Ethos rycerski

Od zamierzchłych czasów wspólnoty ludzkie narażone były na zagrożenia zewnętrzne w postaci nieprzyjacielskich plemion lub chociażby dzikich zwierząt. Wraz z rozwojem broni, doskonaleniem umiejętności posługiwania się nią oraz początkami taktyki i strategii walki z grupy łowców wyłoniła się grupa wojowników, ludzi specjalizujących się ochroną zbrojną bezbronnej społeczności.
W początkach średniowiecza z grupy społecznej wojowników wykształciła się warstwa społeczna rycerzy. Stanowili oni podstawę panującego wówczas systemu feudalnego . Podporządkowani swemu seniorowi wasale w zamian za wierność i zbrojną służbę otrzymali beneficja w postaci ziem, w rozumieniu nie tylko areału, ale także zamieszkujących go ludzi. Ich rolą było zarządzanie powierzonej im pieczy ziemiami oraz przede wszystkim doskonalenie kunsztu rycerskiego i zbrojne wspieranie seniora w potrzebie.
Ogół zachowań, zwyczajów, tradycji i kultury związanej z towarzyszącej rozwojowi rycerstwa nazywamy ethosem rycerskim. W skład etosu rycerskiego wchodziły następujące wartości:
*Dobre urodzenie – stanowiło jeden z podstawowych atrybutów rycerza. Legitymowanie się bogatym drzewem genealogicznym było powodem do dumy i potwierdzało wysoką pozycję społeczną.
Stanowa solidarność rycerska – jej wyrazem na gruncie kultury Europy Zachodniej była na przykład idea bractw rycerskich, mająca swoją kontynuację w powoływaniu towarzystw turniejowych.
*Hojność – skąpstwo było cechą pogardzaną, charakterystyczną dla chłopa lub mieszczanina. Prawdziwy rycerz powinien być rozrzutny. Hojność przysparzała sprzymierzeńców, a okazana truwerowi mogła opłacić się z nawiązką, gdyż obdarowany sławił imię darczyńcy w swojej dalszej drodze.
*Żądza sławy – rycerz szukał okazji do nadania rozgłosu swojemu imieniu zarówno na polach bitew, na polowaniu, jak i w turniejowych szrankach. Starania o dobre imię i sławę po śmierci nieustannie przejawiają się na kartach średniowiecznych kronik.
*Odwaga – zarzucenie rycerzowi tchórzostwa stanowiło największą – oprócz oskarżenia o wiarołomstwo – zniewagę. Chęć wykazania odwagi połączona z przeświadczeniem o własnej nieograniczonej mocy bywała tak silna, że przeczyła zdrowemu rozsądkowi, doprowadzając do śmierci całe chorągwie rycerstwa, szarżujące na przeważające liczebnie wrogie wojska.
*Wierność danemu słowu – odróżniała rycerza od chłopa i mieszczanina, z zastrzeżeniem jednak, że dotyczy ona tylko osób równych stanem. Szczególnie ważną odmianą tej wierności, na której opierał się w zasadzie system feudalny, była wierność seniorowi.
*Etyka walki – była jednym z najważniejszych składników rycerskiego etosu. Tworzyły ją dbałość o równe szanse w walce (nie atakowanie słabszych, dozbrajanie przeciwnika), powinność ataku twarzą w twarz oraz szacunek dla przeciwnika – szacunek ten wszakże ograniczał się do przeciwników dobrze urodzonych.
*Siła fizyczna, uroda, wdzięk – cechy bezspornie odróżniające rycerza go od plebsu. W literaturze rycerskiej dobrze urodzonego wojownika cechuje już od dziecka niespotykana siła i walory fizyczne.
