POJĘCIE POLITYKI EKONOMICZNEJ, JEJ FUNKCJE, CELE, GŁÓWNE DZIEDZINY
Współcześnie terminu „polityka" używa się głównie do określenia działalności władz państwowych w kształtowaniu stosunków wewnętrznych w państwie oraz stosunków państwa z zagranicą. Często jednak pojęciu „polityka" nadaje się szersze znaczenie, obejmujące wszelką działalność służącą wpływaniu na sprawy publiczne, i to bez względu na to, kto ją prowadzi. Podmiotem polityki w tym znaczeniu jest więc nie tylko władza państwowa, lecz także każda organizacja, grupa społeczna czy nawet osoba podejmująca działania, których celem jest wywarcie określonego wpływu na tok spraw publicznych. W roli podmiotów polityki w naszych czasach występują też różne organizacje międzynarodowe.
Uzupełniając termin „polityka" odpowiednio dobranym określeniem, wskazujemy bliżej na jej przedmiot, czyli rodzaj spraw, których interesująca nas działalność dotyczy. Mówimy więc o polityce zagranicznej, polityce kulturalnej, polityce wojskowej; gdy chcemy analizować działalność państwa odnoszącą się do gospodarki, używamy pojęcia polityka gospodarcza (jest ono używane zamiennie z pojęciem polityka ekonomiczna).
Wg. S. Kruszczyńskiego pojęcie to oznacza „bezpośrednie kierowanie gospodarką narodową przez państwo lub pośrednie oddziaływanie państwa na funkcjonowanie i rozwój tej gospodarki”
K. Secomski za politykę ekonomiczną uważa „działalność państwa polegającą na określaniu bieżących i perspektywicznych celów społeczno-gospodarczych oraz ich realizacji za pomocą metod i środków wynikających z zasady racjonalnego gospodarowania"
S. Kuziński z kolei przytacza taką oto definicję: „polityka gospodarcza jest praktycznym zastosowaniem praw ujawnionych przez ekonomię polityczną dla osiągnięcia, za pomocą metod racjonalnego gospodarowania, celów określanych przez państwo'".
Przez politykę gospodarczą będziemy rozumieć świadome oddziaływanie władz państwowych na gospodarkę narodową - na jej dynamikę, strukturę i funkcjonowanie, na stosunki ekonomiczne w państwie oraz na jego relacje gospodarcze z zagranicą.
Funkcje polityki ekonomicznej
Jako nauka polityka- stanowioca metodyczną systematyczną refleksję na temat celu interwencjonalizmu państwowego w sferze gosp, na temat skuteczności stosowanych narzędzi obejmuje rozważanie na temat warunków gosp – społ- ekonomicznych, jakie powinno być spełnione aby stopień osiągnięcia celu polityczno gospodarczego był możliwie największy. Jako praktyka jest to po prostu codzienna działalność parlamentu, rządu, komisji i innych organizacji i instytucji, których działalność wpływa na warunki w jakich przebiegają procesy w sferze gospodarczj.
Polityka ekonomiczna- jest to odnosza ca się do całej gospodarki narodowej działalność państwa jako zbiorowego podmiotu polegająca na wykorzystaniu dostępnych instrumentów ekonomicznych, prawnych i politycznych w celu odpowiedniego kształtowania stosunków ekonomicznych wewnątrz kraju i za granicą.
Funkcje państwa
Funkcja publiczna – jej wypełnienie oznacza bezpośrednią aktywność państwa w administrację obrony narodowej, bezpieczeństwa wewnętrznego, sadownictwa, dyplomacji. Państwo dba, aby tworzyć sprawiedliwe prawo. Państwo w wypełnieniu funkcji ma możliwość wykorzystania niezbędnej przemocy, także fizycznej, która jest wykorzystywana zgodnie z prawem, tylko państwo może tak postąpić.
Wypełnienie funkcji socjalnej oznacza : 1. ochrona zdrowia obywateli, 2. Szkolnictwo, 3. Pomoc i opieka społeczna dla nie potrafiących znaleźć środków do życia.
Funkcja socjalna może też ulec przerostowi ( z tym przerostem mieliśmy do czynienia w socjalizmie realnym).
Funkcja gospodarcza oznacza kształtowanie przez państwo stosunków ekonomicznych przez prowadzenie polityki ekonomicznej przez podejmowanie wszelkich działeń regulacyjnych, bezpośrednie uczestnictwo państwa w procesach gospodarczych (istnienie przedsiębiorstw państwowych).
Funkcja regulacyjna państwa- potrzeby działań państwa wynikają z ujawniającej się okresowo nieefektywności wolno konkurencyjnego rynku i z faktu powstawania tak zwanych zewnętrznych efektów prowadzących działalność gospodarczą a również z powodu braku możliwości prowadzenia negocjacji między zainteresowanymi bezpośrednio stronami .
Uwarunkowania, cele i dziedziny polityki gospodarczej
Uwarunkowania zewnętrzne i wewnętrzne
W literaturze znajdujemy różne sposoby klasyfikacji uwarunkowań polityki ekonomicznej. Na przykład B. Prandecka wyróżniła uwarunkowania zewnętrzne i wewnętrzne, do pierwszych zaliczając sytuacje międzynarodową danego kraju oraz możliwości eksportowe i importowe, a do drugich - uwarunkowania ustrojowo-systemowe, geograficzno-przyrodnicze, społeczne oraz wyznaczane przez poziom rozwoju społeczno-gospodarczego.
Nieco inaczej ujmuje to S. Kuziński, który wyróżnia uwarunkowania systemowe, społeczne i materialne, odnosząc swój podział do sytuacji po drugiej wojnie światowej w Polsce.
W naszych rozważaniach nawiązujemy do podziału proponowanego przez B. Prandecką, pomijając jednak scharakteryzowane już warunki ustrojowo-systemowe, które rozstrzygając o całości regulacje w gospodarce narodowej określają funkcje polityki ekonomicznej.
Cele, założenia, przesłanki
Państwo ingeruje w sprawy gospodarcze w imię realizacji określonych celów. Układ celów formułowanych przez politykę ekonomiczna wpływa w zasadniczy sposób na jej kształt i formę; na układ celów oddziałują jednak także uwarunkowania i czynniki doktrynalne.
W związku z tym cele polityki ekonomicznej rozpatrywano często w aspektach ustrojowo-systemowych: uwydatniano odmienności celów polityki gospodarczej w kapitalizmie i socjalizmie. Oczywiste jest, że występujące tu różnice mają istotne znaczenie. Polityka ekonomiczna w ustroju opartym na własności indywidualnej musi przyczyniać się do tworzenia warunków umożliwiających rozwój przedsiębiorstw prywatnych, starając się przełamywać ograniczenia koniunkturalne i zapewniać stałą stopę wzrostu gospodarczego. Wśród celów polityki ekonomicznej w krajach kapitalistycznych wymienia się też często pełne zatrudnienie, stabilizacje cen, zapewnienie równowagi bilansu płatniczego. W krajach realnego socjalizmu cel polityki ekonomicznej formułowano propagandowo-miała nim być poprawa warunków bytowych ludności przez kształtowanie stopy wzrostu gospodarczego i przeobrażenie jego struktury. W praktyce w krajach tych cele polityki gospodarczej formułowano bardzo rozmaicie; ich realizacja z reguły nie odpowiadała deklaracjom zwłaszcza w odniesieniu do warunków życia.
W większości krajów na czoło zespołu celów deklarowanych w polityce gospodarczej wysuwa się takie powszechnie uznawane wartości, jak: suwerenność narodowa, sprawiedliwość, wolność i praw człowieka, postęp społeczno-ekonomiczny, równość szans itd. Różnice powstają przy interpretacji i konkretyzacji tych sformułowań. Dokładniejsza analiza układów konkretnych celów polityki gospodarczej wykazuje, że występują w niej cele niejednorodne, często względem siebie konkurencyjne. Oprócz celów dotyczących wartości podstawowych możemy wyróżnić cele: ustrojowo-systemowe i polityczne, ekonomiczne, społeczne, ekologiczne, dotyczące umacniania siły militarnej państwa.
CELE:
* generalne: suwerenność narodowa, sprawiedliwość, postęp techniczny, prawa człowieka;
* ustrojowo-systemowe i polityczne: umacnianie istniejącego ustroju społeczno-gospodarczego, zapewnienie jego ewolucji;
* ekonomiczne: pomnażanie bogactwa kraju, powiększanie dobrobytu, efektywne wykorzystanie zasobów, wzrost gospodarczy, przemiany strukturalne, wzrost przedsiębiorczości, równowaga gospodarcza, wzrost udziału w międzynarodowym podziale pracy,
* społeczne: sprawiedliwy podział dochodu, gwarancja zatrudnienia(pełne zatrudnieni), wyrównywanie szans awansu, dostęp do dóbr kulturalnych i oświaty, zapewnienie ochrony zdrowia, zabezpieczenie społeczne;
* ekologiczne: ochrona środowiska kulturalnego, rekultywacja
* obronno- militarne: powiększenie potencjału gałęzi o znaczeniu obronnym, zapewnienie niezbędnych rezerw mocy produkcyjnych i środków produkcji.
Główne dziedziny polityki ekonomicznej
Cele i oddziaływania systemu polityki ekonomicznej dotyczą wielu dziedzin i aspektów społecznego procesu gospodarczego, co pociąga za sobą konieczność dokładnej identyfikacji występujących w tych dziedzinach problemów, a następnie odpowiedniej konkretyzacji sposobów i środków ingerowania państwa. W związku z tym w ramach polityki ekonomicznej wykształcają się różne jej dziedziny i podsystemy.
Zwróciliśmy już uwagę na odpowiadający podziałowi ekonomi na makroekonomię i mikroekonomię podział polityki gospodarczej na makroekonomiczną i mikroekonomiczną. Polityka makroekonomiczna obejmuje te oddziaływania państwa, które dotyczą całokształtu procesu gospodarczego lub jego znaczących części i prowadzone są głównie za pośrednictwem takich mechanizmów regulacji, jak pieniądz i budżet państwa. Polityka mikroekonomiczna zajmuje się regulacją konkretnych zagadnień gospodarki, jej poszczególnych gałęzi, rodzajów produkcji, rynków na określone towary i usługi.
W naszych rozważaniach stosujemy także podział akcentujący rodzaje problemów, która polityka ekonomiczna podejmuje. W polityce ekonomicznej państwa musimy więc podkreślić znaczenie polityki wzrostu i polityki strukturalnej, wyodrębniając je w systemie.
Funkcją polityki wzrostu jest dynamizowanie społecznego procesu gospodarczego w skali długookresowej, przeciwdziałanie siłom i zjawiskom, które mogłyby wzrost hamować czy osłabiać. Gdy wahania koniunkturalne występują cyklicznie, polityka wzrostu obejmuje przedsięwzięcia zmierzające do łagodzenia przebiegu cyklu, zwalczania czynników kryzysogennych , skracania fazy kryzysu i depresji, stymulowania ożywienia i rozkwitu.
Polityka strukturalna zmierza do przekształcania układu relacji i proporcji występujących między poszczególnymi sektorami, działami i gałęziami gospodarki oraz rodzajami produkcji społecznej a jej całością przez preferowanie rozwoju wybranych sektorów i gałęzi. Polityka strukturalna ma zwykle na uwadze nie tylko proporcje działowo- gałęziowe i rodzajowe, lecz także inne proporcje występujące w gospodarstwie narodowym (typu społecznego, technologicznego, terytorialnego).
Uwzględnienie w celach i uwarunkowaniach polityki gospodarczej zróżnicowań terytorialnych na obszarze kraju pociąga za sobą wyodrębnienie polityki regionalnej. Pojęciem tym określa się zwykle oddziaływanie państwa oraz występujących w jego imieniu władz centralnych i regionalnych na proces rozwoju oraz zagospodarowania przestrzennego regionów.
Z kolei waga narastających zagrożeń i zniszczeń Środowiska naturalnego znalazła odzwierciedlenie w wyodrębnieniu i rozwoju polityki ekologicznej.
W nowoczesnych ujęciach polityka wzrostu, polityka strukturalna, polityka regionalna i polityka ekologiczna są ze sobą integrowane i stanowią części składowe ogólnej polityki rozwoju społeczno-gospodarczego.
