Układ Warszawski

Układ Warszawski
Sprzeczność ideowa i interesów pomiędzy mocarstwami zwycięskimi, doprowadziła do wzrostu napięcia, głównie pomiędzy ZSRR i Stanami Zjednoczonymi, gdyż po wojnie te dwa zwycięskie mocarstwa w głównej mierze decydowały o losach powojennego świata. Napięcia te doprowadziły do rywalizacji obu tych państw o wpływy na świecie i do podzielenia go na dwa przeciwstawne sobie bloki z oboma tymi państwami jako dominującymi w swoich blokach. Wzrost nastrojów rewolucyjnych po wojnie stworzył ogromną możliwość przyciągnięcia w strefę wpływów Związku Radzieckiego wielu państw. Spotkało się to z natychmiastową reakcją Stanów Zjednoczonych, które nie mogły tolerować polityki ZSRR z wielu względów. W okresie tym obywatele USA prowadzili interesy w wielu regionach świata. Stany pretendowały do roli supermocarstwa, tak samo jak Związek Radziecki. Kapitał amerykański penetrował Amerykę Południową, Azję, Afrykę i Europę Zachodnią. Państwo amerykańskie stało na straży interesów jego obywateli. 12 III 1947 r. Truman wystąpił w Kongresie z krytyką ekspansywnej polityki ZSRR i stwierdził, że Stany Zjednoczone muszą dążyć do poparcia tych narodów, które „opierają się agresji z zewnątrz lub próbom opanowania władzy siłą przez własną mniejszość”. Tezy te nazwano później doktryną Trumana lub powstrzymywania komunizmu. W myśl tej zasady już 4 kwietnia 1949 na podstawie uchwalonej przez Senat USA w czerwcu 1948 tzw. rezolucji Vandenberga, która wzywała do tworzenia bloków militarnych w celu zapobiegania sowieckiemu zagrożeniu, powołano do istnienia Pakt Północnoatlantycki – NATO. Układ podpisało 12 państw: Belgia, Dania, Francja, Holandia, Islandia, Luksemburg, Norwegia, Portugalia, Wielka Brytania, Włochy, a także Kanada i USA, 18 lutego 1952 do Paktu przystąpiły Grecja i Turcja.
Stany Zjednoczone w połowie lat 50-tych jako przyszłego sojusznika w walce z ZSRR obrały sobie RFN powstałe w 1949 roku. Państwo to uzyskało suwerenność polityczną i pomoc ekonomiczną. Już od 1950 roku rząd RFN prowadził starania o odbudowę sił zbrojnych. Problem ten napotykał na znaczne opory w wielu państwach europejskich. Przeciw remilitaryzacji Niemiec szczególnie ostro występowali sąsiedzi Niemiec oraz ZSRR. Tymczasem przywódcy USA uzgodnili z kanclerzem Adenauerem, iż RFN powinna zostać członkiem Paktu Północnoatlantyckiego. W tej sytuacji w 1954 r. rząd RFN podjął oficjalne starania o przyjęcie do NATO. Wywołało to gwałtowne protesty w Czechosłowacji, Francji, NRD, Polsce i ZSRR. W dniach 29 XI – 2 XII 1954 r. w Moskwie przeprowadzono konferencję z udziałem: Albanii, Bułgarii, Czechosłowacji, NRD, Polski, Rumunii, Węgier i ZSRR. Uczestnicy konferencji wystąpili przeciw remilitaryzacji Niemiec (RFN). Zagrożono, że jeśli RFN zostanie przyjęta do NATO, to państwa te utworzą własną polityczno – wojskową organizację obronną. Groźba ta nie powstrzymała USA i RFN została przyjęta do NATO. W tej sytuacji 11 V 1955 r. w Warszawie zebrali się przedstawiciele rządów wyżej wymienionych państw i powołali do życia układ obronny zwany potocznie Układem Warszawskim albo Paktem Warszawskim. Układ wszedł w życie 4 VI 1955 r. i miał obowiązywać przez 20 lat, przy czym termin ten miał być automatycznie przedłużany na dalsze 10 lat dla tych wszystkich państw członkowskich, które na rok przed upływem tego okresu nie wypowiedzą Układu. Utworzenie Układu Warszawskiego było podyktowane zamiarem ujednolicenia polityki zagranicznej i militarnej ZSRR i państw od niego uzależnionych oraz reakcją na powstanie NATO. Istotnym czynnikiem powstania UW była zmiana sposobu kierowania przez ZSRR armiami krajów satelickich. Zamiast wszechobecnych doradców, zdecydowano się na stworzenie formalnej struktury nadzorującej wojska sygnatariuszy. Układ stanowił też wygodne narzędzie ingerowania w wewnętrzne sprawy krajów członkowskich.
