Rozwój bankowości w Polsce

Rozdział I Rozwój bankowości w Polsce

1.Początki polskiej bankowości

Już w późnym średniowieczu pojawili się w Polsce kupcy na tyle bogaci, że obok działalności handlowej mogli zajmować się udzielaniem kredytu. Aż do XVIII wieku zasadą było jednak łączenie działalności: kredytowej z handlową. Odrębnie rozwijało się bankierstwo chrześcijańskie, dla którego poważnym ograniczeniem był kościelny zakaz lichwy, odrębnie bankierstwo żydowskie. które, choć nie podlegało temu ograniczeniu, blokowane było przez statut warcki z 1423 roku, zakazujący Żydom udzielania pożyczek pod zastaw ruchomości. Pod koniec XVI wieku powstała specyficzna, kościel¬na forma instytucji kredytowej – montes pietatis. Epoka Stanisławowska przyniosła wspaniały rozwój wielkich domów bankowych, których większość padła jedna ofiarą kryzysu bankowego 1793 roku. Schyłek epoki przedrozbiorowej przeniósł też pierwsze projekty banku publicznego i pierwsze polskie doświadczenia w zakresie emisji pieniądza papierowego.
Pierwszymi w Polsce bankami w ścisłym tego słowa znaczeniu były organizowane przez kościół banki pobożne - monter pietatis. Instytucje tego typu powstały we Włoszech w XV wieku. Zajmowały się udzielaniem kredytu bezprocentowego „na fanty". Środki na działalność czerpały z jałmużny. Trzy najstarsze polskie monter pietatis założył Piotr Skarga: w 1579 roku w Wilnie, w 1537 roku w Krakowie i w 1589 roku w Warszawie. Krakowski bank przetrwał do 1948 roku. Warszawski, związany z Bractwem Miłosierdzia św. Łazarza - do 1753 roku. W 1598 roku powstał Mons Pietatis w Poznaniu, około 1600 roku - w Pułtusku, w 1601 roku - we Lwowie, w Łowiczu i Zamościu, potem liczne dalsze. Pożyczano raczej na krótko - nie dłużej niż rok i, raczej bez procentu. W XVII wieku upowszechniać się zaczęło pożyczanie na niewielki procent (7 procent). Pierwszym Bankiem Pobożnym, który z reguły brał procent był, drugi już w Warszawie, Mons Pietatis przy Bractwie św. Benona na Nowym Mieście. Większość banków pobożnych upadła podczas wojen szwedzkich. Na wzmiankę zasługuje Publiczny Urząd Zastawniczy „Mons-plus' przy Katedrze Ormiańskiej we Lwowie. Założony w 1668 roku, reaktywowany w 1792 roku, dotrwał do 1939 roku.

1.2 Początki prawa bankowego

Kościelny zakaz lichwy byt poważnym hamulcem rozwoju bankowości, istniały jednak sposoby jego omijania. Jednym z nich było tzw. datum emergens, czyli odszkodowanie za opóźnione spłaty. Partnerzy umawiali się na nierealnie krótki termin zwrotu, który następnie był przekraczany. Pod pozorem odszkodowania za zwłokę płacono procent. Innym sposobem było lucrum cessans, czyli odszkodowanie za zyski, które pożyczający utracił przez to, że nie dysponował przez jakiś czas kapitałem. Kościół miał jednak wątpliwości co do zasadności formuły lucrum cessans. W przypadku kredytu długoterminowego formą oprocentowania był tzw. wyderkauf, czyli dzierżawa renty feudalnej.
Dostawcą kredytu inwestycyjnego były gminy żydowskie - kahały - których nie dotyczy krępujące chrześcijan przepisy dotyczące lichwy. Poważnymi dostawcami kredytu byty też niektóre zakony katolickie oraz poszczególni możnowładcy. W prawie polskim hipotekę znano już w XVI wieku. Pierwszą kodyfikację prawa hipotecznego stanowiła konstytucja sejmowa z 1588 roku. Weksel znano już w XV wieku. W 1701 roku uregulowano prawo wekslowe w Gdańsku, w 1713 roku w Elblągu, w 1775 roku w całym kraju.
Kontrreformacja i wojny połowy XVII wieku spowodowały zastój w rozwoju kredytu. Większość monter pietatis nie przetrwała potopu szwedzkiego. Wygnanie arian w 1657 roku oznaczało pozbycie się z kraju zaangażowanego w działalność kredytową środowiska. Pogromy, towarzyszące powstaniu kozackiemu pod wodzą Bohdana Chmielnickiego (1648) podkopały możliwości finansowe gmin żydowskich.

1.3 Projekty utworzenia Banku Narodowego

W okresie między pierwszym a drugim rozbiorem Polski bankowość przeżywała burzliwy rozwój. Warszawa była jednym z ważniejszych centrów finansowych Europy. Poziom i możliwości kapitałowe bankowości polskiej nie odbiegały od ówczesnych standardów europejskich. Podczas Sejmu Czteroletniego Andrzej Kapostas złożył projekt Banku Narodowego, emitującego pieniądz papierowy zabezpieczony sprzedawanymi sukcesywnie starostwami. Pomysł, choć nie zrealizowany, zyskał pewną popularność.
Pierwsze banki publiczne w Europie zaczęły powstawać już u schyłku średniowiecza, W 1401 roku w Barcelonie powstał Taula de Cambi. w 1407 roku Banco di San Georgio w Genui, w 1584 roku Banco di Rialto w Wenecji. w 1600 roku Amsterdaamsche Wisselbank., w 1605 roku papieski Banto di Santo Spirito w Rzymie i w 1619 hamburski Girobank. Banki te, poza papieskim, były własnością republik miejskich. W drugiej połowie XVII wieku banki publiczne zaczęły powstawać w większych państwach. W 1968 roku powstał Sverige Riksbank, w 1694 roku Bank of England, w 1691 - Bank of Scotland i w 1727 roku - Royal Bank of Scotland. Nowe instytucje, poza tradycyjnymi funkcjami. zajmowały się również emisją banknotów. Możliwości, tkwiące w emisji pieniądza papierowego zostały nadużyte już w 1720 roku, kiedy to przez Francję, Holandię i Wielką Brytanię przetoczyła się fala spekulacji związanych z nazwiskiem Johna Lawa. Stopniowo jednak w ciagu XVIII wieku pieniądz papierowy upowszechniał się kolejnych krajach, a możliwości mobilizacji kapitału, tkwiące w instytucji banku publicznego, zachęcały do naśladownictwa. W tym kontekście należy widzieć polskie projekty z okresu Sejmu Wielkiego.

(dokończenie w załączniku)