Wyodrębnienie dalszych podsystemów polityki ekonomicznej można oprzeć na różnych kryteriach. Sądzimy, że szczególne znaczenie ma tu kryterium przedmiotowe, przyjmujące za podstawę podziału dziedziny gospodarki, na które jest skierowane oddziaływanie rządu, i kryterium instrumentacji, odnoszące się do rodzaju czynników i mechanizmów, za pomocą których można realizować wysunięte cele.
Oddziaływania państwa na procesy gospodarcze zachodzące w poszczególnych działach i gałęziach gospodarki narodowej czasem określa się mianem polityki sektorowej. Obejmuje ona: politykę przemysłową, politykę rolną (agrarną), politykę handlową (często wyodrębnia się też politykę handlu zagranicznego i współpracy z zagranicą), politykę komunikacyjną, politykę komunalną itd. Podział ten, opierając się na przedmiocie oddziaływań rządu, jest zwykle skorelowany z podmiotowym podziałem zadań między organy rządowe, czyli ministerstwa: przemysłu, rolnictwa, handlu, komunikacji itd.
Wyodrębnienie w ujęciu przedmiotowym poszczególnych części polityki ekonomicznej wiąże ją następnie z polityką społeczną, obejmującą politykę oświatową, politykę ochrony zdrowia, politykę mieszkaniową, a także politykę demograficzną (starającą się wpływać na procesy reprodukcji ludności). Ta ostatnia może zmierzać do pobudzania lub ograniczania dynamiki biologicznego rozwoju ludności; wiąże się z nią także polityka migracyjna, której funkcją jest pobudzanie i ułatwianie lub hamowanie i ograniczanie przemieszczeń ludności w obrębie kraju i do jego otoczenia. Za ścisłym powiązaniem polityki ekonomicznej i społecznej przemawia m.in. konieczność odpowiedniego sterowania rozwojem infrastruktury, która jest bazą materialną wszystkich urządzeń służących świadczeniu usług na rzecz gospodarki i ludności oraz zespalających elementy gospodarki i systemu osadniczego w przestrzeni.
Przyjmując za podstawę kryterium instrumentacji, wydzielamy dziedziny (podsystemy) polityki ekonomicznej, kierując się rodzajem sposobów, mechanizmów i czynników, których używa ona w oddziaływaniu na gospodarkę. W gospodarce rynkowej role podstawowego mechanizmu odgrywa pieniądz. Jego regulacja jest przedmiotem polityki pieniężnej (zwanej też polityką monetarną), obejmującej politykę emisyjną i politykę kredytową, które dotyczą sfery działania banków. Problemy asekuracji jednostek gospodarczych i osób fizycznych przed wszelkiego rodzaju zagrożeniami i ryzykiem - w tym też związanym z prowadzeniem działalności gospodarczej - są regulowane przez politykę ubezpieczeń. Natomiast oddziaływania państwa na podstawowe parametry gospodarki, takie jak ceny, płace i dochody, obecnie łączy się zwykle w ramach zintegrowanej polityki cenowo-dochodowej.
Dochody jednostek gospodarujących i osób fizycznych są źródłem dochodu skarbu państwa. Zagadnieniami ich kształtowania zajmuje się historycznie najstarsza część polityki ekonomicznej, a mianowicie polityka skarbowa (fiskalna), dziś najczęściej określana mianem polityki budżetowej. Do jej funkcji należy określanie i racjonalizowanie wydatków i dochodów aparatu państwowego. Bezpośrednim wsparciem polityki skarbowej jest polityka podatkowa, zajmująca się sposobami obciążania podmiotów gospodarujących i mieszkańców kraju świadczeniami na rzecz państwa oraz ściąganiem tych świadczeń. Nowoczesna polityka podatkowa, podobnie jak polityka celna, może jednak spełniać równie ważne funkcje instrumentalne względem polityki wzrostu i polityki strukturalnej, wpływając - przez różnicowanie stawek podatkowych i celnych - na pożądane zachowanie się podmiotów gospodarujących, na ułatwianie rozwoju lub ochronę przed zagraniczną konkurencją pewnych gałęzi i rodzajów produkcji.
Z punktu widzenia czynników rozwoju zasadnicze znaczenie ma polityka inwestycyjna, która wpływa na proces reprodukcji zasobów majątkowych w gospodarce, na ich powiększanie, unowocześnianie, strukturę rodzajową, działowo-gałeziową i przestrzenną. Blisko związana z nią jest polityka lokalizacyjna, służąca realizacji założeń polityki regionalnej i pożądanego przestrzennego zagospodarowania kraju przez odpowiednie sterowanie rozmieszczeniem inwestycji.
Regulacja procesów gospodarowania czynnikiem ludzkim w gospodarce należy do polityki zatrudnienia, wywodzącej się z działań zwalczających bezrobocie. Współczesna polityka zatrudnienia obejmuje m.in. problemy przygotowaniu zawodowego młodzieży (tu styka się z polityką oświatową), podnoszenia kwalifikacji i przekwalifikowywania pracujących, zwiększania mobilności czynnika pracy, harmonizowania dynamiki wzrostu liczby stanowisk pracy z przyrostem zasobów siły roboczej, regulacji stosunków pracy.
Kolejnym ważnym członem mechanizmu kształtowania czynników rozwoju jest polityka naukowa i innowacyjna, służąca stymulowaniu badań naukowych oraz zapewnianiu sprawnego wdrażania osiągnięć nauki i techniki do praktyki gospodarczej.
Dziedziny polityki ekonomicznej
1.podzial ze względu na rodzaje problemów, które polityka ekonomiczna podejmuje: a) polityka wzrostu b) polityka strukturalna c) polityka regionalna d) polityka ekologiczna
2. kryterium przedmiotowe przyjmujące za podstawę podziału dziedziny gospodarki, na które jest skierowane oddziaływanie rządu: a) p. przemysłowa b) p. rolna c) p. handlowa d) p. komunikacyjna e) p. komunalna f) p. turystyczna g) p. mieszkaniowa
3. kryterium instrumentacji, odnoszące się do rodzaju czynników i mechanizmów, za pomocą których można realizować wysunięte cele: a) p. pieniężna (obejmuje p. emisyjną i p. kredytową) b) p. ubezpieczeń c) p. cenowo-dochodowa d) p. budżetowa e) p. podatkowa
f) p. celna g) p. inwestycyjna h) p. lokalizacyjna i) p. zatrudnienia j) p. naukowa i innowacyjna
WZROST GOSPODARCZY I STRATEGIE JEGO ROZWOJU
Wzrost gospodarczy – jest to rozszerzenie się zdolności danego kraju do produkcji towarów i usług pożądanych przez ludzi; jest procesem tworzenia i powiększania rzeczywistych rozmiarów społecznego produktu.
Ponieważ zdolności produkcyjne gospodarki zależą przede wszystkim od ilości i jakości występujących w niej zasobów, jak również od poziomu techniki, wzrost gospodarczy musi wziąć się z rozszerzaniem i ulepszaniem tych czynników produkcji.
Na rozwój gospodarczy - składają się strukturalne oraz inne zmiany towarzyszące wzrostowi gospodarczemu. Obejmuje on, ale i wykracza poza doskonalenie techniki i umiejętności, a więc poza czynniki pobudzające wzrost gospodarczy.
Oddziaływanie państwa na wzrost gospodarczy powinno obejmować:
1.zachęcanie do oszczędzania i do przekształcania oszczędności w inwestycje kapitałowe;
2.ułatwianie inwestowania w najbardziej wydajnych dziedzinach gospodarki i w najbardziej efektywne przedsięwzięcia;
3.sprzyjanie innowacjom, pobudzanie i ułatwianie modernizacji aparatu wytwórczego.
Istnieje także możliwość ubiegania się o zewnętrzną pomoc w postaci kredytów zagranicznych lub przyciągania zagranicznych inwestorów.
Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Polski zwiększał się wraz ze wzrostem zaufania do naszej gospodarki i przyjętego kierunku zmian.
Z punktu widzenia budowania podstaw trwałego wzrostu gospodarczego Polsce niezbędne jest działanie środkami polityki ekonomicznej w kierunku podwyższenia poziomu nakładów inwestycyjnych i poprawy ich efektywności. Dużą rolę w tym zakresie powinna odegrać polityka podatkowa i polityka dochodowa, które muszą sprzyjać tworzeniu się kapitału i jego właściwej alokacji. Z kolei polityka antymonopolowa nie powinna dopuszczać do tworzenia się na rynku krajowym struktur i praktyk monopolistycznych wiodących do obniżenia dynamiki wzrostu.
Przeszkody rozwoju gospodarczego:
* przeludnienie – przyrost ludności nie tylko oznacza przyrost zasobów pracy i produkcji lecz także przyrost ilości osób, które trzeba wyżywić. Im więcej ludzi tym mniej kapitału i zasobów naturalnych w przeliczeniu na 1 mieszkańca oraz tym większy popyt na żywność. Silny popyt na żywność pozwala jedynie na niewielkie oszczędności i utrudnia rozwój przemysłu.
* brak infrastruktury – infrastruktura jest pojęciem szerokim, obejmującym drogi, linie kolejowe, porty lotnicze, budownictwo mieszkaniowe itp.
Powstanie infrastruktury wpływa pobudzająco na rozwój ekonomiczny, natomiast jej brak powoduje, że firmy nie będą skłonne lokować swoich zakładów w tych krajach.
* Inne przeszkody:
-Niska stopa oszczędności
-Ograniczona oferta eksportowa
-Czynniki socjokulturowe
Niska stopa oszczędności – oszczędności to istotny warunek wstępny powstawania kapitału, ponieważ umożliwiają wykorzystanie środków na budowę zakładów przemysłowych oraz wyposażenia. Niemożność akumulacji kapitału tanowi poważną przeszkodę w rozwoju gospodarczym.
Ograniczona oferta eksportowa – kraje rozwijające eksportują głównie produkty rolne, nie przetworzone paliwa oraz metale. Wiele z nich główną część dochodów czerpie z eksportu jednego produktu. Taka zależność od jednego surowego produktu naraża kraj na uciążliwe skutki wahań koniunktury (przykładem może być Nigeria – około 80% globalnych dochodów eksportowych dostarcza jej ropa naftowa).
Czynniki socjokulturowe – społeczne różnice wynikające z poziomu wykształcenia, przekonań politycznych, religii oraz płci mogą ograniczająco wpływać na poziom zatrudnienia. Różnice językowe mogą utrudniać porozumiewanie się oraz szkolenia zawodowe.
Różnice społeczne oraz wartości religijne są również istotnymi determinantami rozwoju gospodarczego. Gospodarczego niektórych krajach rozwijających się prowadzenie przedsiębiorstwa uważane jest za zajęcie o niższej randze niż inne zawody.
POLITYKA PIENIĘŻNA
Strategia polityki pieniężnej
Doświadczenia związane z realizacją strategii bezpośredniego celu inflacyjnego, zakończenie procesu obniżania inflacji oraz zbliżająca się perspektywa uczestnictwa w Unii Europejskiej, a następnie w strefie euro, wyznaczają ramy dla Strategii polityki pieniężnej po 2003 roku. W porównaniu z wcześniejszą Strategią nastawioną na ograniczanie inflacji zmianie ulega podstawowe zadanie polityki pieniężnej. Jest nim obecnie ustabilizowanie inflacji na niskim poziomie. Osiągnięcie niskiej inflacji, przy niskich oczekiwaniach inflacyjnych, pozwala na prowadzenie mniej restrykcyjnej polityki pieniężnej niż w okresie obniżania inflacji. Przedstawiona zmiana ma podstawowe znaczenie dla prowadzenia polityki pieniężnej po 2003 roku, w warunkach malejącego - wraz z przybliżaniem się terminu wejścia Polski do strefy euro - ryzyka makroekonomicznego. Strategia BCI będzie mogła być realizowana przy relatywnie mniejszym - w stosunku do strefy euro - dysparytecie krótkoterminowych stóp procentowych.
