiska w aparacie władzy i w rządzącej partii; osoby te obejmują funkcje prezesów i członków zarządów spółek. Kształtują się nowe struktury, wysoce złożone i zróżnicowane pod względem własnościowym, organizacyjnym i formalnoprawnym. Jednolite zarządzanie nimi za pomocą narzędzi administracyjnych przestaje być możliwe.
Sterowanie procesem społeczno-gospodarczym formalnie nadal pozostaje w gestii najwyższych organów państwowych, a więc parlamentu i rządu. Do kompetencji parlamentu należy uchwalanie wieloletnich narodowych planów gospodarczych, ale zatwierdzanie planów przedsiębiorstw należy już do ich dyrekcji i samorządu.
W systemie częściowo zreformowanym (hybrydowym) utrzymuje się rozdzielnictwo w zakresie zaopatrzenia materiałowego produkcji i samej produkcji. W Polsce w połowie 1988 r. obejmowano nim około 50% artykułów zaopatrzenia materiałowego. Stosowano też nadal różnego rodzaju bilanse materiałowe i rozdzielniki, co uzasadniało opinię, że system częściowo zreformowany przestaje wprawdzie być systemem nakazowym, ale nadal jest systemem rozdzielczym. W praktyce utrzymanie rozdzielnictwa ogranicza samodzielność przedsiębiorstw i pozostawia sporą część władzy ekonomicznej w gestii ministerstw.
Administracyjna reglamentacja znaczącej części obrotu hamuje wprowadzenie mechanizmów rynkowych w gospodarce i zawęża funkcje pieniądza. Rynek w dalszym ciągu jest niezrównoważony. Następuje stopniowa demonopolizacja handlu zagranicznego. Nakazy i zakazy planu zastępuje się rozbudowaną instrumentacją finansową.
Podział dochodu narodowego w systemie hybrydowym pozostaje w zasięgu regulacji centralnej, ale w coraz większym stopniu kształtuje się tez pod wpływem oddziaływań różnych grup nacisku i silniejszych środowisk społeczno-zawodowych, coraz skuteczniej domagających się podwyżek. Ogólnie, system częściowo zreformowany cechuje brak spójności. Przedsiębiorstwa państwowe, zainteresowane głównie wzrostem własnego funduszu płac, wzrost len starają się osiągnąć przez podnoszenie cen swoich produktów.
Ceny środków produkcji i sporej części podstawowych środków konsumpcji częściowo są jeszcze ustalane w trybie administracyjnym. Podstawą kalkulacji cen towarów jest formuła kosztowa, według której ceny wyznacza się jako sumę kosztów produkcji, powiększonych o narzuty podatków. z góry określona, marżę zysku oraz marże organizacji handlowych zajmujących się sprzedażą. Brak konkurencji i dominacja producenta na rynku umożliwiają włączenie do kalkulacji kosztów wynikających z marnotrawstwa i złej organizacji. Gdy urzędowo ustalane ceny kosztów tych nie pokrywają, producent domaga się dotacji z budżetu. Powstaje w ten sposób spirala wzrostu płac. cen, dotacji budżetowych, deficytu budżetowego, zadłużenia państwa w banku emisyjnym i emisji pieniądza, a w konsekwencji przyspieszanie tempa inflacji. Mechanizm rynkowy, który w myśl założeń reformy ma zastąpić administracyjne nakazywanie i rozdzielnictwo, albo w ogóle nie działa, albo działa w sposób wypaczony na skutek braku równowagi i łatwego osiągania przez producentów pozycji monopolistycznej. Nakazów dyrektywnego planowania już nie ma, a mechanizmy rynku konkurencji jeszcze nie działają dobrze.
Niewykształcenie rynku kapitałowego powoduje, że wielkości cenopo-dobne - takie jak wyznaczana przez banki stopa procentowa oraz kursy wymiany walut - nadal ustala się w trybie decyzji administracyjnych, tylko z powoływaniem się w przypadku stopy procentowej na relacje miedzy podażą i popytem, a w przypadku kursów walut - na koszty nabycia walut zagranicznych w transakcjach eksportowych. W związku z tym ceny, stopa procentowa i kursy walut nie spełniają funkcji obiektywnych parametrów samoregulacji układu ekonomicznego.
Zmiany w systemie politycznym są ograniczone, rozwija się jednak proces tworzenia nowych ugrupowań politycznych, uniezależniania się istniejących stronnictw oraz związków zawodowych, formowania się różnych organizacji aspirujących do wywierania wpływu na władze. Zakwestionowany zostaje monocentryczny system kierowania państwem i gospodarką.

