Średniowiecze

Średniowiecze

Terminem tym określa się epokę historii i kultury europejskiej między czasami starożytnymi a nowożytnymi. Początek średniowiecza wiąże się z 476 r.n.e., tj. upadkiem cesarstwa zachodnio-rzymskiego, schyłek zaś z wydarzeniami historycznymi XV w. (z 1453 r., tj. upadkiem cesarstwa bizantyjskiego oraz 1492 r. - odkryciem Ameryki). Ówczesna feudalna Europa tworzyła swoistą jedność, wspólnotę spojoną religią chrześcijańską i nadrzędną władzą Kościoła, reprezentującego powszechną, łacińską, ponadczasową kulturę. Wszyscy władcy europejscy, z wyjątkiem cesarzy niemieckich, podporządkowali się papieżowi i uznali hegemonię kościoła. Powszechnie panował światopogląd religijny, który ukształtował myślenie, odczuwanie, postępowanie i twórczość ludzką. Znaczną rolę w formowaniu ówczesnego światopoglądu odegrały poglądy św. Augustyna i św. Tomasza z Akwinu. O ile w Europie epoka trwała około 1100 lat, to w Polsce tylko 500 (X-XV w.). Przyjęte określenie 'średniowiecze' było wyrazem pewnego lekceważenia żywionego dla tej 'pośredniej' epoki, okresu jakoby 'bezpłodnego, mrocznego i ciemnego'. Zarzucano odejście od ducha wielkiej kultury antyku, jej zniekształcenie, a ponadto sprzeniewierzenie się ideałom pierwotnego chrystianizmu; rewizja ujemnych sądów rozpoczęła się dopiero w XVIII w., kiedy to zauważono wielkość i potęgę jej sztuki, zwłaszcza późnośredniowiecznej.

Nazwa

Nazwa "średniowiecze" pochodzi od łacińskich słów media aetas, medium aevum, oznaczającym wieki, czasy pośrednie między starożytnością a renesansem. Określenie to pojawiło się w wiekach XVI-XVII w dziełach historyków. W XVIII w. zaczęto określać nim również epokę literacką. Początkowo nazwa ta była nacechowana negatywnie. Twórcy odrodzenia traktowali wieki średnie jako czasy barbarzyństwa i upadku kultury. Dopiero od XVIII w. nazwa straciła negatywny wydźwięk.

Ramy czasowe

Epoki literackie nie oddzielają się ostro od siebie, ale nakładają. Schyłek średniowiecza zachodził równocześnie z początkiem Renesansu (np. w XVI w. nadal były popularne utwory średniowieczne, drukowano je w dużych nakładach). Wszystkie ramy czasowe mają więc charakter umowny. Z początkiem i końcem średniowiecza wiąże się kilka ważnych dat.
Średniowiecze w Europie

Czas trwania: IV/V-XV wiek n.e.
Początek:
303 r n.e. - wstąpienie na tron cesarza Konstantyna Wielkiego
313 r. n.e. - edykt mediolański, przyznający wolność wyznawania religii chrześcijańskiej
476 r n.e. - zdobycie Rzymu przez plemiona germańskie pod wodzą Odoakra i upadek cesarstwa zachodniorzymskiego, data najczęściej podawana jako początek średniowiecza
Koniec:
1450 r. - wynalezienie druku przez Johanesa Gutenberga z Moguncji
1453 r. - zdobycie przez Turków Konstantynopola i upadek cesarstwa wschodniorzymskiego
1492 r. - odkrycie przez Krzysztofa Kolumba Ameryki, początek wielkich odkryć geograficznych i kolonizacji innych kontynentów przez Europejczyków
We Włoszech schyłek średniowiecza rozpoczął się już w XIV wieku.
Średniowiecze w Polsce
Początek:
966 r. - chrzest Mieszka I, początek państwowości polskiej
Koniec:
początek XVI w. (już pod koniec XV w. powstawały jednak w Polsce łacińskie utwory renesansowe)

Franciszkanizm

Twórcą był św. Franciszek z Asyżu (1182-1226). Jego prawdziwe nazwisko brzmiało Giovanni di Bernardone. Pochodził z bogatej rodziny kupieckiej. Wiódł życie wędrownego kaznodziei. Założył zakon żebraczy nazwany braci mniejszych nazwany później franciszkanami. Najważniejsze dzieło nurtu franciszkańskiego to Kwiatki św. Franciszka - anonimowy zbiór legend o św. Franciszku i jego towarzyszach.

