Barbara Radziwiłłówna – postać historyczna (1520-1551)

Córka Jerzego Radziwiłła, kasztelana willeńskiego, żona wojewody nowogródzkiego Stanisława Gasztołda, po jego śmierci kochanka Zygmutna Augusta, poślubiona przez niego potajemnie w 1547 r. Walka Zygmunta z matką – królową Boną, ze szlachtą, magnaterią i duchowieństwem o uznanie tego małżeństwa trwała dwa lata i zakończyła się koronacją B.R. w 1550 r. W XVI w. jako efekt niechęci wobec samowolnej decyzji króla o mezaliansie zrodziła się legenda przedstawiająca B.R. jako rozpustną czarownicę, kobietę złą, demoniczną. Powstawały wymierzone w nią paszkwile (m.in.: Andrzeja Trzcińskiego, Mikołaja Reja). W XVII w. B.R. stała się bohaterką pozytywną i jako taka pojawiła się w idealizujących Zygmunta Augusta poematach Stanisława Grochowskiego (August Jagiełło wzbudzony, 1603) i Krzysztofa Okunia (Chwała Zygmunta Augusta, 1609). Od końca XVIII w. tworzyła się legenda B.R. jako szlachetnej partiotki, czułej żony i kochanki. Tak przedstawiają ją dramaty: Zygmunt August (1783) Józefa Wybickiego, Barbara Radziwiłłówna (1811) Franciszka Wężyka, a szczególnie Barbara Radziwiłłówna (1817) Alojzego Felińskiego. Ta pseudoklasyczna tragedia jest najsłynniejszym opracowaniem tematu B.R. Feliński ukazuje bohaterkę jako patriotkę, której ojciec zginął, ratując oczyznę. Oto jak określane są jej dążenia: „Dla Polski i dla męża Barbara oddycha./W mężu pokłada szczęścia Polski ufność całą,/W szczęściu Polski cieszy się przyszłą męża chwałą”. Miłość do mężczyzny i do ojczyzny zespalają się w tej postaci. B.R. jest bohaterką szlachetną, dobrą królową tępioną przez złą, okrutną matkę męża, cudzoziemkę – Bonę. Nie ma w tym dramacie konfliktu natury wewnętrznej, jest on wyłącznie zewnętrzny – to przeciwstawienie dwóch różnych racji, z których tylko jedna jest słuszna: bohaterami pozytywnymi są dobrzy Polacy, negatywnymi – obcokrajowcy. Wraz z uznaniem B.R. za królową znajduje on szczęśliwe rozwiązanie. Wówczas jednak, kiedy wszystko zmierza ku zgodzie narodowej, B.R. umiera na skutek otrucia przez Bonę, ale umiera jako „Polski matka” od ciosu zadanego przez obcych. Po Felińskim temat B.R. jako ofiary miłości oraz symbolu unii Litwy z Koroną pojawiał się w literarurze często, by wymienić: Kolędę Młodej Polki (1818) K. z Tańskich Hoffmannowej, Jana z Tęczyna (1825) J.U. Niemcewicza czy dramat A.E. Odyńca Barbara Radziwiłłówna, czyli Początek panowania Zygmunta Augusta (1858). W okresie Młodej Polski głównym elementem chrakteryzującym B.R. stała się jej miłość do Zygmunta. Lucjan Rydel poświęcił królowej środkową część swej trylogii dramatycznej o Auguście zatytułowaną Złote więzy (1913). Utwór otwiera potajemna schadzka Augusta i B.R., tak wyrażającej cel swego istnienia: „Dość mi na tem,/Iż Wasza jestem, iż u stopni tronu/Żyć mogę dla Was i być jasnym kwiatem,/Co Wam pod nogi ściele swe kielichy/Na stromej, twardej królowania drodze”. Broni króla przed swymi braćmi, którzy szantażują go, chcąc zmusić do małżeństwa, ma zamiar wstąpić do zakonu. Po ślubie i koronacji, zarażona przez Bonę obsesyjną myślą o swej bezpłodności, za wszelką cenę chce dać Augustowi syna. Zdeterminowana, decyduje się na zażywanie ziół, których działanie może ją albo uzdrowić, albo uśmiercić. Pragnie zrobić wszystko, by August był szczęśliwy i pada ofiarą tej miłości. Ostatni, niedokończony dramat Stanisława Wyspiańskiego Zygmunt August. Sceny dramatyczne (wyd. 1930) rozpoczyna się również od schadzki, ale tym razem już poślubionych Zygmunta i B.R., która cierpi z powodu konieczności ukrywania ich związku. Znosi swój los z miłości do męża, za którego troski się obwinia. I teraz, i po ogłoszeniu światu małżeństwa, powraca w jej słowach lęk, wizja piętrzących się przeszkód, zazdrosnego losu. B.R. chce być żoną, nie królową. Mówi do Zygmunta: „Wy bądźcie królem, ja poddaną,/tyle to dla mnie, że kochaną”. Na łożu śmierci żegna się z mężem, dziękując mu za miłość. Po jej śmierci Zygmunt wypędza niechętną synowej Bonę i doprowadza do zaślubin Polski i Litwy w Lublinie.

Warto wiedzieć: Przypuszcza się, że modelem do słynnego wileńskiego obrazu Matki Boskiej Ostrobramskiej bez Dzieciątka była Barbara Radziwiłłówna i że powstał on na zamówienie owdowiałego Zygmunta Augusta. Powstały ekranizacje dziejów Barbary: Barbara Radziwiłłówna (1936) w reż. J. Lejtesa oraz Epitafium dla Barbary Radziwiłłówny (1983) w reż. J. Majewskiego. Królową przedstawiają obrazy: J. Matejki Zygmunt August i Barbara oraz J. Simmlera Śmierć Barbary Radziwiłłówny, według których scenografię do swej sztuki stworzył Wyspiański.

Magdalena Siwiec
Wydawnictwo Park