*Szlachetna postawa wobec kobiet – dzięki literaturze rycerskiej pojawił się pogląd, że myśl o ukochanej wzmacnia rycerza w boju, nadając mu cech wyższych – wojownik walczył już nie tylko o swój honor, ale także sławił imię swej wybranki.
O randze i wysokim statusie rycerza w społeczeństwie świadczyło także jego cenne uzbrojenie. Podstawę wizerunku rycerza stanowił miecz. Dopełnieniem była kopia – ostra bojowa i turniejowa oble z zakończona oraz mizerykordia .
Choć już samo uzbrojenie było w tamtych czasach bardzo kosztowne, najwięcej kosztowała zbroja, na którą składała się misternie wykonanie wykonana kolczuga, pancerz płatowy o wadze ponad 30 kilogramów i hełm. Ich wysoka cena niekiedy zmuszała rycerzy do obdzierania z niej poległych, mimo dumy i honoru.
Poniekąd z etosu rycerskiego wywodzi się współczesne wojskowe powiedzenie – oddanie honorów, jest symbolem złożenia hołdu, natomiast podniesiona przyłbica zaznaczała pokojowe zamiary. Jej opuszczenie sygnalizowało gotowość do walki. Rycerz zazwyczaj miał dwa konie – lżejszego, szybkiego do podróży i na turnieje oraz bojowego. Utrzymanie i opancerzenie zwierzęcia wiązało się z licznymi wydatkami. Stąd przysłowiowy „koń z rzędem” – oznaka majętności.
Ponadto ciężkozbrojnemu rycerzowi towarzyszyła świta. Główną postacią był lekko uzbrojony giermek oraz tabor złożony za służby i wozów z zaopatrzeniem.
Doskonałymi okolicznościami do zaprezentowania swoich umiejętności, męstwa i majętności były turnieje. Za pierwsze udokumentowane zawody uznaje się symboliczne spotkanie rycerstwa dla uczczenia zawarcia sojuszu Ludwika Niemieckiego i Karola Łysego. Wraz z rozwojem broni wzrosły wymagania i rycerze potrzebowali lepszego szkolenia. Turnieje stały się doskonałym polem do zaprezentowania swoich możliwości, nauki od najlepszych oraz ćwiczeń walki w zespole. W XII w. w czasie pokoju zawody odbywały się dla sportu. W potyczkach brało udział kilka grup rycerzy. Na wczesnym etapie zmagań turniejowych nie obowiązywały żadne zasady. To, iż byli w pełny uzbrojeni, turniej czasami przeistaczał się w bójkę. Wtedy zaingerował Kościół przejmując władzę nad zawodami. Nie mogły się odbywać od piątku do poniedziałku i w dni świąteczne. Starano się wiec wprowadzić dwie zasady:
* w wyznaczonym azylu rycerz był nietykalny
* sine qua non – celem gry jest wymuszenie okupu a nie zabijanie go.
Oczywiście nie stosowano się do tych warunków, ponieważ nie było osoby, która by pilnowała porządku podczas gry. Nawet były wydawane dekrety od króla, gdyż brutalność zawodów wzbudzała niepokój. Dopiero w XV w. Turnieje zostały obejmowane książęcym patronatem. Stały się symbolem przepychu, i wystawności. Każdy wygrany pojedynek przynosił rycerzowi chwałę, prestiż i szacunek, a niekiedy małżonkę.
Życie rycerza było ściśle podporządkowane specjalnemu kodeksowi rycerskiemu, określającego zasady jego kształcenia w rzemiośle wojskowym oraz reguły postępowania obowiązujące go w życiu społecznym. Osiem cnót rycerskich było podstawą kodeksu rycerskiego. Zaliczano do nich:

1. Żyć w prawdzie
2 .Mieć wiarę
3. Żałować za grzechy
4. Dawać dowody pokory
5. Miłować sprawiedliwość
6. Być miłosiernym
7. Być szczerym i wielkodusznym
8. Znosić prześladowania.

Średniowieczni wojownicy codziennie ćwiczyli umiejętności walki, pozwalające na osiągnięcie pełnej kontroli nad ciałem i umysłem. W życiu społecznym obowiązywało go pełne posłuszeństwo wobec jego pana. Ponadto winien on traktować innych rycerzy w sposób uczciwy i sprawiedliwy, niezależnie od darzonej go sympatii. Odwołując się do kodeksu rycerskiego, wojownika powinny cechować pobożność, lojalność, honorowość i uczciwość. Wierność winien okazywać przede wszystkim Bogu, a następnie wybrance serca. Taki ideał rycerza propagowały liczne postacie literackie. Epika i liryka, pieśni wojenne i miłosne były prekursorami właściwej literatury rycerskiej.
„Pieśń o Rolandzie” to najstarszy i najbardziej znany epos rycerski należący do pieśni o bohaterskich czynach, gdzie hrabia Roland zostaje wciągnięty w zasadzkę przez muzułmanów na polu bitwy i tam ginie w walce w obronie wiary. Utwór ten doskonale oddaje ideał rycerza chrześcijańskiego.
„Bogurodzica” to średniowieczna, najstarsza polska pieśń religijna będąca elementem kultu maryjnego i najstarszy polski tekst poetycki. Pierwsze zapisy pochodzą z 1407 roku. Bogurodzica była pieśnią bojową polskiego rycerstwa pod Grunwaldem (15 lipca 1410) oraz w bitwie pod Warną (10 listopada 1444). Była także odśpiewana podczas koronacji Władysława Warneńczyka (1434).
Do najważniejszych przykładów literatury rycerskiej zaliczamy romans „Dzieje Tristana i Izoldy”. Miłość była przedstawiano jako uczucie wszystko przytłaczające i najważniejsze.
Ten rodzaj literatury reprezentuje również opowieść przygodowa „Erek i Enide”, gdzie tytułowy bohater wyrusza w podróż by odzyskać swoją zaniedbana reputację i osiąga wyznaczone sobie cele.
Nierozłączną częścią etosu rycerskiego są Wyprawy Krzyżowe. Dobre z założenia, lecz w efekcie przyczyniły się tylko do rozwoju potęg takich jak Wenecja czy Genka. Pośród ogromnych strat wśród rycerstwa, miała miejsce Krucjata Dziecięca w 1212 roku, która została uwieczniona w średniowiecznych kronikach jako wyprawa krzyżowa dzieci, które przez samą czystość serca miały oswobodzić Ziemię Świętą z rąk muzułmanów.
Powstawały również zakony rycerskie. Ślubujący ubóstwo rycerze chrześcijańscy mięli swoje herby na szatach, sztandarach i flagach. Początkowo spełniały założoną misję. Wiemy z historii o dokonaniach Zakonu Najświętszej Marii Panny. Jedynie Joannici, później Kawalerowie Maltańscy, oparli się pokusom świata doczesnego o wierni regule byli jedynym zakonem kontynuującym tradycje ethosu rycerskiego.

Ideały rycerskie dorobiły się wielu interpretacji na przestrzeni wieków. W okresie gotyku i romantyzmu utożsamiane były z uczuciami i emocjami. W neoklasycyzmie zwrócony był w stronę rozsądku i określonego, usystematyzowanego rozsądku. Rycerskość bardzo długo była wykorzystywana jako ucieczka od problemów codzienność, a także miała znaczący wpływ na życie społeczne. Pojęcia dworskość i uprzejmość w naszej epoce nabrały nowych znaczeń. Po marzeniach i szczytnych wizjach pozostało tylko puste wspomnienie. Ładny, lecz niepraktyczny relikt przeszłości, można przywołać w chwilach relaksu, lecz nich lepiej nie powraca.


Bibliografia
1. Richard Barber, Rycerze i rycerskość, Dom Wydawniczy Bellona, 1995
2. Alan Baker, Rycerstwo średniowiecznej Europy, Świat Książki, 2004