Podstawowe założenia
- Podstawą wiary jest miłość do świata i stworzenia.
- Dosłowne rozumienie ewangelicznych nakazów miłosierdzia, ubóstwa i braterstwa.
- Wiara prosta i radosna.

Scholastyka

Twórcami byli Albert Wielki i św. Tomasz z Akwinu. Scholastyka była metodą rozumowania polegającą na ścisłym stosowaniu ustalonej procedury. Składała się ona z komentowania tekstu, dyskusji i wyciągania wniosków.

Podstawowe założenia
- Dogmaty i prawdy wiary są niepodważalne, można jednak uzasadnić je rozumowo.
- Metody rozumowego dowodzenia przejęto z dzieła pt. Logika autorstwa Arytotelesa.
- Scholastyka stała się podstawą teologii, czyli nauki o Bogu.

Augustynizm

Twórca był św. Augustyn (354-430), syn św. Moniki. Pochodził z Afryki Północnej. Ukończył studia w Kartaginie. Przez pewien czas był zwolennikiem manicheizmu, następnie sceptycyzmu i neoplatonizmu. Prowadził też własną szkołę retoryki. W 387 r. przyjął chrzest, następnie święcenia kapłańskie, a w 396 r. został biskupem Hippony. Najważniejsze dzieło Augustyna to Wyznania (napisane ok. 400 r n.e.).

Podstawowe założenia
- W hierarchii bytów człowiek znajduje się między zwierzętami a aniołami.
- Człowiek jest istotą, która zastanawia się nad swoim losem.
- Zdolność do refleksji i umiejscowienie między bytami wyższymi i niższymi powoduje, że człowiek ma poczucie rozdarcia między cielesnością (typową dla zwierząt) a duchowością (charakterystyczną dla aniołów). Człowiek jest też rozdarty między dobrem a złem.
- Dzieje świata to historia walki dobra ze złem.

Tomizm

Twórcą był św. Tomasz z Akwinu (1225-1274), urodzony we Włoszech, członek zakonu dominikanów. Od 1252 r. wykładał w Paryżu. Najważniejszymi jego dziełami były: Summa filozoficzna i Summa teologiczna. Wprowadził rozróżnienie na wiarę, którą zajmuje się teologia, i wiedzę, której dotyczy filozofia. Uważał, że niektóre prawdy wiary przekraczają rozum, nie są jednak z nim sprzeczne. Istnienia Boga można więc dowieść rozumowo. Św. Tomasz podawał 5 dowodów na istnienie Boga. Był racjonalistą i uważał, że wiedza pochodzi z doświadczenia. Zajmował się również ekonomią. Twierdził, że własność prywatna i nierównomierny podział dóbr są zgodne z naturą. Uznawał konieczność wymiany handlowej. Opracował pojęcie sprawiedliwej ceny.

Podstawowe założenia

- Człowiek umieszczony jest w hierarchii bytów, jednak jego sytuacja nie jest tragiczna, ponieważ zajmuje on właściwe sobie miejsce.
- Człowiek musi realizować swoje powołanie walcząc z pokusami.
- Tomizm przykładał dużą wagę do zagadnień etycznych. Najwyżej cenioną cnotą była roztropność.
- Społeczeństwo zbudowane jest z hierarchicznie ułożonych stanów. Człowiek, kierujący się cnotą, powinien przestrzegać prawa i spełniać obowiązki właściwe dla warstwy, do której należy. Naruszanie hierarchii społecznej jest ciężkim grzechem.

STYLE

Architektura romańska

Narodziła się w IX na terenie Francji. Panowała w Europie do XII w. Podstawowym materiałem budulcowym był kamień o kwadratowym ciosie, odnoszonym symbolicznie do czterech cnót kardynalnych. Masywne ściany budowli, wzmacniane dodatkowo przyporami, najczęściej zostawiano nietynkowane. Okna były niewielkie. Kościoły budowano na planie krzyża łacińskiego. W sklepieniach i oknach stosowano łuki półkoliste. Świątynie miały często jednocześnie charakter budowli obronnych.