Naprzeciw siebie stanęły dwa potężne bloki polityczno – wojskowe: NATO i Układ Warszawski. Oba głosiły, że mają obronny charakter. Nastąpiło jednak ponowne zaostrzenie sytuacji i przyśpieszenie zbrojeń. Fakt ten oddziaływał negatywnie na sytuację tak w ZSRR, jak i w całej Europie.
Rolę przywódczą w NATO spełniali Amerykanie, jednak pozostałe państwa członkowskie Paktu miały bezpośredni, realny wpływ na kształtowanie polityki i podejmowanie decyzji tego ugrupowania. W Układzie Warszawskim sytuacja była inna. Pakt miał raczej charakter dekoracyjno – propagandowy. Sojusznicy ZSRR nie mieli w nim nic do powiedzenia, o wszystkim decydowali przywódcy ZSRR. Najwyższym organem Układu był Doradczy Komitet Polityczny, w skład którego wchodzili przedstawiciele wszystkich państw członkowskich, z reguły funkcja ta była powierzana I sekretarzom partii komunistycznych, ministrom spraw zagranicznych czy resortu obrony. Każde państwo posiadało 1 głos, a wszystkie podejmowane decyzje były jednomyślne. Komitet rozstrzygał wszystkie węzłowe problemy powstające w związku z realizacją zadań Układu. Mógł on powoływać inne organy pomocnicze. Organy Układu w rzeczywistości miały charakter fasadowy, a wszelkie decyzje były podejmowane pod dyktando Kremla. W Sztabie Generalnym Armii Radzieckiej od lat czterdziestych znajdował się specjalny Zarząd X, który kierował armiami państw uzależnionych od ZSRR. Po powołaniu Układu Warszawskiego rola jego nie zmieniła się. Przeprowadzane od czasu do czasu głośno reklamowane narady DKP uchwalały tylko rezolucje wcześniej przygotowane przez polityków radzieckich. Realizacją postanowień Doradczego Komitetu Politycznego zajmował się organ wykonawczy Układu tj. Zjednoczone Dowództwo Sił Zbrojnych (z siedzibą w Moskwie), któremu podlegały: Zjednoczone Siły Zbrojne (ZSZ), Kom. Ministrów Obrony, Nacz. Dowódca ZSZ, Sztab ZSZ, Kom. Ministrów Spraw Zagr. oraz Sekretariat. W jego skład wchodziły: Naczelny Dowódca Zjednoczonych Sił Zbrojnych, jego zastępcy oraz Sztab Zjednoczonych Sił Zbrojnych. Naczelny Dowódca był mianowany przez wszystkie państwa członkowskie. Przez cały okres istnienia Układu dowodzili nim radzieccy marszałkowie byli to: Iwan Koniew (1955-1960), Andriej Greczko (1960-1967), Iwan Jakubowski (1967-1976), Wiktor Kulikow (1976-1989), Piotr Łaszyn (1989-1991). Było to potwierdzenie pełnej kontroli Związku Radzieckiego nad siłami zbrojnymi i polityką obronną państw członkowskich. Na wszystkie istotne stanowiska byli powoływani sowieccy wojskowi. Zastępcami Naczelnego Dowódcy byli ministrowie lub wiceministrowie obrony stron Układu. Sprawowali oni jednocześnie dowództwo nad siłami zbrojnymi każdego z państw członkowskich stanowiących część składową Zjednoczonych Sił Zbrojnych. W skład Sztabu wchodzili stali przedstawiciele sztabów generalnych państw członkowskich. Szefem Sztabu był zawsze generał armii radzieckiej.