Polityka gospodarcza w warunkach przebudowy ustroju społeczno-ekonomicznego
Na początku ostatniej dekady XX wieku kraje Europy Środkowej i Wschodniej weszły na trudną drogę odbudowy ustroju opartego na zasadach demokracji, własności prywatnej i rynkowej regulacji procesów ekonomicznych. Transformacja ustrojowa wysunęła się na czoło politycznych, społecznych i ekonomicznych problemów tych krajów. Przebudowa ustroju społeczno-ekonomicznego krajów porzucających system realnego socjalizmu oznacza gruntowne przeobrażenie funkcji państwa i polityki gospodarczej. Polityka gospodarcza w okresie transformacji przestawiana jest na funkcje właściwe jej w systemie rynkowym. Polityka ta musi jednak podjąć również funkcje szczególne, obejmujące zadania nie występujące w warunkach ustabilizowanej gospodarki kapitalistycznej. Funkcje te dotyczą bezpośrednio realizacji procesów przebudowy i obejmują:
a) demontaż instytucji i struktur nakazowo-rozdzielczego systemu kierowania gospodarka w realnym socjalizmie socjalizmie pozostałości tego systemu w warunkach układów hybrydowych,
b) kreowanie warunków umożliwiających uruchomienie i prawidłowe działanie mechanizmów regulacji rynkowej,
c) przekształcanie własnościowej struktury gospodarki-jej prywatyzacje



Uwarunkowania, cele i dziedziny polityki gospodarczej
Uwarunkowania zewnętrzne i wewnętrzne
W literaturze znajdujemy różne sposoby klasyfikacji uwarunkowań polityki ekonomicznej. Na przykład B. Prandecka wyróżniła uwarunkowania zewnętrzne i wewnętrzne, do pierwszych zaliczając sytuacje międzynarodową danego kraju oraz możliwości eksportowe i importowe, a do drugich - uwarunkowania ustrojowo-systemowe, geograficzno-przyrodnicze, społeczne oraz wyznaczane przez poziom rozwoju społeczno-gospodarczego.
Nieco inaczej ujmuje to S. Kuziński, który wyróżnia uwarunkowania systemowe, społeczne i materialne, odnosząc swój podział do sytuacji po drugiej wojnie światowej w Polsce.
W naszych rozważaniach nawiązujemy do podziału proponowanego przez B. Prandecką, pomijając jednak scharakteryzowane już warunki ustrojowo-systemowe, które rozstrzygając o całości regulacje w gospodarce narodowej określają funkcje polityki ekonomicznej.

UWARUNKOWANIA

USTROJOWO-SYSTEMOWE  ustrój polityczno-społeczny
 struktury państwowo-administracyjne i społeczne
 rozwiązania instytucjonalno-systemowe w gospodarce


ZEWNĘTRZNE
 międzynarodowa sytuacja polityczna, stosunki z sąsiadami
 przynależność do międzynarodowych ugrupowań politycznych, militarnych, gospodarczych
 międzynarodowa sytuacja polityczna
 warunki wymiany (terms of trade)

WEWNĘTRZNE
 stan i struktura zasobów:
- przyrodniczych
- majątkowych
- ludzkich
 zagospodarowanie przestrzenne kraju i regionów
 wewnętrzna sytuacja polityczna
 stosunki narodowościowe
 stosunek społeczeństwa do władzy
 układ sił politycznych w kraju

Cele, założenia, przesłanki
Państwo ingeruje w sprawy gospodarcze w imię realizacji określonych celów. Układ celów formułowanych przez politykę ekonomiczna wpływa w zasadniczy sposób na jej kształt i formę; na układ celów oddziałują jednak także uwarunkowania i czynniki doktrynalne.

