Na podstawie fragmentu ballady Adama Mickiewicza Świteź napisz, na czym polega przedstawiona w tym utworze romantyczna wizja świata

1. Adam Mickiewicz Świteź (fragment)

Do Michała Wereszczaki

Ktokolwiek będziesz w nowogródzkiej stronie,
Do Płużyn ciemnego boru
Wjechawszy, pomnij zatrzymać twe konie,
Byś się przypatrzył jezioru.

Świteź tam jasne rozprzestrzenia łona,
W wielkiego kształcie obwodu,
Gęstą po bokach puszczą oczerniona
A gładka jak szyba lodu.

Jeżeli nocną przybliżysz się dobą
I zwrócisz ku wodom lice,
Gwiazdy nad tobą i gwiazdy pod tobą,
I dwa obaczysz księżyce.

Niepewny, czyli szklanna spod twej stopy
Pod niebo idzie równina,
Czyli też niebo swoje szklanne stropy
Aż do nóg twoich ugina:

Gdy oko brzegów przeciwnych nie sięga,
Dna nie odróżnia od szczytu,
Zdajesz się wisieć w środku niebokręga,
W jakiejś otchłani błękitu.

Tak w noc, pogodna jeśli służy pora,
Wzrok się przyjemnie ułudzi;
Lecz żeby w nocy jechać do jeziora,
Trzeba być najśmielszym z ludzi.

Bo jakie szatan wyprawia tam harce!
Jakie się larwy szamocą!
Drżę cały, kiedy bają o tym starce,
I strach wspominać przed nocą.

Nieraz śród wody gwar jakoby w mieście,
Ogień i dym bucha gęsty,
I zgiełk walczących, i wrzaski niewieście,
I dzwonów gwałt, i zbrój chrzęsty.

Nagle dym spada, hałas się uśmierza,
Na brzegach tylko szum jodły,
W wodach gadanie cichego pacierza,
I dziewic żałośne modły.

Co to ma znaczyć? – różni różnie plotą,
Cóż, kiedy nie był nikt na dnie;
Biegają wieści pomiędzy prostotą,
Lecz któż z nich prawdę odgadnie?
(Poezje, 1822)

Propozycja modelu odpowiedzi

1. Miejsce opisywanych zdarzeń – dzieją się w konkretnym miejscu („nowogródzka strona”, Płużyny, jezioro Świteź).

2. Kreacja narratora:
2.1. zaprasza jak przewodnik („Ktokolwiek będziesz... wjechawszy, pomnij zatrzymać”), wprowadza odbiorcę w znaną sobie okolicę,
2.2. przybliża, opisuje znajomą (jak się okaże – nie do końca) rzeczywistość,
2.3. wydobywa (używając epitetów) elementy kontrastowe: „jasne łona [Świtezi]” – „puszczą oczerniona”,
2.4. nazywa: „wielki kształt obwodu”, „gęsta puszcza”,
2.5. porównuje: „gładka jak szyba lodu”, podkreślając rozległość i przestrzenność opisywanego terenu,
2.6. opisuje jezioro jako tak wielkie, że „oko brzegów przeciwnych nie sięga” i „dna nie odróżnia od szczytu”,
2.7. czuje się zagubiony, na nic się zdaje „szkiełko i oko”, jakby znajdował się „w środku niebokręga”.

3. Warunkiem uzyskania takich niezwykłych doznań jest:
3.1. przybycie nad jezioro o właściwej porze („nocna doba”),
3.2. odpowiednie warunki atmosferyczne („pogodna jeśli służy pora”),
3.3. sposób widzenia – wpatrzenie się w taflę wody,
3.4. odwaga („trzeba być najśmielszym z ludzi”).

4. Odmienność zjawisk obserwowanych nad jeziorem od codziennych doświadczeń wymaga użycia innego języka:
4.1. epitetów metaforycznych („szklanna równina”, „szklanne stropy”),
4.2. przenośni („pod niebo idzie równina”, „niebo stropy do nóg ugina”),
4.3. inwersji,
4.4. powtórzeń.

5. Funkcja metaforyzacji – brak dosłowności sugeruje niepełną wiedzę o postrzeganej rzeczywistości.

6. Podmiotowi mówiącemu „brakuje słów”, by nazwać obserwowane zjawiska: „jakie szatan wyprawia tam harce!” (nie dowiadujemy się, „jakie”) podobnie: „Jakie się larwy szamocą!”, podobnie: „jakaś otchłań”.

7. W utworze został przedstawiony świat ludowych wyobrażeń (znany do tej pory opowiadającemu tylko z relacji): „bają o tym starce”, „różni różnie plotą”, „biegają wieści”.

8. O tym co dzieje się na dnie jeziora, mówiący wnioskuje z dobiegających stamtąd odgłosów i widzianych zjawisk (gwar, ogień, dym), które interpretuje następująco: „zgiełk walczących”, „wrzaski”, „dzwonów gwałt”, „zbrój chrzęsty”.

9. Opis jest plastyczny i dynamiczny dzięki:
9.1. nagromadzeniu czasowników i rzeczowników,
9.2. wyrazów najczęściej jednosylabowych,
9.3. onomatopei,
9.4. dominującym równoważnikowym wyliczeniom.

10. Przedstawione zdarzenia można różnie interpretować, brak na ich temat pewnej wiedzy („któż (...) prawdę odgadnie?”).

11. Wnioski
Pełny:
O romantycznym charakterze utworu (fragmentu) decyduje narrator osobowy, który jest niepewny, jak interpretować zjawiska, które postrzega zmysłami. Przyznaje się do niewiedzy na temat opisywanego świata. Przytacza różne opowieści (ludowe), ale nie ocenia ich i nie rozstrzyga, czy są prawdziwe. Okazuje się, że empiryzm
w poznawaniu świata zawodzi. Świat ukazany w balladzie jest złudny, pełen dziwnych, niewytłumaczalnych, fantastycznych zjawisk, wymyka się racjonalnemu poznaniu. Przyroda zaskakuje, jest niezwykła, nie poddaje się racjonalizacji, rozgrywają się na jej tle tajemnicze wydarzenia. Narrator opowiada o świecie jak gawędziarz – prostym językiem, bliskim przeciętnemu odbiorcy, pozbawionym ozdobników, z rzadka opis jest poetyzowany.

Częściowy:
O romantycznym charakterze świadczy narrator przedstawiający subiektywną wizję świata. Jest on pełen niewytłumaczalnych zjawisk, gdyż dotychczasowe metody poznania zawodzą.

Próba podsumowania:
Romantyczne cechy utworu to subiektywny narrator i niepoznawalny do końca świat.

Opracował: Zbigniew Zając
Wydawnictwo Park