Wysoka skuteczność strategii bezpośredniego celu inflacyjnego w okresie ograniczania inflacji wzmacnia zasadność stosowania tego sposobu postępowania w warunkach stabilizowania inflacji. Jak się często podkreśla strategia BCI, choć wiąże się z możliwością wystąpienia dużych wahań kursu, wykazuje najwięcej zalet w odniesieniu do krajów, które utrzymują inflację na niskim poziomie. W takich warunkach bank centralny posiada już wiarygodność antyinflacyjną, zmniejsza się ryzyko istotnego odchylenia faktycznej inflacji od celu inflacyjnego i zwiększa się w konsekwencji elastyczność polityki pieniężnej w reakcji na nieprzewidziane wstrząsy. W związku z tym należy nadal kształtować politykę pieniężną w ramach strategii bezpośredniego celu inflacyjnego w warunkach płynnego kursu walutowego. Biorąc pod uwagę dotychczasowe doświadczenia Rada uznaje, że taka strategia jest najbardziej skutecznym sposobem kontrolowania inflacji oraz zmniejsza ryzyko wystąpienia poważnych zaburzeń na rynku walutowym.
W ramach prowadzenia strategii BCI bank centralny na podstawie wszechstronnej analizy danych makroekonomicznych wyznacza i publicznie ogłasza cel inflacyjny, a następnie tak dostosowuje poziom stóp procentowych, aby zmaksymalizować prawdopodobieństwo jego realizacji. Taka polityka pieniężna pozwala na skuteczne utrwalenie niskich oczekiwań inflacyjnych, co z kolei ułatwia stabilizowanie inflacji.
System płynnego kursu walutowego sprzyja skuteczności strategii BCI, gdyż polityka oddziaływania na kurs walutowy mogłaby wymuszać zmiany stóp procentowych niezgodne z przyjętym celem inflacyjnym. Dlatego do momentu wejścia do ERM II powinien być utrzymany system płynnego kursu walutowego, a wprowadzone po tym okresie pasmo możliwych wahań kursu w ramach ERM II powinno mieć maksymalnie dopuszczalną szerokość.
Cel polityki pieniężnej
Zdobyte doświadczenia w realizacji strategii BCI oraz nowe wyzwania stojące przed polityką pieniężną po 2003 roku wymuszają pewną modyfikację prowadzonej strategii polityki pieniężnej. Stabilizowanie inflacji na niskim poziomie pozwala na rezygnację z inflacyjnych celów rocznych wyznaczanych na koniec danego roku kalendarzowego na rzecz realizacji celu ciągłego. Wydłużony w ten sposób horyzont czasowy umożliwi pełne uwzględnienie opóźnień między decyzjami banku centralnego a ich skutkami i zwiększy dodatkowo wiarygodność i elastyczność polityki pieniężnej. Wyznaczenie ciągłego celu inflacyjnego jest też zgodne z otwartymi ramami czasowymi nowej Strategii. Podstawowym zadaniem Strategii jest członkostwo Polski w strefie euro, które zdaniem Rady powinno nastąpić w możliwie najszybszym terminie. Jest ono jednak warunkowane spełnieniem wszystkich kryteriów konwergencji nominalnej, które tylko w części zależy od polityki pieniężnej.
Biorąc pod uwagę powyższe uwarunkowania celem polityki pieniężnej po 2003 r. jest ustabilizowanie stopy inflacji na poziomie 2,5% z dopuszczalnym przedziałem wahań +/- 1 punkt procentowy. Zdaniem Rady, określony wyżej ciągły cel inflacyjny jest w warunkach polskich spójny z szybkim wzrostem gospodarczym. Jednocześnie wyznaczony poziom celu inflacyjnego jest bliski oczekiwanej wartości referencyjnej dla kryterium inflacyjnego. W latach 1998 - 2002 wartość referencyjna kształtowała się w przedziale 1,8% - 3,4%, a przeciętnie wynosiła 2,7%. Ustabilizowanie inflacji na poziomie 2,5% nie gwarantuje więc spełnienia kryterium inflacyjnego, jednak ewentualne późniejsze dostosowanie inflacji do wymogu tego kryterium nie będzie wiązało się z koniecznością znacznego obniżania w krótkim okresie tempa wzrostu cen w Polsce.
Choć przyjęty cel inflacyjny przekracza poziom inflacji z końca 2002 r., to nie oznacza on konieczności prowadzenia ekspansywnej polityki pieniężnej przez NBP. Spadek tempa wzrostu cen w 2002 r. wynikał bowiem w znacznym stopniu z wystąpienia przejściowych czynników, takich jak dobre zbiory w rolnictwie czy obniżka akcyzy na wyroby spirytusowe.
Ocena stopnia realizacji ciągłego celu inflacyjnego na poziomie 2,5% z dopuszczalnym przedziałem wahań +/- 1 punkt procentowy będzie się opierać na wskaźniku wzrostu cen towarów i usług konsumpcyjnych (CPI) w ujęciu rok do roku. Taka miara inflacji jest powszechnie stosowana w polskiej gospodarce od początku okresu transformacji i jest najsilniej zakorzeniona w świadomości społeczeństwa spośród różnych wskaźników wzrostu cen. W razie ukształtowania się inflacji poza przedziałem dopuszczalnych wahań w wyniku pojawienia się nieoczekiwanych wstrząsów polityka pieniężna będzie prowadzona w taki sposób, aby umożliwić powrót inflacji do poziomu zgodnego z wyznaczonym celem w średnim horyzoncie czasowym. W takim horyzoncie cel polityki pieniężnej będzie realizowany w sposób zapewniający minimalizację wahań produkcji .
Dążenie do szybkiego członkostwa w strefie euro sprawia, że niezbędne jest publikowanie i śledzenie dodatkowego indeksu cen, który służy do weryfikacji spełnienia inflacyjnego kryterium konwergencji z Maastricht. Jest nim zharmonizowany wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych (HICP) w ujęciu dwunastomiesięcznej średniej ruchomej. Opiera się on nadal na koszyku towarów i usług konsumpcyjnych, który najlepiej odzwierciedla zmiany siły nabywczej dochodów przeciętnego polskiego gospodarstwa domowego, a różnice pomiędzy krajowym wskaźnikiem CPI i indeksem HICP są nieznaczne. Ponieważ wadą opisanych wskaźników jest ich podatność na działanie wstrząsów niezależnych od polityki pieniężnej - np. zmiany podaży żywności czy cen paliw, do wewnętrznych analiz Rada będzie także wykorzystywała liczone w NBP i publikowane miary inflacji bazowej.
W dalszym ciągu konieczne będzie wspieranie polityki pieniężnej aktywną działalnością informacyjną. Takie działanie sprzyja zmniejszeniu niepewności i pozwala lepiej rozumieć decyzje banku centralnego przez uczestników życia gospodarczego. W ten sposób zwiększa się przejrzystość i wiarygodność prowadzonej polityki pieniężnej. Otwartość banku centralnego pozwala uczestnikom życia gospodarczego stosunkowo łatwo oceniać jego decyzje z punktu widzenia stopnia realizacji wyznaczonych celów polityki pieniężnej. Aktywna działalność informacyjna przyczynia się również do zwiększenia odpowiedzialności banku centralnego przed uczestnikami życia gospodarczego za prowadzoną politykę pieniężną. Do podstawowych narzędzi komunikacji społecznej będą należeć publikowane kwartalnie raporty o inflacji, komunikaty z posiedzeń Rady, inne materiały publikowane na stronie internetowej NBP, konferencje prasowe, publiczne wystąpienia oraz uczestnictwo w seminariach i konferencjach naukowych.
Instrumenty polityki pieniężnej
W ramach przyjętej strategii bank centralny będzie tak kształtował zestaw instrumentów polityki pieniężnej, aby osiągnąć założony cel inflacyjny. NBP będzie dążył do ujednolicenia instrumentów w ramach operacji otwartego rynku z funkcjonującymi w Eurosystemie, jednakże ich dobór i szybkość dostosowań uzależnione będą od uwarunkowań rynkowych, a w szczególności od poziomu płynności w sektorze bankowym.
Stopa procentowa będzie głównym instrumentem realizacji celu inflacyjnego. Stopami wytyczającymi kierunek polityki pieniężnej będą stopa referencyjna, stopa lombardowa i stopa depozytowa.
Stopa referencyjna będzie określać rentowność podstawowych operacji NBP przeprowadzanych w ramach operacji otwartego rynku. Stopa ta będzie bezpośrednio oddziaływać na poziom oprocentowania depozytów na rynku międzybankowym o porównywalnym terminie zapadalności.
Stopa lombardowa będzie wyznaczać maksymalny koszt pozyskania pieniądza w banku centralnym, określając górny pułap dla wahań rynkowych stóp O/N.
Stopa depozytowa będzie stanowić dolne ograniczenie korytarza wahań krótkoterminowych stóp rynkowych.
Konieczność ograniczania skali nadpłynności na krajowym rynku pieniężnym sprawiła, że stopa rezerwy obowiązkowej jest obecnie wyższa niż w Eurosystemie. W najbliższych latach w systemie rezerwy obowiązkowej największe znaczenie będą mieć zmiany polegające m.in. na zmniejszeniu stopy rezerwy obowiązkowej do poziomu obowiązującego w Eurosystemie oraz - pod warunkiem wprowadzenia odpowiednich podstaw prawnych - oprocentowaniu środków rezerwy. Zmiany te mają szczególne znaczenie nie tylko z punktu widzenia dostosowań do standardów EBC, ale również z punktu widzenia konkurencyjności polskiego systemu bankowego wobec zagranicy.
Łagodzeniu wpływu krótkoterminowych zmian płynności w sektorze bankowym na poziom stawek rynkowych służyć będą operacje kredytowo - depozytowe. Kredyt lombardowy umożliwi bankom zaciągnięcie kredytu na koniec dnia, zaś lokata na koniec dnia złożenie jednodniowego depozytu.
POLITYKA BUDŻETOWA
Funkcje polityki budżetowej
FUNKCJA ALOKACYJNA
Alokacja zasobów jest tradycyjna funkcją polityki budżetowej. Gromadzenie dochodów i dokonywanie wydatków przez państwo jest jednoznaczne z dokonywaniem zmian struktury wytwarzanego produktu społecznego. Treścią alokacyjnych zadań polityki budżetowej jest kształtowanie podziału czynników wytwórczych miedzy sektor prywatny i sektor publiczny, a następnie ich dalsza alokacja wewnątrz tych sektorów. W ramach sektora publicznego proces alokacji następuje przez bezpośrednie określenie wielkości środków przeznaczonych na konkretne zadania, co w konsekwencji przesądza o zakresie i formie wytwarzania poszczególnych rodzajów usług publicznych. W ramach sektora prywatnego proces alokacji budżetowej dokonuje się pośrednio, przez korygowanie cen dóbr, usług i czynników produkcji za pomocą dotacji (subsydiów) i podatków.
Wprawdzie realizacji alokacyjnej funkcji polityki budżetowej służą zarówno dochody, jak i wydatki budżetowe, jednak zasadniczym odzwierciedleniem alokacji budżetowej jest wydatkowa strona budżetu, określająca zakres działalności sektora publicznego. Należy podkreślić, że niektóre usługi wykonywane w ramach sektora publicznego- zwłaszcza dotyczące bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego, administracji, oświaty i infrastruktury technicznej- wpływają znacząco na efektywność wytwarzanego produktu społecznego. Gdy zakres wytwarzania usług publicznych jest niewystarczający- efektywność wykorzystania tych czynników jest zwykle niska.
Po drugiej wojnie światowej w krajach wysoko rozwiniętych zanotowano znaczny wzrost roli sektora publicznego. Renesans koncepcji neoliberalnych w latach osiemdziesiątych spowodował jednak dążenie do ograniczenia, a przynajmniej zahamowania wzrostu roli sektora publicznego. Tendencję tę uzasadnia się tym, że ekspansja sektora publicznego powoduje nienadążanie wzrostu dochodów publicznych za wzrostem wydatków i stały brak równowagi finansowej w sektorze publicznym. Zdaniem przeciwników interwencjonizmu państwowego, sektor publiczny w wielu krajach osiągnął rozmiary zagrażające długookresowym możliwościom wzrostu gospodarczego, kontrolowanie zaś przez państwo wielkości sektora publicznego staje się coraz trudniejsze. Ostatnio jednak m.in. w Stanach Zjednoczonych pojawiły się głosy postulujące ponowne zwiększenie rządowych programów socjalnych wspieranych przez budżet. Szczególnego znaczenia w związku z tym nabiera usprawnienie i racjonalizacja alokacji budżetowej w sektorze publicznym. W tym zakresie w ostatnich latach podjęto m.in. próby wprowadzenia analizy i oceny efektywności wydatków publicznych jako podstawy podejmowania decyzji alokacyjnych.
