Procesy egzogeniczne (wietrzenie, fale morskie, rzeki, lodowce itp.)

Temat: WIETRZENIE
- dotyczy skał i minerałów
- polega na mechanicznym kruszeniu skał i zmianie składu chemicznego
- produkt wietrzenia: zwietrzelina

~ erozja (niszczenie): wietrzna, wód płynących, lodowcowa, wód falujących
~ akumulacja (gromadzenie, osadzanie): to, co powyżej

WIETRZENIE MECHANICZNE /FIZYCZNE/
1) insolarne - związane ze Słońcem, temperaturą; najczęściej w górach (strome stoki); w wyniku różnicy temperatur pomiędzy dniem a nocą); powoduje rozgrzewanie, rozprężanie oraz kurczenie, czego wynikiem jest odpadanie okruchów
2) mrozowe / zamróz/ - rozsadzanie skał; obszary górskie zimą; w Polsce Góry Świętokrzyskie - gołoborza; na jezdni, pomię-dzy płytkami
3) łuszczenie się - związane z temperaturą; klimat zwrotnikowy gorący; pustynie kamieniste, skaliste (odrywanie warstwy, która uległa nagrzaniu)
4) minerałów ilastych - od iłu; strefa równikowa i podrównikowa; w porze opadów ił pęcznieje - w porze suchej parowanie i wtedy na powierzchni są bruzdy, pocięcia
5) solne - krystalizacja soli w porach i szczelinach skalnych; klimat zwrotnikowy, gdzie przeważa parowanie nad opadami

WIETRZENIE CHEMICZNE
/dochodzi do zmiany składu chemicznego/
1) rozpuszczanie - woda agresywna (aktywna), czyli H2O i CO2; powstaje rozpuszczalnik skał węglanowych (kalcyt, wapienie, dolomity, margle); zostaje rozpuszczony tylko CaCO3 i powstają zjawiska krasowe
2) utlenianie - tlen atmosferyczny łączy się z minerałami skalnymi; dochodzi do zmiany zabarwienia; klimat gorącywilgotny (gleby na równiku są czerwone, ceglaste)
3) uwodnienie - cząstki wody są przyłączane do minerałów; anhydryt uwodniony = gips
4) uwęglanowienie - rozpuszczanie głównie chlorków magnezu, żelaza i zastępowanie ich związkami węgla
5) hydroliza - przemiana glinokrzemianów, np. skał w materiały ilaste

WIETRZENIE BIOLOGICZNE
pod wpływem organizmów; system korzeniowy powoduje rozprężanie skał; szczątki roślinne i zwierzęce ulegają rozpadowi i powstają kwasy, które powodują niszczenie skały; zwierzęta kopytne, ryjące

Temat: GRAWIATCYJNE RUCHY MASOWE
ruch związany z przemieszczaniem się wietrzeliny na stokach pod wpływem: siły ciężkości wzdłuż stoku, nachylenia stoku, rodzaju skał, występowania roślinności, przesycenia wodą, działalności człowieka

1) spełzywanie - powolny ruch zwietrzeliny, niezauważalny; skutkiem jest pochylenie słupów, płotów, powyginanie drzew
2) osuwanie się - szybkie; przesycenie gruntu wodą, działalność człowieka, trzęsienie ziemi
3) odpadnie - wietrzenie insolarne, mrozowe, zachodzi w górach; powstają żleby przez odpadające kamyki i powstaje stożek usypiskowy, czyli stożek piargowy
4) obrywanie się - szybkie; w wyniku trzęsienia ziemi oraz to, co w odpadaniu; powstają wantule - oderwane, duże bloki skalne
5) spływ błotny - przez opady deszczów ( Ameryka Pd, Indie)

Zapobieganie: - sadzenie drzew; - zagarniać to, co hamuje spływ; - w górach nie powinno się krzyczeć; - turysta powinien cho-dzić wyznaczonymi szlakami; - zakładanie metalowych siatek w górach przy drogach; - nie powinno się podcinać stoków np. przy budowie dróg

Temat: RZEŹBOTWÓRCZA DZIAŁANOŚĆ WÓD PŁYNĄCYCH

~ profil poprzeczny: łożysko rzeki  terasa nadzalewowa  terasa zalewowa  krawędź terasy  koryto


Doliny:
~ dolina V-kształtna
~ dolina skrzynkowa /wciosowa/
~ dolina U-kształtna / nieckowata/


~ profil podłużny: źródło  bieg górny  bieg środkowy  bieg dolny  ujście (podstawa erozyjna wyznacza poziom ujścia rzeki do morza lub oceanu)
~ erozja wgłębna - nie może zachodzić głębiej niż poziom ujścia (0 mnpm)