CELE

GENERALNE  suwerenność narodowa
 sprawiedliwość
 postęp techniczny
 prawa człowieka
USTROJOWO-SYSTEMOWE I POLITYCZNE  umacnianie istniejącego ustroju społeczno-gospodarczego, zapewnienie jego ewolucji
EKONOMICZNE  pomnażanie bogactwa kraju
 powiększanie dobrobytu  efektywne wykorzystanie zasobów, wzrost gospodarczy
 przemiany strukturalne
 wzrost przedsiębiorczości
 równowaga gospodarcza
 wzrost udziału w międzynarodowym podziale pracy
SPOŁECZNE  sprawiedliwy podział dochodu
 gwarancja zatrudnienia (pełne zatrudnienie)
 wyrównane szanse awansu
 dostęp do dóbr kulturalnych i oświaty
 zapewnienie ochrony zdrowia
 zabezpieczenie społeczne
EKOLOGICZNE  ochrona środowiska naturalnego
 rekultywacja
OBRONNO-MILITARNE  powiększenie potencjału gałęzi o znaczeniu obronnym
 zapewnienie niezbędnych rezerw mocy produkcyjnych i środków produkcji
W związku z tym cele polityki ekonomicznej rozpatrywano często w aspektach ustrojowo-systemowych: uwydatniano odmienności celów polityki gospodarczej w kapitalizmie i socjalizmie. Oczywiste jest, że występujące tu różnice mają istotne znaczenie. Polityka ekonomiczna w ustroju opartym na własności indywidualnej musi przyczyniać się do tworzenia warunków umożliwiających
rozwój przedsiębiorstw prywatnych, starając się przełamywać ograniczenia koniunkturalne i zapewniać stałą stopę wzrostu gospodarczego. Wśród celów polityki ekonomicznej w krajach kapitalistycznych wymienia się też często pełne zatrudnienie, stabilizacje cen, zapewnienie równowagi bilansu płatniczego. W krajach realnego socjalizmu cel polityki ekonomicznej formułowano propagandowo-miała nim być poprawa warunków bytowych ludności przez kształtowanie stopy wzrostu gospodarczego i przeobrażenie jego struktury. W praktyce w krajach tych cele polityki gospodarczej formułowano bardzo rozmaicie; ich realizacja z reguły nie odpowiadała deklaracjom zwłaszcza w odniesieniu do warunków życia.
W większości krajów na czoło zespołu celów deklarowanych w polityce gospodarczej wysuwa się takie powszechnie uznawane wartości, jak: suwerenność narodowa, sprawiedliwość, wolność i praw człowieka, postęp społeczno-ekonomiczny, równość szans itd. Różnice powstają przy interpretacji i konkretyzacji tych sformułowań. Dokładniejsza analiza układów konkretnych celów polityki gospodarczej wykazuje, że występują w niej cele niejednorodne, często względem siebie konkurencyjne. Oprócz celów dotyczących wartości podstawowych możemy wyróżnić cele: ustrojowo-systemowe i polityczne, ekonomiczne, społeczne, ekologiczne, dotyczące umacniania siły militarnej państwa.

