Rewolucja 1905–1907 w Królestwie Polskim.

Na wieść o wypadkach w petersburskich w Królestwie w końcu stycznia wybuchły masowe strajki polityczne, w szczególności w Warszawie, Łodzi, Zagłębiu Dąbrowskim i w Częstochowie.
Hasła polityczne wysuwano przede wszystkim w W-wie i w Łodzi, gdzie większe były wpływy partii robotniczych. Domagano się obalenia caratu, zwołania Zgromadzenia Konstytucyjnego i utworzenia demokratycznej republiki. Wśród postulatów ekonomicznych przeważało żądanie wprowadzenia 8-mio godzinnego dnia pracy oraz podwyższenia płac.
Gen. – gubernator Czertkow zaprowadził w Królestwie stan „wzmocnionej ochrony” i nakazał wojsku spędzać tłumy z ulic i placów. Nastąpiły krwawe starcia robotników z wojskiem w Warszawie Łodzi, Radomiu, Skarżysku i Ostrowcu.
Najszybciej zareagowała ucząca się młodzież. Już 28 I na dwu burzliwych wiecach w Politechnice i Uniwersytecie Warszawskim zapadły uchwały solidaryzujące się z walką proletariatu. W ślad za tymi uczelniami poszły szkoły średnie. Młodzież gimnazjalna przerywała zajęcia, niszczyła portrety carskie i włączała się w nurt manifestacji ulicznych. Strajk szkolny szerzył się żywiołowo, jednomyślnie stawiano żądania szkoły polskiej. Organizacje socjalistyczne młodzieży domagały się ponadto: demokratyzacji szkolnictwa, wprowadzenia jęz. polskiego jako wykładowego, zniesienia systemu policyjnego w szkołach, powszechnego, bezpłatnego nauczania, swobody stowarzyszeń dla młodzieży, itp. W Warszawie sporą rolę odegrał Związek Młodzieży Socjalistycznej. Strajk młodzieży poparli nauczyciele skupieni w Kole Wychowawców. Walka ta przyniosła pewne rezultaty. W czerwcu 1905 dopuszczony został j. Polski w nauce.
Jednak ogólnie strajk szkolny pociągnął za sobą falę carskich represji. Zamknięto szkoły wyższe i średnie, część młodzieży aresztowano lub wysiedlono
Jednocześnie uzewnętrzniły się zróżnicowane reakcje poszczególnych partii robotniczych. Podczas gdy PPS i SDKPiL poparły strajki oraz brały udział w ich organizowaniu, endecja była przeciwna tym wystąpieniom, wzywając do zgody klasowej. Grupa działaczy PPS, zwanych „starymi”, którą tworzyli Józef Piłsudzki, Feliks Perl i Witold Jodko-Narkiewicz, podchodziła sceptycznie do możliwości współpracy z rewolucjonistami rosyjskimi. „Starzy” przygotowywali się do powstania narodowego, a utworzoną Organizację Bojową PPS traktowali jako zalążek przyszłej armii polskiej. Z kolei „młodzi” chcieli wykorzystać Organizację Bojową do akcji dywersyjno-bojowych. „Młodzi”, do których należeli w PPS Maksymilian Horwitz-Walecki, Feliks Sachs i Marian Bielecki, mając przewagę w partii, wiosną 1906r zdecydowali o podjęciu działalności dywersyjnej. Ponadto „młodzi” obstawali przy taktyce aktywnego uczestnictwa w ogólnorosyjskiej rewolucji.
Natomiast Narodowa Demokracja obawiała się rewolucji. Próbowała skupić się wokół hasła autonomii dla Królestwa. Strajki uznała za niepotrzebne licząc, że koniec caratu jest bliski. Aby odciągnąć robotników od partii lewicowych w 1905r utworzyła Narodowy Związek Robotniczy, którego bojówki brały udział w bratobójczych walkach w Łodzi.
Ruchowi rewolucyjnemu w Królestwie carat przeciwstawiał swoją armię. W Królestwie stacjonowało 300 tys. żołnierzy. Armia zaborcza przewyższała swoją liczebnością ogół robotników przemysłowych Królestwa.