Bieg górny
* źródło - góry, wyżyny; * szybki spadek rzeki; * erozja wsteczne (powstają wodospady przez cofanie się progów skalnych)
- okruchy skalne spadają wtedy z wodą uderzając o podłoże, czego wynikiem jest kocioł eworsyjny (opada ruchem wirowym),
- prowadzi do przeciągnięcia jednej rzeki przez drugą kaptaż rzeczny - przełom Lubrzanki w G. Świętokrzyskich
* erozja wgłębna - pogłębienie koryta V-kształtnego; * transport skał; * akumulacja - skaliste stożki napływowe np. na środku rzeki
Bieg środkowy
* meandry (erozja boczna); * powstawanie starorzeczy; * transport piasków i żwirów; * spadek jest nieduży; * płynie coraz wolniej; * akumulacja (widoczna, gdy poziom rzeki jest mniejszy - takie łachy na środku rzeki)

Bieg dolny
* brak erozji; * spadek rzeki mały; * transport piasków; * u ujścia akumulacja materiałów; * kończy się ujściem rzeki

Ujście: deltowe i lejkowe ( estuaria, kiedy materiał jest akumulowany i z roku na rok narasta)
* rodzaj ujścia zależy od zbiornika, do którego rzeka uchodzi, np. w lejkowych są duże prądy, które nie pozwalają na akumula-cję Przykłady: * lejkowe: Parana, Ren, Sekwana, Loara, Kongo, Tamiza, Jangcy
* deltowe: Wisła, Pad, Missisipi, Dunaj, Amazonka, Nil, Huang He, Wołga, Eufrat i Tygrys, Indus, Ganges, Niger, Mekong

Temat: PROCESY KRASOWE
polega na rozpuszczaniu skał przez wodę agresywną (H2O + CO2) i ta woda rozpuszcza skały węglanowe; proces ten przyspie-sza intensywność opadów i temperatura, wietrzenie mechaniczne (pory i szczeliny), występowanie roślinności i ich rodzaj oraz okres kontaktu wody z podłożem

Formy krasu powierzchniowego:

> żłobki krasowe ( G. Dynarskie)
> żebra krasowe ( wypukłości)
> lejki krasowe (podziemne odwodnienie)
> uwały ( połączenie lejków)
> polje - połączenie uwałów - doliny krasowe - duże zagłę-bienia)
> ostaniec - forma krasu pionowego

> rzeka krasowa - ponor - miejsce uciekania rzeki pod powierzchnię
wywierzysko - miejsce wypływu rzeki - źródło krasowe

np. Ojcowski Park Narodowy, Wyżyna Krakowsko-Częstochowska, Chiny

Kras podziemny:
- szczeliny poziome i pionowe powodują wpływanie wody pod powierzchnię; powstają jaskinie (łokietka, Niedźwiedzia, Ma-mucia. Miętusia - najdłuższa, Raj)
- stalagmit - z dołu, stalaktyt - z góry a połączone razem to stalagnat

Temat: RZEŹBOTWÓRCZA DZIAŁALNOŚĆ LODOWCÓW GÓRSKICH I LĄDOLODÓW
pole firnowe, jęzor lodowcowy (spływa)
lądolód spływa we wszystkich kierunkach

NISZCZĄCA działalność LODOWCÓW górskich
1) rysy lodowcowe - jęzor lodowcowy zbiera ostry materiał, który rysuje wraz z przemieszczaniem)
2) wygłady lodowcowe - sam lód, który przepływa po powierzchni powoduje szlifowanie
3) mutony /barańce/ - wzgórza, gdzie jeden stok jest łagodnie nachylony, spowodowane spływającym lodowcem
4) jeziora cyrkowe /cyrki lodowcowe/ - w miejscu pola firnowego powstało jezioro otoczone stromymi zboczmi, wklęsłe dno, głębokie, np. Czarny Staw, Morskie Oko, Dolina Pięciu Stawów
5) doliny U-kształtne, np. Dolina Kościeliski

BUDUJĄCA działalność LODOWCÓW górskich
1) moreny (piaski, żwiry, głazy): boczna, powierzchniowa, środkowa, denna, czołowa