W Polsce w ostatnich latach nastąpiły zmiany w strukturze wydatków budżetowych. Zakres alokacji środków na rzecz osób opłacanych bezpośrednio z budżetu (sfera budżetowa) wzrósł ponad dwukrotnie. Tak znaczny wzrost wynikał przede wszystkim z potrzeby zbliżenia dochodów pracowników sfery pozabudżetowej oraz ze wzrostu wydatków na świadczenia społeczne.
FUNKCJA REDYSTRYBUCYJNA
Redystrybucyjna funkcja polityki budżetowej polega na świadomym oddziaływaniu przez państwo na ostateczny podział dochodów indywidualnych. Niezależnie od tego, jak kształtuje się podział dochodów pierwotnych przez politykę redukowania (podatki) i uzupełniania (pieniężne transfery socjalne) dochodów indywidualnych może wpływać na kształtowanie podziału dochodów w społeczeństwie.
W praktyce polityki budżetowej można wyróżnić trzy płaszczyzny oddziaływania budżetu na podział dochodów w społeczeństwie
Pierwsza płaszczyzną jest wspomniana już bezpośrednia redystrybucja dochodów pieniężnych za pomocą systemu podatków i pieniężnych transferów socjalnych, obejmujących różne świadczenia społeczne, będące przedmiotem zainteresowania polityki społecznej
Drugą płaszczyzną, już o bardziej pośrednim charakterze, jest bezpłatne(lub częściowo tylko odpłatne) zaspokajanie pewnych potrzeb poprzez wykonywanie przez sektor publiczny określonych usług społecznych (oświata, ochrona zdrowia itd.). Świadczenia te nie zmieniają podziału dochodów pieniężnych, niemniej jednak przez uniezależnienia stopnia zaspokojenia pewnych potrzeb od dochodu pieniężnego przyczyniają się do zmniejszenia realnych różnic w standardzie życia.
Trzecią płaszczyzną- o najbardziej pośrednim wpływie na podział dochodów- jest oddziaływanie na warunki, w jakich się kształtuje pierwotna dystrybucja dochodów ( np. wydatki na szkolenie zawodowe). Przedmiotem oddziaływania tym wypadku jest nie redystrybucja dochodów pieniężnych, lecz kształtowanie warunków rynkowego podziału dochodów.
Zarówno bezpłatne zaspokajanie przez państwo określonych potrzeb, jak i długookresowe oddziaływania na warunki rynkowego podziału dochodów mogą odgrywać istotną rolę w niwelowaniu zróżnicowania stopy życiowej społeczeństwie, a tym samym ograniczać potrzebę bezpośredniego korygowania podziału dochodów pieniężnych. Jednak tylko pierwsza płaszczyzna oddziaływania, a więc bezpośrednie korygowanie podziału dochodów pieniężnych. Jednak tylko pierwsza płaszczyzna oddziaływania, a więc bezpośrednie kierowanie podziału dochodów pieniężnych za pomocą podatków oraz transferów socjalnych, ma decydujące znaczenie w dystrybucji dochodów i jest właściwym przedmiotem redystrybucyjnej funkcji polityki budżetowej.
Jednym z podstawowych instrumentów polityki gospodarczej jest podatek. Można go określić jako „dokonywane przez władzę publiczną przymusowe pobranie, którego podstawowym celem jest pokrycie obciążeń publicznych, repartycja zaś uwzględnia zdolności podatkowe obywateli”.
Ustawa z 1997 r. o ordynacji podatkowej( Dz. U. 1997, nr 137,poz. 926) stanowi, że podatek jest publicznoprawnym, nieodpłatnym, przymusowym oraz bezzwrotnym świadczeniem pieniężnym na rzecz skarbu państwa lub gminy. Tradycyjnie podstawowym celem podatku jest konieczność zapewnienia środków finansowych na pokrycie wydatków publicznych. Ponadto podatki są wykorzystywane również do osiągania innych celów społeczno- gospodarczych.
W polityce gospodarczej redystrybucyjna funkcja podatków sprowadza się przede wszystkim do wykorzystania opodatkowania jako narzędzia makroekonomicznego kształtowania popytu. Działania służące temu celowi mogą przybierać postać zarówno uznaniowego manewrowania poziomem obciążeń, stosownie do zmian w poziomie aktywności gospodarczej, jak i dążenia do takiego ukształtowania systemu podatkowego aby mógł on samoczynnie reagować na zmiany koniunktury gospodarczej.
Interwencja władz publicznych w postaci pobierania podatków jest spowodowana także potrzebą osiągania celów społecznych. Władze państwowe, wychodzące założenia, że dystrybucja dochodów ukształtowana przez działanie mechanizmów rynkowych jest nadmiernie zróżnicowana, dokonują jej korekty przez opodatkowanie dochodów oraz majątku. Opodatkowanie to może mieć charakter stały(ryczałt), liniowy (w stałej proporcji do dochodu), degresywny lub progresywny. Zdecydowanie najczęściej stosowana jest formuła progresywna, przyczyniająca się niekiedy do znacznego spłaszczenia dochodów.
W działaniach zmierzających do osiągnięcia celów społecznych podatki SA wykorzystane również jako narzędzia oddziaływania na strukturę konsumpcji przez selektywne zróżnicowanie podatku wliczanego do cen wybranych produktów. Jest to uzasadnione względami natury zdrowotnej (zniechęcanie do niepożądanej konsumpcji tytoniu czy alkoholu przez stosowanie wysokiego podatku od wartości dodanej) albo też dążeniem do uwzględniania w cenie dodatkowych kosztów- poza kosztami producenta- ponoszonych przez społeczeństwo w związku produkcją i konsumpcją tych produktów (np. zanieczyszczanie środowiska naturalnego).
Podstawowe zadania, jakie może spełnia podatek, są realizowane przez system podatkowy. Można go określić jako zespół podatków pobierany w danym państwie. Istotne różnice występujące w strukturze systemu podatkowego poszczególnych państw wynikają częściowo z odmienności tradycji podatkowej; w znacznym stopniu odzwierciedlają też różne podejmowanie roli, jaką państwo powinno odgrywać w sferze gospodarczej i socjalnej.
W rozwiniętych krajach europejskich w strukturze systemów podatkowych wyróżnia się trzy grupy podatków. Ich udział w dochodach publicznych tytułu opodatkowania jest rozłożony równomiernie.
W Polsce w latach 1992-1993 nastąpiła zmiana systemie podatkowym. Polegała ona przede wszystkim na wprowadzeniu powszechnego podatku dochodowego od osób fizycznych oraz na zwiększeniu strukturze dochodów budżetu państwa udziału podatków pośrednich.
FUNKCJA STABILIZACYJNA
Stabilizacyjna funkcja polityki budżetowej polega na wykorzystywaniu dochodów i wydatków budżetowych do osiągnięcia makroekonomicznych celów gospodarczych: wysokiego stopnia wykorzystania potencjału wytwórczego (ograniczenie bezrobocia), stabilności ogólnego poziomu cen, wysokiego zrównoważonego tempa wzrostu gospodarczego oraz stabilności bilansu płatniczego. Koncepcja świadomego wykorzystywania dochodów i wydatków budżetowych trudem torowała sobie drogę do praktyki polityki gospodarczej. Decydujący wpływ na jej rozwój wywarła teoria J.M. Keynesa. Podważając tradycyjne poglądy na rolę oszczędności, podatku, kredytu i budżetu państwa, stworzyła ona nowe przesłanki polityki gospodarczej, zgodnie z którymi państwo oddziałuje na ukształtowanie na odpowiednim poziomie popytu efektywnego, przy uwzględnieniu występujących skłonności do konsumpcji inwestowania.
Przyjęcie rozmiarów globalnego popytu za podstawowy czynnik wyznaczający perspektywy wzrostu dochodu było też podstawą keynesowskiej koncepcji interwencji państwa w przebieg procesów gospodarczych za pomocą narzędzi budżetowych. Gdy istniejący popyt ogranicza działalność gospodarczą do poziomu nie zapewniającego wykorzystania potencjału wytwórczego, polityka gospodarcza powinna stymulować wzrost popytu. Osiąga się to przez zmniejszania przychodów budżetu ( obniżkę podatków ) oraz zwiększanie wydatków budżetu (z jednoczesnym dopuszczeniem do wystąpienia deficytu budżetowego). Prowadzi to do wzrostu konsumpcji i inwestycji, działanie zaś efektu mnożnikowego powoduje dodatkowy wzrost wydatków ludności. Natomiast razie potrzeby hamowania nadmiernie ,,gorącej” koniunktury, a także konieczności przeciwdziałania wzrostowi inflacji, trzeba dążyć do zwiększania przychodów budżetu oraz ograniczania wydatków, co przyczynia się do zmniejszenia konsumpcji i inwestycji, obniżenia poziomu zatrudnienia i produkcji oraz hamowania wzrostu cen (tabela 1).
Za najbardziej skuteczne narzędzie polityki budżetowej uważa się, o czym już była mowa, zmiany w obciążeniach podatkowych w zależności od sytuacji koniunkturalnej. Instrumenty podatkowe mogą pobudzać wzrost gospodarczy. Można na nie oddziaływać przez pomniejszenie podatku od wartości dodanej o kwotę przypadającą na inwestycje, odliczanie kosztów inwestycji od podlegającego opodatkowaniu dochodu osób fizycznych i spółek, a także przez ulgi podatkowe związane z eksportem, stymulujące rozwój gałęzi produkujących na eksport.
Polityka fiskalna może być także skutecznym środkiem regulowania popytu konsumpcyjnego. Gdy bieżący popyt konsumpcyjny przewyższa podaż towarów na rynku, powstaje nierównowaga typu inflacyjnego, wywołująca wzrost cen. Przy niemożności przywrócenia równowagi przez szybki wzrost podaży towarów skutecznym rozwiązaniem będzie ograniczenie siły nabywczej za pomocą zwiększenia obciążenia podatkami bezpośrednimi (podatek dochodowy) lub pośrednimi (głównie podatek od wartości dodanej). Bardziej skutecznie działa podatek od wartości dodanej zmiany stawki powodują bowiem natychmiastową zmianę cen detalicznych.
Przedstawiciele orientacji propodażowej (tzw. ekonomiki podaży), dla których nie kwestie oddziaływania państwa na poziom globalnego popytu są głównym przedmiotem zainteresowania, lecz motywy i warunki działania prywatnego producenta, szczególną uwagę zwracają na wpływ podatków na poziom produktu społecznego. Ich zdaniem, przy niskim, bliskim zera opodatkowaniu produkt społeczny jest niski, gdyż państwo nie jest w stanie dostarczać w odpowiednim rozmiarze podstawowych dóbr publicznych niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania systemu gospodarczego (m.in. bezpieczeństwo publiczne, wymiar sprawiedliwości). W miarę wzrostu opodatkowania rośnie również podaż dóbr publicznych, stwarzając bardziej korzystne warunki rozwoju działalności gospodarczej. Początkowo pozytywne skutki rosnącej podaży podstawowych dóbr publicznych przewyższają negatywne skutki oddziaływania wzrostu podatków na bodźce do pracy, oszczędzania i inwestowania. Dalszy wzrost opodatkowania pociąga za sobą coraz mniejszy przyrost wydajności, związany ze wzrostem podaży dóbr publicznych, natomiast w coraz większym zakresie ujawniają się ujemne skutki osłabienia bodźców do pracy, oszczędzenia i inwestowania. Tak więc przy pewnym poziomie obciążeń podatkowych poziomu produktu społecznego osiąga maksimum; dalszy wzrost stopy opodatkowania pociąga za sobą jego spadek. Podobna zależność występuje między poziomem opodatkowania a wielkością dochodów budżetowych. Graficzną prezentacją tej zależności jest tzw. krzywa Laffera (rys zrobić?????). Wielkość dochodów budżetowych jest iloczynem stopy opodatkowania i podstawy wymiaru podatku. Podstawa ta jest bezpośrednio związana z poziomem aktywności gospodarczej. Dopóki wzrost stopy podatkowej wiąże się ze wzrostem produktu społecznego, dopóty dochody budżetowe rosną ponadproporcjonalnie w stosunku do wzrostu podstawy wymiaru. Po przekroczeniu przez stopę podatkową pewnego poziomu, odpowiadającego maksymalnej wielkości produktu społecznego, bezpośredni wpływ wyższej stopy podatkowej na wzrost dochodów budżetowych zaczyna być coraz bardziej neutralizowany przez spadek podstawy wymiaru; dochody budżetowe zaczynają maleć i w końcu zanikają przy stopie opodatkowania równej 100%.