Strajk powszechny przeciągnął się do połowy lutego, zmuszając wielu fabrykantów do przyznania robotnikom podwyżek lub skrócenia czasu pracy, jednak nie zmusił caratu do ustępstw politycznych. Reskrypt carski mówił o zwalczaniu buntu i ogólnikowo tylko zapowiadał zwołanie „dumy”, czyli przedstawicielstwa, wyłącznie z głosem doradczym. Było jednak widoczne, że reżim ustępuje pod naporem klasy robotniczej..
Wiosną 1905 pierwszy raz w dziejach wsi Królestwa rozpoczęły się strajki robotników rolnych, głównie w guberniach lubelskiej i siedleckiej, gdzie położenie robotników było najgorsze. Robotnicy przerywali pracę i po sformułowaniu żądań strajkowych wędrowali do sąsiednich majątków, wzywając tamtejszą ludność do przyłączenia się do strajków. Pod Łaniętami w powiecie kutnowskim doszło do krwawych starć robotników rolnych z wojskiem.
Robotnicy rolni wysuwali przede wszystkim żądania ekonomiczne: podwyżki wynagrodzenia, lepszych warunków mieszkaniowych, zniesienia kar pieniężnych oraz likwidacji obowiązku utrzymywania tzw. posyłek ( nisko opłacanego przez dwór pomocnika parobka zatrudnionego dorywczo), a wreszcie lepszego traktowania. Zaostrzyły się też konflikty serwitutowe między dworem a chłopami-gospodarzami, przeradzając się w latach rewolucji w walkę o lasy i pastwiska.
Rozpoczęta już w poprzednim roku walka narodowowyzwoleńcza na wsi , najczęściej w formie żądania języka polskiego w samorządzie gminnym, w szkole i w sądownictwie objęła w pierwszym roku rewolucji ok. 2/3 gmin Królestwa.
Powszechnie oczekiwanym pokazem sił obozu rewolucji miał się stać dzień 1 maja 1905r. Wszystkie partie socjalistyczne zapowiadały na ten dzień masowe demonstracje. Dowództwo carskie ściągnęło posiłki, starała się też działać propaganda kontrrewolucyjna. W miastach i miasteczkach ustała tego dnia praca, odbyły się wiece i pochody. W Warszawie kilkutysięczny pochód SDKPiL, kierowany przez Dzierżyńskiego, został zatrzymany przez wojsko w Alejach Jerozolimskich, padło od salwy 32 ludzi. Kulminacyjnym punktem wystąpień w Łodzi był jednodniowy strajk dla uczczenia poległych w poprzednich manifestacjach. Przekształcił się on w żywiołowe dwudniowe powstanie zbrojne. Powstanie to było pierwszą próbą walki zbrojnej w państwie rosyjskim.
W październiku 1905r. po podpisaniu pokoju z Japonią rewolucja weszła w rozstrzygającą fazę. Rosyjski strajk powszechny przerzucił się natychmiast na Królestwo, ogarniając fabryki, koleje, poczty, biura i sklepy w najdalszych zakątkach kraju. Tym razem zawiodły antystrajkowe manewry endecji. Na wiecach domagano się gwarancji praw politycznych oraz konstytucji. Ogłoszony 30 X 1905r. manifest carski zawierał pewne ustępstwa polityczne – przyznawał społeczeństwu polskiemu podstawowe swobody demokratyczne. Car zgodził się na powszechne wybory i przyznanie dumie praw ustawodawczych. Jednakże nie satysfakcjonowało to rewolucjonistów, toteż w listopadzie nastąpiła kolejna fala wieców i demonstracji. W W-wie 1 listopada na Placu Teatralnym doszło do najbardziej krwawych starć.
5 listopada narodowi demokraci zorganizowali w W-wie pochód o charakterze religijno – narodowym. Wzięło w nim udział kilka tysięcy ludzi zgromadzonych pod hasłem autonomii dla Królestwa. Pochód ten był największą i ostatnią manifestacją zorganizowaną przez endecję w 1905r.
10 listopada w Królestwie ogłoszony został stan wojenny. Wiece protestacyjne przeciwko tym zarządzeniom odbyły się w 30 większych miastach Królestwa.