Do zadań Zjednoczonego Dowództwa należała realizacja bezpośredniej koordynacji i posunięć o charakterze wojskowym członków układu oraz przygotowanie ich do skutecznej obrony w wypadku napaści zbrojnej. W 1956 na naradzie Komitetu w Pradze został utworzony pomocniczy organ Układu: Stała Komisja, której głównym zdaniem było opracowanie zaleceń dotyczących problemów polityki zagranicznej stron Układu. Na budapeszteńskim posiedzeniu Doradczego Komitetu Politycznego w 1969 zostały powołane nowe organy pomocnicze, a mianowicie Komitet Ministrów Obrony państw członkowskich Układu oraz Rada Wojskowa Dowództwa Zjednoczonych Sił Zbrojnych, w której skład wchodzili zastępcy Naczelnego Dowódcy Zjednoczonych Sił Zbrojnych.
Oficjalnie głównym zadaniem Układu było stosowanie środków niezbędnych do zapewnienia bezpieczeństwa i umocnienia pokoju w Europie. W celu realizacji tego zadania państwa członkowskie zobowiązały się do oparcia swojej polityki na pokojowych zasadach przez powstrzymywanie się w stosunkach międzynarodowych od groźby użycia siły, oraz rozstrzygania swych międzynarodowych konfliktów za pomocą pokojowych środków. Formalnie państwa te zobowiązały się również do uczestniczenia we wszystkich międzynarodowych przedsięwzięciach, których konsekwencją jest osłabienie zagrożenia pokoju w Europie i na całym świecie np. powszechna redukcja zbrojeń, zakaz stosowania broni masowego rażenia. Zasady Układu, jako regionalnego paktu bezpieczeństwa zbiorowego były zgodne z Kartą NZ i wzmacniały gwarancję trwałości systemu bezpieczeństwa zbiorowego przewidzianego w Karcie. W praktyce Układ był wykorzystywany w polityce ZSRR w konfrontacyjnych stosunkach z Zachodem, miał być militarna przeciwwagą dla NATO, jego wojska rozmieszczone były wzdłuż „żelaznej kurtyny”, a w sztabach Układu przygotowywano plany ataku na zachód Europy.
Można dodać, że UW przewidywał, że w przypadku utworzenia w Europie systemu bezpieczeństwa zbiorowego i zawarcia ogólnoeuropejskiego układu w tej sprawie UW przestanie obowiązywać, co oczywiście było czystą fikcją.
Na potencjał militarny Układu Warszawskiego składało się około 200 dywizji radzieckich i 80 dywizji krajów członkowskich, gdyż zgodnie z zasadami Układu, każde państwo miało przeznaczyć do dyspozycji Zjednoczonego Dowództwa odpowiednie siły i środki, zwykle były to wartościowsze jednostki, które miały stanowić część sił zbrojnych poszczególnych państw dowodzonych przez międzynarodowych dowódców. Członkowie układu musieli zakupywać uzbrojenie w ZSRR. Sprzedawano im jednak tylko broń przestarzałą. Broń najnowszej generacji posiadała tylko Armia Radziecka. Strona radziecka otrzymywała wszelkie informacje na temat wojsk Układu, ich organizacji, uzbrojenia, dyslokacji poszczególnych jednostek, personaliów wyższych dowódców, sama natomiast nie podawała żadnych danych dotyczących swych wojsk, nawet tych wchodzących w skład sił zbrojnych Paktu Warszawskiego. W radzieckim Sztabie Generalnym znane były plany mobilizacyjne i czynności państw Układu Warszawskiego związane ze stanem wojny, nie dzielono się jednak zamierzeniami Armii Radzieckiej.
W ramach Układu były przeprowadzane wspólne manewry, ćwiczenia rodzajów sił zbrojnych czy ćwiczenia taktyczne. Na terytorium niektórych członków zostały rozlokowane wojska radzieckie, a ich status regulowały umowy zawarte przez ZSRR z tymi krajami. Oficjalnie wszystko to odbywało się za zgodą zainteresowanych państw i przy pełnym poszanowaniu ich suwerenności. Jednak w praktyce decyzje o rozlokowaniu wojsk były wymuszane przez stronę radziecką.
Układ był zdominowany przez b. ZSRR. Był on elementem równowagi strachu w Europie, na przeciwstawnym biegunie było NATO. Nie doszło nigdy do starcia miedzy tymi dwiema organizacjami. Z jednej i drugiej strony było zachowane status quo. Dla samych satelitów ZSRR udział w Układzie był zabójczy dla ich budżetów, gdyż państwa te musiały o wiele więcej przeznaczyć na obronę oraz przemysł obronny.