Główne dziedziny polityki ekonomicznej
Cele i oddziaływania systemu polityki ekonomicznej dotyczą wielu dziedzin i aspektów społecznego procesu gospodarczego, co pociąga za sobą konieczność dokładnej identyfikacji występujących w tych dziedzinach problemów, a następnie odpowiedniej konkretyzacji sposobów i środków ingerowania państwa. W związku z tym w ramach polityki ekonomicznej wykształcają się różne jej dziedziny i podsystemy.
Zwróciliśmy już uwagę na odpowiadający podziałowi ekonomi na makroekonomię i mikroekonomię podział polityki gospodarczej na makroekonomiczną i mikroekonomiczną. Polityka makroekonomiczna obejmuje te oddziaływania państwa, które dotyczą całokształtu procesu gospodarczego lub jego znaczących części i prowadzone są głównie za pośrednictwem takich mechanizmów regulacji, jak pieniądz i budżet państwa. Polityka mikroekonomiczna zajmuje się regulacją konkretnych zagadnień gospodarki, jej poszczególnych gałęzi, rodzajów produkcji, rynków na określone towary i usługi.
W naszych rozważaniach stosujemy także podział akcentujący rodzaje problemów, która polityka ekonomiczna podejmuje. W polityce ekonomicznej państwa musimy więc podkreślić znaczenie polityki wzrostu i polityki strukturalnej, wyodrębniając je w systemie.
Funkcją polityki wzrostu jest dynamizowanie społecznego procesu gospodarczego w skali długookresowej, przeciwdziałanie siłom i zjawiskom, które mogłyby wzrost hamować czy osłabiać. Gdy wahania koniunkturalne występują cyklicznie, polityka wzrostu obejmuje przedsięwzięcia zmierzające do łagodzenia przebiegu cyklu, zwalczania czynników kryzysogennych , skracania fazy kryzysu i depresji, stymulowania ożywienia i rozkwitu.
Polityka strukturalna zmierza do przekształcania układu relacji i proporcji występujących między poszczególnymi sektorami, działami i gałęziami gospodarki oraz rodzajami produkcji społecznej a jej całością przez preferowanie rozwoju wybranych sektorów i gałęzi. Polityka strukturalna ma zwykle na uwadze nie tylko proporcje działowo- gałęziowe i rodzajowe, lecz także inne proporcje występujące w gospodarstwie narodowym (typu społecznego, technologicznego, terytorialnego).
Uwzględnienie w celach i uwarunkowaniach polityki gospodarczej zróżnicowań terytorialnych na obszarze kraju pociąga za sobą wyodrębnienie polityki regionalnej. Pojęciem tym określa się zwykle oddziaływanie państwa oraz występujących w jego imieniu władz centralnych i regionalnych na proces rozwoju oraz zagospodarowania przestrzennego regionów.
Z kolei waga narastających zagrożeń i zniszczeń Środowiska naturalnego znalazła odzwierciedlenie w wyodrębnieniu i rozwoju polityki ekologicznej.
W nowoczesnych ujęciach polityka wzrostu, polityka strukturalna, polityka regionalna i polityka ekologiczna są ze sobą integrowane i stanowią części składowe ogólnej polityki rozwoju społeczno-gospodarczego.
Wyodrębnienie dalszych podsystemów polityki ekonomicznej można oprzeć na różnych kryteriach. Sądzimy, że szczególne znaczenie ma tu kryterium przedmiotowe, przyjmujące za podstawę podziału dziedziny gospodarki, na które jest skierowane oddziaływanie rządu, i kryterium instrumentacji, odnoszące się do rodzaju czynników i mechanizmów, za pomocą których można realizować wysunięte cele.
Oddziaływania państwa na procesy gospodarcze zachodzące w poszczególnych działach i gałęziach gospodarki narodowej czasem określa się mianem polityki sektorowej. Obejmuje ona: politykę przemysłową, politykę rolną (agrarną), politykę handlową (często wyodrębnia się też politykę handlu zagranicznego i współpracy z zagranicą), politykę komunikacyjną, politykę komunalną itd. Podział ten, opierając się na przedmiocie oddziaływań rządu, jest zwykle skorelowany z podmiotowym podziałem zadań między organy rządowe, czyli ministerstwa: przemysłu, rolnictwa, handlu, komunikacji itd.