BUDUJĄCA działalność LĄDOLODÓW
1) materiał morenowy (czołowa, denne), np. Wieżyca 329 mnpm, Dylewska Góra 312 mnpm, Szeskie Wzgórza 309 mnpm
2) jeziora morenowe - znajduje się pomiędzy dwoma morenami, z lotu ptaka ma urozmaiconą linię brzegową, duża powierzch-nia, jest stosunkowo płytkie, np. Śniardwy, Mamry. Niegocin (kraina Wielkich Jezior Mazurskich)
3) oczka (jeziora) wykopiskowe - od lodu czynnego odrywają się bryły martwego lodu; wytapia się i powstaje oczko; na Poje-zierzu Lubuskim; również jezioro Rudnik w Grudziądzu
4) głazy narzutowe /eratyki/ - dużych rozmiarów bloki skalne przywleczone do Polski przez lądolód skandynawski, np. Pojezie-rze Suwalskie, Diabelski Kamień w Leosi

NISZCZĄCA działalność WÓD ROZTOPOWYCH /fluwioglacjalnych/
1) jeziora rynnowe - rynny subglacjalne; wody płynące z i pod lądolodów pod ciśnieniem hydrostatycznym wdziera się w pod-łoże i żłobie w nim rynnę; jezioro jest długie, głębokie, ma strome zbocze, np. Jeziorak, Gopło, Raduńskie, Wdzydzkie. Mają przebieg pionowy, ponieważ wody były pod ciśnieniem hydrostatycznym i mogły płynąć pod górę.
2) pradoliny - zlodowacenie: faza pomorska; przed czołem lądolodu tworzyły się pradoliny, odpływały wody z topniejącego lądolodu na wschód lub zachód; szerokie płaskie dno, np. warszawsko-berlińska (Warta, Bzura). Mają przebieg poziomy, po-nieważ nachylenie i lądolód sprawiły, że tak się dzieje.


BUDUJĄCA działalność WÓD ROZTOPOWYCH
1) kemy - woda płynie pod lądolodem, ale i w środku; wszystko zaczyna się akumulować i po wytopieniu ukazują się pagórki
2) drumliny - Gniew, Zbójno (Golub-Dobrzyń); warstwy: (od dołu) glina morenowa - żwir - piasek)
3) ozy - pozostają w tunelach gdzie płynęła woda, np. Poznań i okolice
4) stożki sandrowe - piaski, muły, żwiry, które wypływały spod lądolodu spychane przez wodę spływającą tworzą stożki san-drowe; kiedy stożki sandrowe łączą się ze sobą i tworzy się pole sandrowe.
5) jeziora zastoiskowe - woda roztopowa może wypłynąć do miejsca skąd nie będzie mogła wypłynąć; na przemian woda jest jasna (lato) i ciemna ( zima).
6) sandry - np. Tucholski, Kurpiowski (W-wa), Piski. Na sandrach rosną tylko lasy iglaste.

Temat: RZEŹBOTWÓRCZA DZIAŁALNOŚĆ FAL MORSKICH
~ abrazja - niszczenie wybrzeża przez fale
~ nisza abrazyjna, klif /faleza/, platforma abrazyjna
~ klif, np. Irlandia, USA, Hiszpania, Portugalia, Międzyzdroje, Wolin, Gdynia-Orłowo, Przylądek Rozewie, Trzęsacz

BUDUJĄCA DZIAŁALNOŚĆ FAL MORSKICH
1) nadbudowywanie wybrzeża - powstawanie plaży, czyli wąskiego pasa wybrzeża pomiędzy morzem a stałym lądem
* plaża: wał wydmowy  wał burzowy  wał brzegowy  wał przybrzeżny /rewa/

WYBRZEŻA MORSKIE
I zanurzone
1) dalmatyńskie /kanałowe/ - przez zalanie pasm górskich ułożonych równolegle do wybrzeża, np. Chorwacja
2) fiordowe - w Norwegii, na Grenlandii, Islandii, Nowa Zelandia
3) fierdowe - przez zalanie dolin lodowcowych (płytkie), np. w Szwecji
4) szkierowe - zalanie setek małych wysepek
5) riasowe - przez zalanie dolin śródgórskich ułożonych prostopadle do wybrzeża, np. Francja, Hiszpania, Portugalia

II wynurzone /budujące/
1) mierzejowo-zalewowe - piaszczysty wał powstający wzdłuż wybrzeża dzięki prądom morskim; mierzeja = kosa
2) lidowo - lagunowe - lido (piaszczysty wał, który ukazuje się na powierzchni, kiedy obniża się poziom wody; laguna ( płytki zbiornik przybrzeżny z ciepłą wodą, połączona jest z otwartym morzem kanałem, np. zatoka Meksykańska, Wenecja we Wło-szech)
3) limanowe - w wyniku odcięcia mierzeją ujścia rzeki, np. Ukraina (Morze Czarne)
4) atole /biogeniczne/ - w wyniku narastania koralowców, glonów wapiennych i gąbek; rafa w kształcie kolistym (laguna w środku)

[ notatki z lekcji] kaja91990