Ważną zdobyczą polskiego ruchu robotniczego w 1905r. stało się powołanie do życia związków zawodowych. Zaczęły one powstawać z inicjatywy obu głównych partii robotniczych. SDKPiL tworzyła związki tzw. socjaldemokratyczne, będące organem partii. Natomiast PPS, mianowicie jej lewe skrzydło, kierowane przez „młodych”, organizowało związki „bezpartyjne”, formalnie niezależne. Przeciwstawiając się tym organizacjom klasowym endecja zaczęła z kolei tworzyć związki zawodowe „polskie”. W marcu 1906r władze wydały „tymczasowe przepisy o związkach i stowarzyszeniach”, które umożliwiały legalizację związków zawodowych. Jednak ponieważ zabroniono im występowania w sprawach podwyżki płac, długości dnia roboczego i innych, uznanych za polityczne, związki te uchyliły się od legalizacji i ponownie stały się tajnymi.
Dość trwały okazał się wpływ rewolucji na kształt życia umysłowego Polaków. Gdy w czerwcu 1905r dekret carski zezwolił na tworzenie polskich szkół prywatnych, szybko powstała sieć szkół średnich i elementarnych. Było to zasługą Polskiej Macierzy Szkolnej, organizacji pozostającej pod wpływem ND.
W 1906r zaostrzył się konflikt wewnątrz PPS. Różnice co do taktyki walki między „młodymi” a „starymi” doprowadziły ostatecznie do rozłamu. Na zjeździe w Wiedniu w listopadzie 1906r wyodrębniła się PPS – Frakcja Rewolucyjna z J. Piłsudskim na czele. Głównym punktem jej programu było odzyskanie niepodległości przez walkę zbrojną. Natomiast PPS Lewica z Maksymilianem Horwitzem-Waleckim na czele, przyjęła program głoszący socjalizm jako cel ostateczny, a jako cel bliższy – obalenie caratu i przekształcenie Rosji w republikę demokratyczną i federacyjną z szeroką autonomią dla Królestwa Polskiego.
Wiosną 1906r. odbyły się wybory do I Dumy. Zostały one zbojkotowane przez partie robotnicze i ludowców, zaś uczestniczyła w nich Narodowa Demokracja, która zdobyła prawie wszystkie mandaty.
Po rozwiązaniu przez rząd I Dumy nastąpiła nowa fala represji politycznych. Od września 1906r zaczęły działać sądy polowe. 10 X po pierwszych egzekucjach w Łodzi 67 tys robotników wzięło udział w strajku protestacyjnym. Pod koniec roku przemysłowcy łódzcy postanowili złamać ruch robotniczy metodą lokautu tj. zamknięciem fabryk na czas nieokreślony. Po 4 miesiącach głodu i nędzy robotnicy skapitulowali. Oznaczało to rezygnację z walki o prawa robotników .
W styczniu 1907r odbyły się wybory do II Dumy. Tym razem SDKPiL nawoływała do udziału w wyborach. Endecja szła do wyborów zblokowana z realistami. W kurii robotniczej większość głosów padła na SDKPiL, lecz nie wystarczyło to jej dla zdobycia mandatów. Zagarnął je blok endecki, chociaż nie tak bezapelacyjną większością, jak przed rokiem. Zatem w walce politycznej, jak i w ekonomicznej górą był obóz kontrrewolucji.
Choć rewolucja upadła, to jednak odegrała ogromną rolę w życiu społeczeństwa polskiego. Przede wszystkim wciągnęła do walki szersze masy robotników i chłopów. Po drugie proletariat polski wystąpił po raz pierwszy w roli inicjatora i przewodnika w tej walce. Po trzecie, walka o obalenie caratu zwracała się przeciw uciskowi narodowemu, podejmowała sprawę wyzwolenia Polski. Setki tysięcy robotników, chłopów, inteligencji, młodzieży szkolnej włączały się w tę walkę pod różnymi sztandarami i z rozbieżnymi programami.
Ubocznie zaś przebieg rewolucji w Królestwie wyklarował sytuację na dwóch odcinkach: przekreślił plany Ligi Narodowej sięgnięcia po władzę nad całym społeczeństwem oraz udaremnił plan porwania robotników do walki z Rosją jako taką. Endecja ujawniła się w tych latach jako siła kontrrewolucyjna, a to wiodło utraty wpływów, jakie zdołała pozyskać wśród robotników i chłopów.
Mimo, że rewolucja zachwiała caratem i przyczyniła się do rozwoju partii politycznych nie osiągnęła zasadniczego celu – niepodległości.