Problem ten był też przedmiotem badań empirycznych. Wykazały one, że rzeczywisty kształt krzywej Laffera różni się w sposób istotny od teoretycznego, mianowicie pnie się ostro w górę dopiero przy stopie podatkowej zbliżonej do 80% zaczyna spadać. Badania przeprowadzono w Stanach Zjednoczonych, a wyniki opublikowano w 1982r.; ten realny kształt krzywej Laffera.
PASYWNA I AKTYWNA POLITYKA BUDŻETOWA
PASYWNA POLITYKA
W teorii finansów publicznych wyodrębnia się politykę budżetową pasywną i aktywną (dyskrecjonalną).
Pasywna polityka budżetowa jest oparta na założeniu, że określone elementy dochodów i wydatków budżetowych cechuje na gruncie ustawowych zasad poboru lub wydatkowania tendencja do automatycznego reagowania na zmiany sytuacji gospodarczej w celu wyzwalania impulsów kompensujących, będących przeciwwagą wahań koniunktury. Ta forma polityki budżetowej opiera się na koncepcji działania automatycznych stabilizatorów.
Automatyczne stabilizatory oddziałują na popyt globalny. Uruchamianie ich nie wymaga żadnych decyzji, natomiast moment ,,wejścia do akcji” oraz siła działania stabilizatorów wynika niemal wyłącznie z rozwoju sytuacji gospodarczej. Mechanizm ich działania można przedstawić następująco. Gdy spadają dochody brutto ludności, rośnie bezrobocie. Elastyczność systemu podatkowego (wynikająca z progresywnego charakteru stawek podatkowych) sprawia, że wpływy podatkowe maleją jeszcze szybciej coraz mniejsza część dochodów ludności w postaci podatków trafia do budżetu. Dochód pozostający do dyspozycji, będący podstawą wydatków na zakup dóbr i usług, zmniejsza się wolniej niż dochody brutto, w rezultacie spadek popytu globalnego jest mniejszy, niż wynikałoby to z rozmiarów pierwotnego spadku dochodów brutto.
Inaczej jest w okresie ożywienia gospodarczego. Elastyczność systemu podatkowego sprawia, że wzrost dochodu pozostającego do dyspozycji następuje wolniej niż wzrost produktu społecznego; wskutek tego zatrudnienie i produkcja także rosną relatywnie wolniej.
Po stronie dochodów budżetowych automatyczny efekt stabilizujący wiąże się ze stosowaniem podatków wymierzanych od tych podstaw opodatkowania, które zmieniają się zależnie od poziomu aktywności gospodarczej, a więc przede wszystkim podatków od dochodów indywidualnych i od zysków, podatków pośrednich od sprzedaży. Po stronie wydatków budżetowych zaś elastyczność wobec zmian w poziomie produktu społecznego cechuje zasiłki z tytułu bezrobocia, pomoc społeczną i subsydia dla rolnictwa.
Działanie automatycznych stabilizatorów koniunktury prowadzi do określonych zmian salda budżetu państwa. W okresie ekspansji automatyczne stabilizatory wywołują tendencję do powstawania nadwyżki budżetowej (czy też zmniejszania się deficytu), a w okresie recesji przyczyniają się do powstania (czy też powiększania) deficytu budżetowego.
Podstawowa zaleta stabilizatorów, którą jest szybkość reakcji na cykliczne wahania popytu, może sugerować, że pasywna polityka budżetowa powinna być skuteczną formą budżetowego reagowania na zmiany sytuacji koniunkturalnej. Dodatkowym argumentem przeciwników interwencjonizmu państwowego jest samoczynny charakter automatycznej stabilizacji, upodabniający ją do naturalnych mechanizmów rynkowych. Przeszkodą jest jednak to, że automatyczne stabilizatory mają wiele istotnych słabości. Najwonniejszą z nich jest mechaniczny charakter ich reakcji na zmiany popytu globalnego. Wobec zakłóceń natury strukturalnej są one bezradne, nie sa też w stanie stworzyć bodźców do zmiany istniejącej sytuacji gospodarczej. Ich funkcją jest obrona istniejącego poziomu aktywności gospodarczej przez obronę wyjściowych rozmiarów popytu globalnego, niezależnie od tego, czy popyt ten ustabilizował się na poziomie zapewniającym wysokie zatrudnienie, czy też nie. Ich działanie zmniejsza skalę problemów wynikających ze zbyt szybkiego spadku lub wzrostu popytu globalnego, ale nie może po nich oczekiwać działania, którego celem byłby powrót do pożądanego poziomu popytu globalnego. Wynika to z samej natury ich działania, w przeciwieństwie bowiem do polityki świadomych wydatków państwa, nie tworzą one dochodów w czasie recesji (dokładniej nie tworzą nowego popytu), lecz hamują jedynie spadek już istniejących.
W związku z tym zwolennicy aktywnej ingerencji państwa w procesy gospodarcze przypisują stabilizatorom ograniczoną rolę w polityce budżetowej. Przedstawiciele tego nurtu w automatycznych stabilizatorach widzą tylko pierwszą linię obrony przed cyklicznymi wahaniami koniunktury, wymagającą korygującego i uzupełniającego wsparcia ze strony aktywnej (dyskrecjonalnej) polityki budżetowej.
AKTYWNA (DYSKRECJONALNA) POLITYKA BUDŻETOWA
Aktywna polityka budżetowa ma miejsce wówczas, gdy rząd stosuje wybrane środki w celu przeciwdziałania cyklicznym fluktuacjom oraz w celu stabilizacji cen czy ograniczania bezrobocia. Polityka ta wymaga wprowadzenia zmian legislacyjnych w programach budżetowych.
Podstawowymi rodzajami aktywnych posunięć z zakresu polityki budżetowej są:
1.zmiany stawek podatków
2.zmiany podziału transferów z budżetu państwa (np. zwiększenie subwencji rządu władz lokalnych z tytułu ich udziału w ponoszeniu ciężarów lokalnej pomocy społecznej)
3.zmiany wydatków na roboty i inwestycje publiczne
Prowadzenie polityki aktywnej jest zadaniem złożonym i niełatwym. Powstanie zakłóceń w funkcjonowaniu gospodarki jest procesem przechodzącym różne stadia; działania podejmowane w ramach aktywnej polityki budżetowej i mające na celu neutralizację tych zakłóceń zaczynają dawać efekty dopiero po upływie pewnego czasu. W związku z tym efekty te mogą wystąpić już w innych warunkach i w razie zmiany sytuacji koniunkturalnej spowodować destabilizację gospodarki. Opóźnienia w reakcji polityki budżetowej na zakłócenia w funkcjonowaniu gospodarki wynikają z różnych obiektywnych przyczyn. W związku z tym okres, jaki upływa od powstania zakłócenia do wystąpienia wszystkich efektów działań podjętych w ramach polityki budżetowej, może być podzielony na kilka faz:
*fazę rozpoznania, obejmującą okres od powstania zakłócenia do jego ujawnienia się w danych sprawozdawczych, umożliwiających ocenę sytuacji, a więc okres w ramach polityki budżetowej jest niezbędne (głównym elementem tej fazy jest prognozowanie i programowanie rozwoju sytuacji gospodarczej)
*fazę decyzyjną obejmującą ustalenie form i zakresu niezbędnych zmian w polityce budżetowej (wybór instrumentów oddziaływania, określenie skutków projektowanych zmian)
*fazę instrumentalną, obejmującą postępowanie administracyjne i legislacyjne związane z realizacją zamierzonych zmian w polityce budżetowej
Pełny cykl reakcji polityki budżetowej na zakłócenia koniunkturalne obejmuje również okres, jaki upływa między uruchomieniem działania instrumentów a efektem w postaci wpływu tego działania na zmianę globalnego popytu.
Charakterystyczną cechą opóźnień w reakcji polityki budżetowej na wahania koniunkturalne jest to, że opóźnienia ta nie są jednakowe w każdej fazie cyklu koniunkturalnego. Sprzeczności interesów, decydujące w znacznym stopniu o skali opóźnień, przejawiają się z różną siłą, zależnie od tego, czy też zredukowanie popytu w celu osłabienia presji inflacyjnej. W okresie recesji każda z grup społecznych jest zainteresowana osiągnięciem możliwie największych korzyści ze wzrostu wydatków państwa, co sprawia, że powstają kontrowersje dotyczące struktury i kierunków wydatków publicznych. Przeciwdziałanie zaś tendencjom inflacyjnym, wymagające z kolei redukcji wydatków publicznych i wzrostu obciążeń podatkowych, potęguje te sprzeczności. Osiągnięcie porozumienia co do kształtowania polityki budżetowej w związku z tym staje się nieraz bardzo czasochłonne.
Wymienione cechy aktywnej polityki budżetowej sprawiają, iż w długofalowym ujęciu kryje ona w sobie pewne ryzyko: że interwencja, zamiast przyczynić się do złagodzenia cyklicznych wahań, będzie źródłem tendencji inflacyjnych. Z tego powodu przeciwnicy dyskrecjonalnej polityki budżetowej kwestionują przydatność instrumentów budżetowych jako narzędzia makroekonomicznego regulowania procesów gospodarczych. Twierdzą oni, że system automatycznych stabilizatorów jest mniej szkodliwy niż działania administracji państwowej. W podejściu tym wyraża się jednak także wpływ bardziej ogólnych założeń doktrynalnych przyjmowanych przez przeciwników ingerowania państwa w gospodarkę.
KRYTERIA KONWRGENCJI
Korzyści z przyjęcia Euro: Efekty bezpośrednie: -ograniczenie kosztów transakcyjnych,-eliminacja ryzyka kursowego; -spadek stóp procentowych; Efekty długookresowe: -wzrost bezpośrednich inwestycji bezpośrednich; -ożywienie wymiany handlowej; -spadek ryzyka makroekonomicznego kraju; -integracja rynku finansowego; -wzrost konkurencji;
Kryterium stabilności cen (inflacji)
Kraj spełnia to kryterium jeśli jego średnioroczna stopa inflacji HICP nie przekracza wartości referencyjnej (granicznej). Wartość referencyjną uzyskuje się poprzez: *wybór trzech krajów członkowskich UE o najniższych średniorocznych stopach inflacji HICP; *wyliczenie średniej arytmetycznej ze średniorocznych stopach inflacji HICP; *dodanie do tej średniej 1,5ptk.proc.
W 2003 roku RPP przyjęła ciągły cel inflacyjny na poziomie 2,5% z dopuszczalnym przedziałem wahań +/-1 ptk.proc. Polska: 2000 rok- 10,2%; 2003 rok listopad – 0,6%; Od sierpnia 2002 roku Polska spełnia to kryterium.
Kryterium stóp procentowych
W celu uniknięcia nadmiernych wahań wartości referencyjnej do wyznaczenia tego kryterium wykorzystuje się średnią rentowność obligacji obserwowaną w ciągu roku (12 miesięczną średnią ruchomą).
Wartość referencyjna wyznacza się poprzez: *wybór 3 krajów członkowskich UE o najniższych średniorocznych stopach inflacji HICP; *wyliczenie średniej arytmetycznej z dwunastomiesięcznych średnich ruchomych długoterminowych nominalnych stóp procentowych dla tych trzech krajów; *dodanie do wyliczonej średniej 2 ptk.proc.
Polska: grudzień 2000 roku- 11,8%; listopad 2003 r – 5,6%, osiągając poziom o 0,5 ptk proc niższy od wartości referencyjnej. Od marca 2003 r. Polska spełnia to kryterium.
Kryteria fiskalne ( deficytu budżetowego, długu publicznego)
Kraj kandydujący nie może wykazywać planowanego lub faktycznego deficytu sektora finansów publicznych wyższego niż 3% PKB, a relacja jego długu publicznego do PKB nie powinna przekraczać 60%. Polska kryterium deficytu nie spełnia, bo w 2002 roku- 3,8%, 2003 -4,2%; 2004-5,7%; 2005 -3,9%; 2006-2,6% (w planowaniu będzie rósł). Kryterium długu publicznego jest spełnione: 2003-44,8%; 2004- 47,6%; 2005-51,4%; 2006-51,3%.