Budowle w stylu romańskim charakteryzowały się prostotą, racjonalnym rozplanowaniem, były zwykle zaokrąglone (rotundy). Łatwo uchwytne proporcje tych gmachów, akcentowane kolumnami, wskazywały ich układem, np. dwójkowym, na analogię do dwu części Biblii, tj. Starego i Nowego Testamentu.

Funkcjonalność architektoniczną, jej surowość równoważono bogatym zdobnictwem kolumn oraz portali (bram wejściowych). Umieszczone na nich płaskorzeźby dawały swego rodzaju przegląd ówczesnej wiedzy na tematy teologiczne, moralne. Przeważały wyobrażenia alegoryczne (np. cnót) i symboliczne. W Polsce najcenniejsze płaskorzeźbione kolumny zachowały się w kościele św. Trójcy w Strzelnie.
Sztuka romańska rozwinęła się najpełniej we Francji, w obrębie jej szkół regionalnych działających na terenie Burgundii (Cluny, Autun, Vzelay), Owernii, Langwedocji, Prowansji, Poitou, Normandii. We Włoszech głównymi ośrodkami sztuki romańskiej były: Piza, Modena, Werona, Parma. W Hiszpanii: Santiago de Compostela, Zamora, Salamanca, León. W Niemczech: Trewir, Spira, Moguncja, Wormacja, Kolonia.
W Polsce sztukę romańską reprezentują następujące obiekty: pierwsze katedry w Gnieźnie (1000), Płocku, Poznaniu, Krakowie, Wrocławiu, kolegiaty w Opatowie, Tumie, Kruszwicy, klasztor w Tyńcu, kościół grodowy w Inowłodzu.

Ważnym zabytkami polskiej sztuki romańskiej są również Drzwi Gnieźnieńskie (ok. 1170), pokryte płaskorzeźbami kolumny kościoła Św. Trójcy w Strzelnie (po 1175), portal i (częściowo) polichromia w kościele NMP w Czerwińsku nad Wisłą (XII w.).

Architektura gotycka

Styl ten ukształtował się w XII wieku we Francji i był stosowany do początku XVI w. Gotyk preferował strzeliste budowle o przestronnych wnętrzach. Podstawą architektury gotyckiej stało się sklepienie ostrołukowe, zaś materiałem budulcowym - cegła. W dużych oknach umieszczano kolorowe witraże.

Budowle gotyckie konstrukcją swych dokładnie rozplanowanych i odpowiadających sobie części miały wyrażać logikę i zarazem nieskończoność boskiej istoty, także porządek systemu scholastycznego. Piękno tych budowli, ich "uduchowienie" wskazywały na ideę boskiej harmonii i związki wszechrzeczy.

Architekci przestali się obawiać runięcia sklepień i tworzyli prawdziwie ażurowe konstrukcje. Charakterystycznym elementem gotyku był łuk ostry, stosowany w konstrukcjach żeber sklepiennych, obramowaniach okien i drzwi. Budowle gotyckie były wysokie, smukłe i strzeliste. Dekoracje architektoniczne - zaprojektowane tak, by optycznie podwyższać budowlę - dodatkowo podkreślały te cechy. Misterne, bogato ornamentowane rzeźby, zdobiące zwieńczenia żeber, kolumn, przypór, łuków nadawały lekkości całej bryle. Do najpiękniejszych gotyckich budowli sakralnych należą przede wszystkim katedry. W nich najpełniej i najokazalej zostały zrealizowane wszystkie założenia stylistyczne i towarzyszące im treści religijne epoki. Gotycka architektura świecka to przede wszystkim zamki i budowle miejskie (mieszczańskie kamienice, ratusze, mury miejskie, budynki użyteczności publicznej, sukiennice, szkoły).

W Polsce początki architektury gotyckiej wiążą się z działalnością budowlaną cystersów (Jędrzejów, Wąchock, Koprzywnica, Sulejów) tworzące grupę małopolską opartą na wzorach burgundzkich. Pełne zastosowanie systemu gotyckiego nastąpiło w cysterskich kościołach na Śląsku: Lubiąż, Trzebnica. Na południu w XIV w. łączono użycie cegły i kamienia dla elementów konstrukcyjnych oraz detalu, odrębność ta została zapoczątkowana budową katedry na Wawelu w 1320. Obok katedry w sylwecie średniowiecznego miasta zaznaczała się wieża ratuszowa, fortyfikacje z barbakanem (Kraków), miejskie rezydencje rycerskie, sukiennice.