Wyodrębnienie w ujęciu przedmiotowym poszczególnych części polityki ekonomicznej wiąże ją następnie z polityką społeczną, obejmującą politykę oświatową, politykę ochrony zdrowia, politykę mieszkaniową, a także politykę demograficzną (starającą się wpływać na procesy reprodukcji ludności). Ta ostatnia może zmierzać do pobudzania lub ograniczania dynamiki biologicznego rozwoju ludności; wiąże się z nią także polityka migracyjna, której funkcją jest pobudzanie i ułatwianie lub hamowanie i ograniczanie przemieszczeń ludności w obrębie kraju i do jego otoczenia. Za ścisłym powiązaniem polityki ekonomicznej i społecznej przemawia m.in. konieczność odpowiedniego sterowania rozwojem infrastruktury, która jest bazą materialną wszystkich urządzeń służących świadczeniu usług na rzecz gospodarki i ludności oraz zespalających elementy gospodarki i systemu osadniczego w przestrzeni.
Przyjmując za podstawę kryterium instrumentacji, wydzielamy dziedziny (podsystemy) polityki ekonomicznej, kierując się rodzajem sposobów, mechanizmów i czynników, których używa ona w oddziaływaniu na gospodarkę. W gospodarce rynkowej role podstawowego mechanizmu odgrywa pieniądz. Jego regulacja jest przedmiotem polityki pieniężnej (zwanej też polityką monetarną), obejmującej politykę emisyjną i politykę kredytową, które dotyczą sfery działania banków. Problemy asekuracji jednostek gospodarczych i osób fizycznych przed wszelkiego rodzaju zagrożeniami i ryzykiem - w tym też związanym z prowadzeniem działalności gospodarczej - są regulowane przez politykę ubezpieczeń. Natomiast oddziaływania państwa na podstawowe parametry gospodarki, takie jak ceny, płace i dochody, obecnie łączy się zwykle w ramach zintegrowanej polityki cenowo-dochodowej.
Dochody jednostek gospodarujących i osób fizycznych są źródłem dochodu skarbu państwa. Zagadnieniami ich kształtowania zajmuje się historycznie najstarsza część polityki ekonomicznej, a mianowicie polityka skarbowa (fiskalna), dziś najczęściej określana mianem polityki budżetowej. Do jej funkcji należy określanie i racjonalizowanie wydatków i dochodów aparatu państwowego. Bezpośrednim wsparciem polityki skarbowej jest polityka podatkowa, zajmująca się sposobami obciążania podmiotów gospodarujących i mieszkańców kraju świadczeniami na rzecz państwa oraz ściąganiem tych świadczeń. Nowoczesna polityka podatkowa, podobnie jak polityka celna, może jednak spełniać równie ważne funkcje instrumentalne względem polityki wzrostu i polityki strukturalnej, wpływając - przez różnicowanie stawek podatkowych i celnych - na pożądane zachowanie się podmiotów gospodarujących, na ułatwianie rozwoju lub ochronę przed zagraniczną konkurencją pewnych gałęzi i rodzajów produkcji.
Z punktu widzenia czynników rozwoju zasadnicze znaczenie ma polityka inwestycyjna, która wpływa na proces reprodukcji zasobów majątkowych w gospodarce, na ich powiększanie, unowocześnianie, strukturę rodzajową, działowo-gałeziową i przestrzenną. Blisko związana z nią jest polityka lokalizacyjna, służąca realizacji założeń polityki regionalnej i pożądanego przestrzennego zagospodarowania kraju przez odpowiednie sterowanie rozmieszczeniem inwestycji.
Regulacja procesów gospodarowania czynnikiem ludzkim w gospodarce należy do polityki zatrudnienia, wywodzącej się z działań zwalczających bezrobocie. Współczesna polityka zatrudnienia obejmuje m.in. problemy przygotowaniu zawodowego młodzieży (tu styka się z polityką oświatową), podnoszenia kwalifikacji i przekwalifikowywania pracujących, zwiększania mobilności czynnika pracy, harmonizowania dynamiki wzrostu liczby stanowisk pracy z przyrostem zasobów siły roboczej, regulacji stosunków pracy.
Kolejnym ważnym członem mechanizmu kształtowania czynników rozwoju jest polityka naukowa i innowacyjna, służąca stymulowaniu badań naukowych oraz zapewnianiu sprawnego wdrażania osiągnięć nauki i techniki do praktyki gospodarczej.

Dziedziny polityki ekonomicznej
1.podzial ze względu na rodzaje problemów, które polityka ekonomiczna podejmuje:
a) polityka wzrostu
b) polityka strukturalna
c) polityka regionalna
d) polityka ekologiczna
2. kryterium przedmiotowe przyjmujące za podstawę podziału dziedziny gospodarki, na które jest skierowane oddziaływanie rządu:
a) p. przemysłowa
b) p. rolna
c) p. handlowa
d) p. komunikacyjna
e) p. komunalna
f) p. turystyczna
g) p. mieszkaniowa
3. kryterium instrumentacji, odnoszące się do rodzaju czynników i mechanizmów, za pomocą których można realizować wysunięte cele:
a) p. pieniężna (obejmuje p. emisyjną i p. kredytową)
b) p. ubezpieczeń
c) p. cenowo-dochodowa
d) p. budżetowa
e) p. podatkowa
f) p. celna
g) p. inwestycyjna
h) p. lokalizacyjna
i) p. zatrudnienia
j) p. naukowa i innowacyjna