Kryterium kursowe
Kraj kandydujący powinien przez co najmniej 2 lata uczestniczyć w systemie ERM II (Europejski mechanizm kursowy). W ciągu tego okresu kurs waluty krajowej do euro powinien się utrzymywać albo na tzw. Normalnym paśmie wahań względem centralnego parytetu, wynoszącym +/- 15%, albo w paśmie węższym, indywidualnie wynegocjowanym przez kraj uczestniczący w ERM II. W ciągu tych dwóch lat nie powinny wystąpić poważne napięcia na rynku walutowym. Polska nie uczestniczy na razie w systemie ERM II.
Stopy procentowe
1.Charakterystyka zjawiska zerowej granicy krótkoterminowych stóp procentowych.
Problem zerowej granicy krótkoterminowych stóp procentowych wiąże się ściśle z zagadnieniem pułapki płynności jako bariery dla skuteczności polityki pieniężnej przy zwalczaniu deflacji. Renesans zainteresowania tą problematyką w ostatnich latach wywołały rekordowo niskie do niedawna stopy procentowe w większości krajów uprzemysłowionych, a w szczególności doświadczenia Japonii od początku lat 1990. Zerowa granica nominalnych stóp procentowych oznacza, że nie mogą one spaść poniżej pewnej granicy, jaką jest zero. Po osiągnięciu tej granicy bank centralny ma ograniczone pole działania w wykorzystaniu tradycyjnych narzędzi polityki pieniężnej w celu przeciwdziałania presji deflacyjnej i stabilizowania gospodarki. Kluczową rolę odgrywa tu zarówno aktualny poziom inflacji, jak i charakter oczekiwań inflacyjnych. Skoro, zgodnie z równaniem Irvinga Fishera, realna stopa procentowa jest różnicą między nominalną stopą procentową a stopą inflacji, to wraz ze spadkiem nominalnych stóp procentowych i obniżaniem inflacji maleje przestrzeń do obniżania realnych stóp procentowych. W przypadku zaś osiągnięcia zerowej granicy stóp nominalnych przy spadających bądź stabilnych cenach, osiągnięcie realnie ujemnych stóp procentowych jest niemożliwe. Tak więc w sytuacji, gdy występują szoki deflacyjne, tradycyjny kanał stóp procentowych jako mechanizm transmisji impulsów polityki pieniężnej do sfery realnej przestaje funkcjonować. Co więcej, spadek inflacji a co za tym idzie wzrost realnej stopy procentowej może uruchomić samonapędzający się cykl deflacyjny, gdy obniżony pod wpływem wyższej realnej stopy procentowej popyt skutkuje dalszym spadkiem cen i dalszym wzrostem realnej stopy procentowej. Zatem należałoby bliżej spojrzeć na cele operacyjne wykorzystywane w praktyce przez bank centralny oraz rozpatrzyć inne niż stopa procentowa kanały transmisji impulsów polityki pieniężnej.
2.Cele operacyjne banku centralnego.
Przy braku możliwości bezpośredniego oddziaływania na cel swojej polityki, bank centralny wykorzystuje dostępne instrumenty do kształtowania pożądanych parametrów. Inaczej mówiąc, bank centralny poprzez zmiany stopy referencyjnej czy operacje otwartego rynku i idące za tym zmiany na rynku pieniężnym i kapitałowym, doprowadzał do zmian w sektorze realnym gospodarki.. ,,W tradycyjnym ujęciu, wykorzystując kanał kosztu i dostępności kredytu dla rozluźnienia polityki pieniężnej w celu ożywienia koniunktury bank centralny szacował wymagany dla realizacji celu ostatecznego wzrost podaży pieniądza, następnie zaś kształtował poziom rezerw w systemie bankowym warunkujący, w ocenie banku centralnego, osiągnięcie pożądanego wzrostu podaży pieniądza”1. Praktycznie banki centralne w ostatnich latach przeszły z podejścia ilościowego na cenowe, w którym to celem nie jest pożądany poziom rezerw, lecz ich cena – wybrana krótkoterminowa stopa procentowa banku centralnego. Spowodowane to było zmianami na rynkach finansowych, jak również potrzeba czytelnej dla uczestników rynków polityki pieniężnej. Przyjęcie jako celu operacyjnego stóp procentowych było logicznym następstwem zmian na rynkach finansowych. Jak wskazuje Sellon, kontrola stóp procentowych jest technicznie łatwiejsza, nie zależy bowiem od znajomości kształtowania się popytu na pieniądz. Jednocześnie istotne znaczenie miała kwestia przejrzystości polityki pieniężnej jako element polityki informacyjnej banku centralnego – ogłaszanie docelowego poziomu stopy referencyjnej bardziej czytelnie informuje uczestników rynków finansowych o kierunku polityki pieniężnej.
3. Kanały transmisji impulsów polityki pieniężnej do sfery realnej w warunkach zerowej granicy nominalnych stóp procentowych.
Jak już zostało zaznaczone, przy zbliżaniu się nominalnych krótkookresowych stóp procentowych do zera, dosyć mocno ograniczone jest pole manewru polityki pieniężnej, gdyż tradycyjny kanał stóp procentowych jako mechanizm transmisji impulsów polityki banku centralnego do sfery realnej gospodarki przestaje funkcjonować. Dla przeciwdziałania presji deflacyjnej i stabilizacji gospodarki możliwe jest jednak wykorzystanie kanałów alternatywnych. Ujęcie tego zagadnienia zaprezentował Sellon, który wskazał trzy kanały przez które bank centralny może wpływać na poziom aktywności gospodarczej. Są to kanały krótkoterminowych stóp procentowych, kredytowy oraz długoterminowych stóp procentowych.
3.1. Kanał krótkoterminowych stóp procentowych.
Opiera się on na wpływie krótkoterminowych stóp procentowych na gospodarkę, zarówno w bezpośrednim (koszt kredytów krótkoterminowych), jak i pośrednim stopniu, w jakim zmiany stóp krótkoterminowych wpłyną na zmiany stop długoterminowych, wpływając na skalę inwestycji. Zaistnienie sytuacji zero bund zamyka ten kanał.
3.2. Kanał kredytowy.
Opiera się on na przyjęciu, że zwiększenie poziomu rezerw instytucji depozytowych poprzez operacje otwartego rynku w jakiejś części spowoduje wzrost ich popytu na aktywa dochodowe – kredyty i papiery wartościowe. Jeśli wzrost ten nastąpi, to wpłynie on bezpośrednio na poziom aktywności gospodarczej przyczyniając się ponadto do obniżenia średnio- i długoterminowych stóp procentowych.
W kategoriach modelu IS-LM przyjęcie za cel operacyjny poziomu rezerw powoduje prowadzenie polityki mającej na celu przesunięcie funkcji LM dla osiągnięcia pożądanej kombinacji stopy procentowej i realnego dochodu. Wymaga to jednak znajomości przebiegu zarówno tej funkcji, jak i funkcji IS. Przyjęcie natomiast za cel stopy procentowej wymaga jedynie znajomości przebiegu funkcji IS.
3.3. Kanał długoterminowych stóp procentowych.
Wskazuje on na możliwość bezpośredniego oddziaływania banku centralnego na poziom tych stóp. Działania te polegają m.in. na zakupie przez bank centralny długoterminowych papierów wartościowych bądź na kształtowaniu oczekiwań rynków finansowych co do przyszłego charakteru polityki pieniężnej.
4.Możliwości polityki pieniężnej w warunkach zero bund.
Należy poruszyć kwestię drożności kanału kredytowego oraz długoterminowych stóp procentowych jako alternatyw transmisji ekspansywnej polityki pieniężnej w warunkach zerowej granicy nominalnych krótkoterminowych stóp procentowych. Kluczowa jest także rola charakteru oczekiwań uczestników rynków finansowych.
4.1. Kanał kredytowy (powrót do podejścia ilościowego)
W warunkach zero bund zasilające w płynność operacje otwartego rynku np. skup papierów wartościowych nie mogą zmniejszyć krótkoterminowych stóp procentowych poniżej ich dolnej granicy, lecz mogą doprowadzić do zmiany struktury aktywów instytucji depozytowych, uruchamiając procesy wzrostowe. Dopóki bank centralny może oraz chce skupować aktywa, ekspansja pieniężna może być kontynuowana, lecz nie oznacza to jeszcze przeniesienia impulsów takiej polityki do sfery realnej. Niektórzy są przekonani o bezskuteczności takiej polityki argumentując to wysoką substytucyjnością papierów wartościowych i pieniądza podczas takich procesów. Jeśli jednak przyjąć że aktywa finansowe i pieniądz są doskonałymi substytutami, to zgodnie z koncepcją Jamesa Tobina wzrost ilości rezerw pieniądza w portfelach banków uruchomi łańcuch procesów dostosowawczych, skutkiem czego będzie wzrost cen papierów wartościowych, wzrost wolumenu kredytów i obniżenie długoterminowych stóp procentowych. Przy zmianach cen aktywów możemy wyróżnić efekty bezpośrednie i pośrednie. Te drugie związane są z kształtowaniem oczekiwań uczestników rynku finansowego. Co do bezpośrednich efektów, to na podstawie teorii dostosowań struktury portfela aktywów przy niedoskonałej substytucyjności tych aktywów operacje otwartego rynku wywołują zmiany cen. Bardzo duże znaczenie mają natomiast oczekiwania uczestników rynku co do trwałości ekspansji pieniężnej. Jeśli istnieją oczekiwania, że wzrost podaży pieniądza będzie utrzymywał się w przyszłości, skutkować to będzie oczekiwaniom wyższych przyszłych cen. Taka zmiana oczekiwań (dotycząca nawet dalekiej przyszłości) wpłynie na obniżenie realnych stóp procentowych, umożliwiające wyjście z pułapki deflacyjnej. Kluczową rolę odgrywa tu wiarygodność banku centralnego co do ciągłości swej ekspansywnej polityki pieniężnej.
Efekty bezpośrednie jak i pośrednie są ze sobą powiązane. Jeśli bank centralny jest wiarygodny, wówczas nawet niewielkie rozmiary ekspansji pieniężnej zaowocują wzrostem cen aktywów finansowych i spadkiem realnych stóp procentowych. Gdy zaś istnieją wątpliwości co do ciągłości takiej polityki, wówczas aby zmniejszyć stopy procentowe należy nasilić ekspansję pieniężną. Kwestia oczekiwań inflacyjnych jest więc kluczowa przy zwalczaniu deflacji. Możliwości ich kształtowania zostaną omówione w punkcie 4.3.
4.2. Bezpośrednie oddziaływanie na długoterminowe stopy procentowe.
Bezpośrednie oddziaływanie na poziom długoterminowych stóp procentowych może polegać na skupowaniu przez bank centralny instrumentów z długim terminem zapadalności, co prowadzi do zwiększenia ich ceny i obniżenia dochodowości. Podobny skutek bank centralny może spowodować określając maksymalną granicę stopy zwrotu z instrumentów długoterminowych.. Wiąże się to z zobowiązaniem banku do podtrzymywania ich ceny przez interwencyjny skup, jeśli okaże się konieczny. Wyraźne określenie granicy dochodowości jest potencjalnie bardziej skuteczne, ponieważ bank centralny precyzyjnie określa pożądaną wysokość długoterminowych stóp procentowych, a zakładając odpowiednią jego wiarygodność, uruchamia korzystne oczekiwania uczestników rynku finansowego. W takim przypadku wielkość interwencyjnych zakupów byłaby niższa niż bez takiej deklaracji.
Bank centralny może także skupować instrumenty długoterminowe obniżając ich dochodowość oraz sprzedawać instrumenty krótkoterminowe aby podnieść ich dochodowość. Działania takie są celowe wówczas, gdy przy bardzo niskich stopach rynku pieniężnego transakcje overnight zamierają, co prowadzi do tego, że rynek transakcji jednodniowych a za nim pozostałe segmenty rynku przestają być efektywne jako element mechanizmu transmisji polityki pieniężnej.