Uniwersytety

Pierwsze uniwersytety powstały w XII wieku w Bolonii i Paryżu. Pierwsza polska uczelnia została założona w Krakowie w 1364 r. przez Kazimierza Wielkiego. W 1400 r., dzięki staraniom i darom królowej Jadwigi, uniwersytet w Krakowie wznowił działalność. Ówczesne uniwersytety składały się z czterech wydziałów: sztuk wyzwolonych, medycznego, prawniczego i teologicznego. Sztuki wyzwolone składały się z dwóch bloków: trivium (gramatyka, retoryka, dialektyka) oraz quadrivium (arytmetyka, geometria, astronomia, muzyka). Malarstwo i architektura nie były uznawane za sztukę. Traktowano jako rzemiosło, więc chętnie uczyli się w warsztatach pod kierunkiem mistrza. Językiem wykładowym na uniwersytetach była łacina.

- Anonimowość. Nazwisko twórcy było nieistotne. Sławę pisarską traktowano jako grzech pychy. Bardziej liczyła się wartość dzieła, jego użyteczność dla kształtowania postawy moralnej i religijnej. Dlatego większość utworów średniowiecznych jest nieznanego autorstwa (np. Pieśń o Rolandzie). Nie istniało też pojęcie praw autorskich. Kopista przepisujący księgi mógł łączyć różne utwory i dopisywać własne fragmenty. W ten sposób powstawały kolejne wersje tego samego tematu, a nawet zupełnie nowe dzieła.
- Dydaktyzm i moralizm. Celem literatury było przedstawianie wzorców osobowych godnych naśladowania, np. rycerza, świętego, władcy.
- Dwujęzyczność. Literaturę tworzono zarówno w języku łacińskim, jak również w kształtujących się językach narodowych (np. francuskim, polskim). Łacina była uznawana za język najszlachetniejszy, odpowiedni dla ważnych tematów, np. rozważań teologicznych. Utwory pisane po łacinie mogły być czytane w całej Europie bez konieczności dokonywania tłumaczeń.
- Rękopiśmienność. Utwory rozpowszechniano (do poł. XV w.) tylko w formie ksiąg przepisywanych ręcznie. Z tego powodu książki były rzadkie i drogie. Kopista (osoba przepisująca książki, najczęściej mnich) często robił błędy lub dodawał własne komentarze. Dlatego średniowieczne utwory miały różne wersje.
- ronika. Dzieło o treści historycznej. Przedstawiało autentyczne zdarzenia, zwykle w porządku chronologicznym. Nie musiało zawierać dat. Na przykład Kroniki Galla Anonima.
- Gesta. Nazwa pochodzi od francuskiego określenia chansons de geste. Były to utwory opisujące bohaterskie czyny wybitnych postaci, np. Pieśń o Rolandzie.
- Hagiografia. Inaczej żywoty świętych, legendy. Utwory przedstawiające życie i najczęściej męczeńską śmierć świętego. Prezentowały wzór osobowy godny naśladowania, np. Legenda o świętym Aleksym.
- Misterium. Sztuki dramatyczne przedstawiające fragmenty historii biblijnej lub żywoty świętych. Często zawierały elementy apokryficzne.
- Apokryf. Historia opisująca szczegóły z życia Jezusa, Apostołów i Świętej Rodziny, które nie zostały przedstawione w Piśmie Świętym.
- Moralitet. Utwór pokazujący za pomocą alegorii, czyli uosobionych cnót i grzechów,

Romanizm - w europie XI i XII wieku nastąpił potężny rozwój budownictwa. Stylem, który powszechnie dominował był styl romoański. Powstał z tradycji rzymskich. Podstawowym tworzywem był kamień. Dominował sklepienia krzyżowe i kolebkowe. Mury były grube, okna i drzwi bardzo małe co powodowało wrażenie mrocznego wnętrza.

Gotyk - w końcu XII i na początku XIII wieku ukształtował się nowy styl w architekturze. Jego kolebką była Francja. W przeciwieństwie do romanizmu był bardziej śmiały, lekkie, o strzelistych konstrukcjach. Wnętrza były przestronne i jasne. Charakterystyczną cechą gotyku był łuk i strzelistość. Budowle miały kilka kondygnacji wspartych przyporami. Okna były bardzo duże, przeszklone wspaniałymi witrażami o tematyce religijnej (najcześciej).