Bezpośrednia ingerencja w poziom długoterminowych stóp procentowych poprzez opisywane wcześniej operacje otwartego rynku jest raczej propozycją teoretyczną, prawie niestosowaną w praktyce. Wynika to z kilku czynników:
a//w odniesieniu do skupu papierów wartościowych bez formalnego ogłoszenia pożądanej ich dochodowości bardzo trudne jest określenie skali takich transakcji, co jest niezbędne dla osiągnięcia efektu spadku stóp,
b//nabycie do portfela banku centralnego dużej ilości długoterminowych papierów wartościowych naraża bank na duże straty kapitałowe po ożywieniu gospodarki z towarzyszącym temu wzrostem stóp procentowych (jeśli uczestnicy rynków oczekują, że bank centralny nie jest w stanie ponieść takich strat, operacje otwartego rynku mogą nie przynieść pożądanych rezultatów),
c//interwencje na rynku długoterminowych papierów wartościowych mogą zaburzyć działanie mechanizmu rynkowego w procesie alokacji kapitału.
4.3. Kształtowanie oczekiwań uczestników rynku.
Aspekt ten, co już zostało określone jest kluczowy dla przeciwdziałania presji deflacyjnej oraz dla stabilizacji gospodarki. W warunkach zero bound polityka informacyjna banku centralnego przy odpowiedniej jego wiarygodności może się okazać najpotężniejszym narzędziem walki z deflacją. Podstawowym problemem jest tu wybór sposobu komunikowania zamierzeń banku centralnego w sytuacji braku możliwości dalszego obniżania stopy referencyjnej. Jednym z rozwiązań jest zadeklarowanie przez bank centralny, że polityka pieniężna pozostanie ekspansywna tak długo, jak długo nie zostanie przywrócone ożywienie gospodarcze. Bank centralny może także powziąć bardziej precyzyjne zobowiązanie utrzymywania niskich stóp procentowych. Może to zrobić na określony czas bądź też do osiągnięcia przez gospodarkę ilościowo określonego parametru (tempo wzrostu gospodarczego, stopa inflacji).
Duże znaczenie w tym wypadku ma konflikt między bieżącą potrzebą obniżenia długoterminowych stóp procentowych a zachowaniem możliwości prowadzenia elastycznej polityki pieniężnej w przyszłości. Bardziej ogólnikowe deklaracje pozostawiają wspomnianą elastyczność, lecz efekt obniżenia stóp może być słaby a nawet podczas symptomów ożywienia w gospodarce stopy procentowe mogą gwałtownie wzrosnąć. Precyzyjniejsze zobowiązania banku centralnego może być skuteczniejsze przy obniżaniu długoterminowych stóp procentowych, jednak, gdy ożywienie przyjdzie wcześniej niż zakładał bank centralny, nie może on odejść od ekspansji monetarnej jeśli nie chce utracić wiarygodności.
Podsumowanie.
Podsumowując, przy wykorzystaniu dla ożywienia gospodarki innych niż stopa procentowa kanałów transmisji polityki pieniężnej do sfery realnej, o ich drożności decyduje charakter oczekiwań uczestników rynku finansowego. Pułapka płynności, w której polityka pieniężna traci swą skuteczność to sytuacja zerowych nominalnych stóp procentowych z towarzyszącym temu zjawisku trwałą deflacją i oczekiwaniami deflacyjnymi.
Polityka strukturalna
Przemiany strukturalne w gospodarce
Struktura gospodarcza to układ elementów gospodarki oraz zespół występujących między nimi relacji.
Szersze ujecie pojęcia struktury obok relacji ilościowych obejmuje też relacje jakościowe.
W tym ujęciu badanie struktury może obejmować jej efektywność.
Istotne są zmiany strukturalne przebiegające w układzie przedmiotowym (rodzajowym), który charakteryzuje dziełowo-gałęziową strukturę gospodarki.
Kolejny ważny układ strukturalny to struktura terytorialna (przestrzenna), określająca rozmieszczenie elementów gospodarki narodowej w podziale na różne jednostki terytorialne kraju.
Bardzo ważna rola przypada też strukturze instytucjonalnej. Układ ten ma podstawowe znaczenie dla kształtowania się stosunków ekonomicznych w kraju, a także dla funkcjonowania systemu gospodarczego stosowanych w nim rozwiązań regulacyjnych.
Ze względu na stosunki gospodarcze zewnętrzne ważny jest układ struktury określający podział pracy i specjalizację międzynarodową. Układ ten informuje
o strukturze zasobów naturalnych i produkcji z punktu widzenia specyfiki, decydującej
o przewadze komparatywnej i konkurencyjności towarów w porównaniu z podobnymi towarami wytwarzanymi za granicą.
Przemiany strukturalne w gospodarkach krajów rozwiniętych i międzynarodowych ugrupowań gospodarczych wyrażają się w ograniczaniu produkcji i zatrudnienia
w gałęziach przestarzałej technologii, zmniejszającym się popycie na ich wyroby oraz
w jednoczesnym przyspieszeniu tempa wzrostu w gałęziach stosujących nowoczesne technologie, na wyroby, których rośnie zapotrzebowanie zarówno na rynkach wewnętrznych jak i zewnętrznych.
Tendencji tej towarzyszy dynamiczny wzrost udziału sfery usług w dochodzie narodowym, powodując różne konsekwencje społeczno-ekonomiczne o charakterze wewnętrznym i międzynarodowym. Wydajność pracy w usługach rośnie wolniej niż w innych sektorach, co zwalnia wzrost tempa wzrostu gospodarczego.
Postęp techniczny i technologiczny oraz towarzyszące mu zmiany strukturalne
w aparacie wytwórczym poszczególnych krajów powodują występowanie procesu decentralizacji organizacyjnych struktur przemysłowych. Wyraźnie nową rolę
w gospodarce zaczynają spełniać przedsiębiorstwa mniejsze. Zmienia się znaczenie skali produkcji w dążeniu do maksymalizacji rentowności. Przyczyny to:
1//postęp naukowo-techniczny powoduje, że osiąganie wysokiej rentowności stało się niemożliwe też w warunkach małoseryjnej produkcji.
2//nowe metody wytwarzania charakteryzujące się wysoką intensywnością technologiczną i wysoką materiałochłonnością, mogą powstawać w stosunkowo niewielkich przedsiębiorstwach, biurach projektowych. Na podstawie wykorzystania coraz łatwiej dostępnego kapitału zwiększonego ryzyka (venture capital) powstaje coraz więcej przedsiębiorstw nastawionych na promocję nowych kierunków wytwarzania oraz zastosowanie najnowocześniejszych technologii.
Przemiany w strukturze aparatu wytwórczego, form organizacji procesu produkcyjnego oraz popytu powodują zmiany w strukturze dynamice obrotów towarowych na rynkach światowych.
Rodzaje i kierunki polityki strukturalnej
Cele polityki przeobrażeń strukturalnych są znacznie zróżnicowane w poszczególnych krajach w zależności od ich warunków rozwojowych. Podstawowe cele:
1//dążenie do poprawy ekonomicznej efektywności gospodarki przez szybsze przemieszczenie zasobów gospodarki z dziedzin o niskiej efektywności ekonomicznej do dających wysokie dochody,
2//przyspieszenie wzrostu gospodarczego przeciwdziałanie bezrobociu,
3//dążenie do unowocześnienia gospodarki przez szybszy rozwój tych dziedzin działalności, które odgrywają rolę nośników współczesnego postępu technicznego, technologicznego organizacyjnego,
4//dążenie do podniesienia konkurencyjności krajowych wyrobów na rynkach światowych oraz wzmocnienie proeksportowej orientacji gospodarki,
5//wykorzystanie procesu zmian strukturalnych do ograniczenia wpływu barier surowcowych, energetycznych, demograficznych występujących w procesie rozwoju.
Polityka przekształceń strukturalnych odnosi się przede wszystkim do gospodarki jako całości, szczególnym kierunkiem jest polityka przekształceń struktury własnościowej. Polityka przekształceń strukturalnych może przybrać różne formy. Rządy mogą popierać dokonywanie odpowiednich zmian, czyli prowadzić politykę dostosowawczą, kładąc nacisk na rozwój nowych dynamicznie rozwijających się dziedzin gospodarki, mogą hamować upadek niektórych dziedzin, ograniczać swobodną wymian ę międzynarodową.
Kolejny typ dostosowań to polityka zapobiegawcza, opierająca się na mechanizmie rynkowym i popieraniu prywatnej inicjatywy. Rząd zwykle nie podejmuje działań bezpośrednio skierowanych na przekształcenia strukturalne, uznając, że najlepszym ich regulatorem jest rynek.
Wyróżnić można antycypacyjną politykę strukturalną, polegającą na ułatwianiu przedsiębiorstwom dostosowania się do nowych warunków gospodarowania w przyszłości. Polityka ta ma na celu ułatwienie przesunięć zasobów kapitału i pracy do gałęzi „wzrostowych”, zazwyczaj są to nowe gałęzie (gałęzie wysokiej techniki).
W praktyce gospodarczej dość trudno jest stosować tylko jeden z opisanych typów polityki strukturalnej. Rzadko opiera się ona na rozwiązaniach skrajnych.
POLITYKA PRZEMYSŁOWA
Funkcje i charakter polityki przemysłowej
Mimo, ze udział przemysłu w tworzeniu produktu narodowego w większości wysoko rozwiniętych krajów przemysłowych pozostaje na tym samym poziomie lub nawet maleje na korzyść usług, przemiany strukturalne wewnątrz przemysłu maja decydujące znaczenie w kształtowaniu przeobrażeń strukturalnych w całej gospodarce. Zjawisko to spowodowało, ze obecnie rośnie zainteresowanie polityka przemysłową, chociaż jeszcze niedawno, bo na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, wielu ekonomistów traktowało ja jako narzędzie deformujące zasady gospodarki rynkowej, a interweniowanie państwa w rozwój przemysłu dopuszczano prawie wyłącznie w kontekście polityki konkurencyjnej.
Oficjalnie polityka przemysłowa jako forma interwencji została uznana w raporcie OECD w 1975r.; obecnie dostosowania wymuszone przez konkurencje międzynarodową dokonują się w każdym kraju, przy stałej, lecz elastycznej ingerencji rządów. Nie oznacza to jednak, ze wszelkie formy interwencji państwa w dziedzinie przemysłu musza się składać na politykę przemysłowa, wyłączyć z niej możemy interwencje, które maja wpływ na przedsiębiorstwa przemysłowe, ale wynikają z niezamierzonego oddziaływania.
Ze względu na to, ze polityka przemysłowa przyjmuje bardzo zróżnicowane formy, może: wspomagać otoczenie przedsiębiorstw, podejmować działania kierowane bezpośrednio do grupy przedsiębiorstw przemysłowych, określa się ja jako „ogół skoordynowanych działań rządów, skierowanych na kształtowanie warunków określających reakcje podmiotów gospodarczych, z zamiarem osiągnięcia celów uznanych za ważne” Przez politykę przemysłową rozumie się działalność interwencyjna państwa prowadzoną w stosunku do przemysłu, a polegającą na modyfikacji alokacji dokonywanej przez rynek.
Działania władz publicznych mogą obejmować tez zapewnienie dopływu odpowiednio wykwalifikowanej siły roboczej, rozwoju infrastruktury, dostaw urządzeń i komponentów, a także podejmowanie programów restrukturyzacyjnych całych gałęzi. Ten typ działań, często określanych jako aktywny rodzaj polityki przemysłowej, ma za zadanie pobudzenie zmian strukturalnych w przemyśle, innowacyjność oraz podnoszenie efektywności i konkurencyjności międzynarodowej przedsiębiorstw przemysłowych.
Kryteria ingerencji w kształtowanie struktury przemysłu
W literaturze ekonomicznej można spotkać różne kryteria wyboru gałęzi przemysłu, które zasługują na poparcie ze strony rządów prowadzących aktywną politykę przemysłową. Zwykle uważa się, że należy popierać:
1.Gałęzie osiągające duża wartość dodaną na jednego zatrudnionego. Popieranie ich prowadzi do dynamizacji przyrostu wartości dodanej w skali całego przemysłu, a w ostatecznym wyniku do szybkiego powiększania dochodu narodowego. Przeciwnicy tego poglądu uważają jedna, ze wysoka wartość dodana przypadająca na jednego zatrudnionego odzwierciedla wysokie nakłady w tych właśnie gałęziach i jest rekompensatą za wysokie koszty kapitału lub wykształcenia pracowników.
2.Gałęzie będące podporą rozwoju innych gałęzi przemysłu, tzn. te, które dostarczają środków produkcji. Popieranie gałęzi wytwarzających produkty pośrednie prowadzi do obniżenia ich cen, a to z kolej przyczynia się do rozwoju innych gałęzi. Przeciwnicy twierdzą, ze jedynie w razie niedoskonałości rynku SA podstawy do promowania produkcji gałęzi podstawowych.
3.Gałęzie o potencjalnych rezerwach przyszłego rozwoju i z tego powodu mogące rozwijać się bardzo dynamicznie w przyszłości. Przeciwnicy tego stanowiska twierdzą, że w warunkach prawidłowego funkcjonowania rynków ingerencja państwa jest zbyteczna, bo jeśli wiadomo, z której gałęzi nastąpi szybki rozwój, to zarówno kapitał, jak i praca przepływają tam bez specjalnej zachęty.
4.Gałęzie wymagające osłony, dlatego, ze inne kraje gwarantują tym gałęziom u siebie poparcie, subsydiując ich produkcję.
5.Gałęzie przemysłu o wysokiej technologii
Do najbardziej typowych instrumentów polityki przemysłowej zaliczamy: ulgi podatkowe, subwencje, kredyty, pożyczki, gwarancje, przyspieszoną amortyzację, cła, kontyngenty, standaryzację. Wybór instrumentów polityki przemysłowej musi być dostosowany do charakteru trzech podstawowych typów oddziaływania:
1. Bodźcowego
2. Regulacyjnego
3. Bezpośredniego
1.Bodźcami stosowanymi najczęściej są subsydia, bezpośrednio lub pośrednio oddziaływające na ceny. Subsydia mogą przyjmować wiele rożnych form, np.: ulg podatkowe, ulgi celne, dostęp do tanich kredytów, zakupy od władz po cenach niższych niż rynkowe i zakupy władz po cenach wyższych niż rynkowe, transfer bezpośredni. Subsydia mogą być kierowane do sprzedającego oraz do kupującego, mogą występować na rynku dóbr i usług oraz na rynku czynników produkcji. Subsydiowanie może mieć charakter powszechny, ale także selektywny.
2.W powszechnym rozumieniu regulacja państwa polega na nakładaniu na podmioty gospodarcze określonych ograniczeń, ustalaniu reguł zachowania i kontroli ich przestrzegania. Problem właściwej regulacji w sferze polityki przemysłowej nabrał szczególnego znaczenia w latach osiemdziesiątych. W trakcie dyskusji na temat roli współczesnego państwa w gospodarce uznano, ze właściwa regulacja w przemyśle powinna:
a)pomagać w zmniejszaniu bezpośrednich kosztów produkcji,
b)obniżaniu bariery rozwoju przedsiębiorczości (np.: zmniejszając zakres formalności wymaganych przy tworzeniu przedsiębiorstwa), liberalizować warunki zwalniania zatrudnionych,
c)zmniejszać zniekształcenia sytemu cen, które powodują alokację zasobów, a wynikają np.: z nadużywania przez niektórych producentów dominującej pozycji rynkowej,
d)sprzyjając zmianom w technologii
Europejska polityka przemysłowa
W krajach Wspólnoty Europejskiej wyróżnia się trzy podstawowe cele pomocowe: horyzontalne, sektorowe i regionalne (wyodrębnione z reguł horyzontalnych).
Pomoc horyzontalna odnosi się do takich działań, jak wspomaganie małych i średnich przedsiębiorstw, prac badawczo-rozwojowych, ochrony środowiska, promocji eksportowych (głównie w postaci subsydiów) i ogólnej pomocy inwestycyjnej, która nie została skierowana do ściśle określonych sektorów. Najważniejszymi rodzajami wydatków w ramach pomocy horyzontalnej są: subsydia handlowe, wspomaganie małych i średnich przedsiębiorstw oraz prace innowacyjne i badawczo-rozwojowe (ok. 10% dla każdego państwa członkowskiego). Pomiędzy wspólnotowymi krajami członkowskimi istnieją różnice w strukturze pomocy horyzontalnej. W latach 1988 - 1990 udział wydatków na prace badawczo-rozwojowe był największy w Danii i Holandii, a na wspomaganie małych i średnich przedsiębiorstw - w Belgii, Holandii i Luksemburgu, zaś subsydia eksportowe - w Grecji, Francji i Irlandii.
Pomoc sektorowa związana jest z restrukturyzacją poszczególnych gałęzi przemysłu (np. pomoc dla budownictwa okrętowego), ale także pojedynczych firm. Pomoc na restrukturyzację jest badana ze szczególną starannością i jest normalnie dozwolona tam, gdzie istnieje możliwość zmniejszania się zdolności produkcyjnych. Wspólnotowe przepisy stosują się do tzw. wrażliwych sektorów, które w większości są upadającymi gałęziami przemysłu z chronicznym nadmiarem zdolności produkcyjnych (np. górnictwo, przemysł stalowy, stoczniowy, samochodowy, włókien syntetycznych), łącząc troskę o utrzymanie konkurencji na rynku wewnętrznym z potrzebą restrukturyzacji przemysłowej. Wspólną cechą tych przepisów jest restrykcyjny stosunek do pomocy, która może prowadzić do wzrostu mocy produkcyjnych. W ustalanych regułach pomocy sektorowej najważniejszym problemem branym pod uwagę jest trwała nadwyżka zdolności produkcyjnych w różnych dziedzinach przemysłu WE. W niektórych sektorach taka pomoc jest ściśle ograniczona lub całkowicie zabroniona. Ogólnie może być przyznana jednorazowo. Pomoc taka podlega ścisłemu nadzorowi Komisji Europejskiej i żaden kraj członkowski nie może wdrożyć programu pomocy sektorowej bez jej akceptacji.
Natomiast pomoc regionalna związana jest z trzema przesłankami odstępstw (regional derogations) określonych w Traktacie Rzymskim:
- odniesionych do obszarów RFN poszkodowanych podziałem (art. 92.2.c),
- dotyczących obszarów z niskim poziomem stopy życiowej lub wysokim wskaźnikiem bezrobocia.
Cele Polskiej Polityki przemysłowej
Priorytetowymi kierunkami strategii rządu prowadzącymi do tego celu, artykułowanymi w tym programie, stały się:
1. Polityka proeksportowa
Zasadniczym celem polityki proeksportowej jest wykorzystanie wzrastającej dynamiki eksportu jako podstawowego, stałego czynnika wzrostu gospodarczego w Polsce.
W tym celu było przewidziane wzmocnienie działania środków stymulowania eksportu w zakresie instrumentów finansowych poprzez stworzenie niezbędnej infrastruktury instytucjonalnej w odniesieniu do ubezpieczeń i gwarancji rządowych dla kontraktów eksportowych, a także ulg podatkowych. Istotną sprawą jest tu prawne uregulowanie problematyki dopuszczalnej "pomocy państwa" oraz zasad i instrumentów udzielania takiej pomocy zgodnie z prawodawstwem Unii Europejskiej oraz postanowieniami GATT/WTO i OECD (zwłaszcza w odniesieniu do proeksportowych ulg podatkowych) .Do stymulacji eksportu przewidziano również uruchomienie instrumentów informacyjno-organizacyjnych, w postaci przede wszystkim://- monitorowania przedsiębiorstw o znacznym udziale eksportu w wartości sprzedaży lub o najwyższej jego dynamice, w celu prowadzenia polityki informacyjnej wobec potencjalnych inwestorów, jak i przedsiębiorstw,//- działania na rzecz zwiększania udziału polskich przedsiębiorstw w kooperacji międzynarodowej.
2. Polityka techniczna.
Według Programu polityki przemysłowej działania rządu w zakresie realizacji polityki technicznej koncentrują się w czterech zasadniczych sferach:
- badawczo-rozwojowej,
- infrastruktury wdrożeń,
- jakości i nowoczesności,
- informacyjno-szkoleniowej
Celem działań w sferze badawczo-rozwojowej jest ukierunkowanie pracy zaplecza badawczego przemysłu na zwiększenie konkurencyjności polskich produktów, łącznie z promowaniem inicjatyw związanych z uczestnictwem polskich jednostek badawczo-rozwojowych w międzynarodowych programach badawczych oraz stworzenie systemu informacji i sieci połączeń między jednostkami badawczymi a gospodarką. Istotne jest tworzenie możliwości dostępu podmiotów gospodarczych do programów UE i OECD, w ramach stowarzyszenia Polski ze Wspólnotami i wejścia do OECD.
W sferze infrastruktury wdrożeń polityka techniczna ma prowadzić do wzmocnienia transferu nowych technologii i rozwiązań technicznych i organizacyjnych do przedsiębiorstw. W tym celu powołana została Agencja Techniki i Technologii o zasięgu krajowym i są rozwijane agencje rozwoju regionalnego, wspierające wdrożenia, promocję i transfer nowych technologii do małych i średnich przedsiębiorstw.
W świetle konieczności dostosowania polskiej gospodarki do standardów europejskich, istotne stają się działania polityki technicznej w sferze jakości i nowoczesności, polegające na harmonizowaniu krajowych standardów technicznych, systemów jakości (atestacji i certyfikacji) oraz przepisów bezpieczeństwa ze standardami Unii Europejskiej, wymuszające odpowiedni poziom jakości i nowoczesności produkcji. Jest to niezbędny warunek przystąpienia Polski do wspólnego rynku, osiągania międzynarodowej konkurencyjności polskiego przemysłu i rozwijania wymiany międzynarodowej. Celem polityki technicznej w tym zakresie jest więc osiąganie międzynarodowych standardów technicznych i wzrost nowoczesności produkcji, w tym intensyfikacja działań proekologicznych poprzez wprowadzanie do programów produkcji i rozwoju przedsiębiorstw zasad "czystszej produkcji", opracowanie modelu oceny technologii ze względu na ochronę środowiska, propagowanie recyklingu i technologii proekologicznej.
3. Polityka strukturalna.
Rozwój polskiego przemysłu i osiągnięcie konkurencyjności polskich produktów na rynkach międzynarodowych jest uwarunkowane dokonaniem restrukturyzacji przemysłu w zakresie form własności, struktury gałęziowej, wielkości przedsiębiorstw i przekształceń wewnątrz przedsiębiorstw.
Udział polskiego sektora państwowego w wytwarzaniu PKB, produkcji i zatrudnieniu, chociaż ulega obniżeniu, nadal jest bardzo wysoki, zwłaszcza w odniesieniu do dużych przedsiębiorstw. Polityka strukturalna zakłada więc działania prowadzące do przyspieszenia procesu przekształcenia przedsiębiorstw państwowych w bardziej efektywne spółki prawa handlowego. Należą również do niej działania wspierające rozwój małych i średnich przedsiębiorstw, przede wszystkim tworzenie sprzyjających warunków podatkowych i kredytowych oraz warunków dostępu do nowych technologii, systemów jakości i zarządzania. Potrzebne są tu nowe rozwiązania instytucjonalne, zarówno w postaci odpowiednich instytucji pośredniczących, np. finansowych, wspierających lokalne fundusze poręczeń kredytowych, jak i w postaci zmian legislacyjnych, np. przygotowania i uchwalenia "prawa przemysłowego".
Treść zweryfikowana i sprawdzona
Zgodnie z misją, Redakcja serwisu dokłada wszelkich starań, aby dostarczać rzetelne i sprawdzone treści edukacyjne.
Dodatkowe oznaczenie "Sprawdzona treść" wskazuje, że dany materiał został zweryfikowany przez Redakcję lub ekspertów współpracujących z serwisem.
Weryfikacja tekstu odbywa się na następujących poziomach:
1. Sprawdzenie tekstu pod kątem ewentualnych błędów ortograficznych, stylistycznych, interpunkcyjnych lub innych.
2. Weryfikacja tekstu pod kątem błędów rzeczowych.
3. Sprawdzenie materiału pod kątem ich aktualności.
Dodatkowe oznaczenie "Sprawdzona treść" wskazuje, że dany materiał został zweryfikowany przez Redakcję lub ekspertów współpracujących z serwisem.
Weryfikacja tekstu odbywa się na następujących poziomach:
1. Sprawdzenie tekstu pod kątem ewentualnych błędów ortograficznych, stylistycznych, interpunkcyjnych lub innych.
2. Weryfikacja tekstu pod kątem błędów rzeczowych.
3. Sprawdzenie materiału pod kątem ich aktualności.