Okres napoleoński. Wojny napoleońskiej Francji

Rządy Dyrektoriatu i początki kariery Napoleona Bonaparte

Na mocy konstytucji z 1795 r. rządy we Francji objął pięcioosobowy, Dyrektoriat, reprezentujący interesy burżuazji. Ludność, zmęczona woj­ną z koalicją, pokładała w nowym rządzie wiele nadziei, spodziewając a. szybkiego rozwiązania problemów zarówno politycznych, jak i ekonomicznych, które pozostawiła rewolucja. Jednak nieudolna administracja I w której zasiadali niekompetentni urzędnicy, brak pieniędzy, wysokie ceny i inflacja powodowały wzrost niezadowolenia. Wszelkie próby w stąpień, zarówno monarchistów, jak i chłopów (na przykład bunt chłopski w Wandei w 1795 r.) były krwawo tłumione. W tej sytuacji coraz większą sympatię zdobywały odsunięte niedawno od władzy partie jak jakobińskie, monarchiści, a także nowo powstające ugrupowania radykał: dążące do zmiany ustroju. Brak ładu i bezpieczeństwa wewnątrz kraju częściowo rekompensowały sukcesy na froncie, których wynikiem był zawarty w 1795 r. pok. z Prusami i Hiszpanią oraz podporządkowanie Holandii. Przeciw Francji walczyły już tylko Anglia i Austria. Jednak siły monarchii ha": burskiej zostały osłabione, gdy Francuzi zaczęli odnosić zwycięstwa I terenie Włoch podporządkowanych Austrii. Sukcesy te były zasługą generała Napoleona Bonaparte, głównodowodzącego wojsk francuski we Włoszech. Urodzony w 1769 r. na Korsyce Bonaparte, już w wiek* 24 lat wstąpił do armii rewolucyjnej. Stopień generała brygady uzyskał dzięki zwycięskiemu oblężeniu Tulonu, w którym schronili się zbunto\^ ni jakobini. Dyrektoriat wykorzystał jego dowódcze umiejętności stłumienia powstania monarchistów w Paryżu, a następnie zlecił prowa­dzenie kampanii wojennej na terenie Włoch. Armia francuska pod jego dowództwem przyłączyła do Francji Sabaudię i Piemont.

Ponoszone przez Austriaków porażki doprowadziły w 1797 r. do pod­pisania pokoju w Campo Formio. Cesarz Franciszek II zrzekł się na rzecz Francji Belgii, Lombardii i lewego brzegu Renu, zyskując w za­mian tereny należące do dawnej Republiki Weneckiej.

Ostatnim przeciwnikiem Francji pozostała Anglia. Zdając sobie spra­wę z niemożności pokonania Brytyjczyków na morzu i tym samym zaata­kowania wysp brytyjskich, Dyrektoriat wysłał Napoleona do Egiptu. Ekspedycja ta miała umocnić wpływy Francuzów na Bliskim Wschodzie i przeciąć szlaki handlowe między Anglią i jej najbogatszą kolonią - In­diami. W 1798 r. wojska francuskie pokonały armię egipską w bitwie pod piramidami i zaję­ły Kair.

Przewrót 18 brumaire'a. Polityka Napoleona w okresie Konsulatu

Po powrocie do Paryża, 18 brumaire'a (9 listopada) 1799 r. Napoleon przejął władzę nad wojskiem i zmusił Dyrektoriat do rozwiązania. Wkrótce po przejęciu władzy ogłosił nową konstytucję, na mocy której władzę w państwie przejął trzyosobowy Konsulat, nominowany na dzie­sięć lat przez Senat. Napoleon, jako pierwszy konsul, miał sprawować nie tylko władzę wykonawczą, ale miał również prawo inicjatywy ustawo­dawczej. Projekty ustaw przyjmowało lub odrzucało Ciało Prawodaw­cze, nie miało ono jednak prawa dyskutowania nad projektami.

W latach 1799-1804 Napoleon przeprowadził wiele reform mających na celu wzmocnienie państwa francuskiego. Dokonał nowego podziału administracyjnego państwa na departamenty, powiaty i gminy, na czele których stali odpowiednio prefekci, podprefekci i merowie. Byli oni mia­nowani bezpośrednio przez Napoleona, co miało wzmocnić centralne władze państwa. Francja doby Konsulatu stalą się państwem policyjnym. Rozbudowany aparat policyjny ingerował w sprawy życia publicznego i osobistego obywateli. Zniesiono wolność prasy, zlikwidowano większość tytułów, pozostawiając zaledwie kilka gazet, a przede wszystkim rządowy „Monitor". Cenzurze podlegały książki i podręczniki szkolne.

Podział władzy we Francji według konstytucji z 1799 r.

Wiele uwagi Napoleon poświęcił ustabilizowaniu sytuacji ekonomicznej państwa, zdając sobie sprawę, że zapewni to ład wewnętrzny i umożliwi finansowanie dalszych działań zbrojnych. W 1800 r. otwarto Bank Francji, stabilizujący pozycję waluty państwowej. Zaczął się rozwijać handel, a to dzięki opiece jaką roztaczano nad kupcami francuski­mi, i otwarciu nowych rynków zbytu, którymi stały się terytoria zależne od Francji. Zamówienia rządowe na dostawy dla wojska doprowadziły do szybkiego rozwoju manufaktur i fabryk. Posunięcia te pozwoliły za­hamować inflację i poprawić sytuację gospodarczą państwa.

By zapewnić wzrost poparcia dla poczynań rządu, chłopom zagwaran­towano własność ziemi zdobytej podczas rewolucji. Dla biedoty miej­skiej zorganizowano roboty publiczne. Jednocześnie robotnikom i rze­mieślnikom zakazano strajków i zrzeszania się. Mieli oni również ograniczony udział w życiu politycznym. Ważnym elementem w polityce wewnętrznej Napoleona była norma­lizacja stosunków z Kościołem katolickim. W zawartym konkordacie pa­pież Pius VII uznał konfiskatę i sprzedaż majątku kościelnego, nowy po­dział diecezji, pokrywający się z podziałem administracyjnym państwa, a także prawo pierwszego konsula do wysuwania kandydatów na bisku­pów. Nowi biskupi musieli składać przysięgę na wierność rządowi. W za­mian we Francji wprowadzono wolność kultu, a kler miał otrzymywać pensję ze skarbu państwa.

Napoleon przeprowadził również reformy prawa i sądownictwa, wprowadzając cztery kodeksy regulujące prawo cywilne, handlowe i kar­ne. Najważniejszym dokumentem stał się jednak kodeks prawa cywilne­go, nazwany Kodeksem Napoleona, wprowadzony w 1804 r. Zakładano w nim wolność osobistą, wolność wyznania i równość wszystkich obywa­teli wobec prawa. Własność prywatna została objęta ochroną państwa. Nowością było wprowadzenie swobody działalności gospodarczej, dają­cej podwaliny pod rozwój kapitalistycznych stosunków społecznych i ekonomicznych. Kodeks Napoleona, wraz z rozprzestrzenianiem się francuskiej dominacji w Europie, był przyjmowany również w innych krajach europejskich.

Wprowadzenie cesarstwa

Mimo wprowadzenia wielu reform Napoleon obawiał się utraty niedawno zdobytej władzy. System konsulatu nie realizował także w peł­ni monarszych ambicji Korsykanina. Umocnieniu pozycji Napoleona miała posłużyć uroczystość koronacyjna w pałacu Wersalskim. Dnia Z grudnia 1804 r. Napoleon koronował się w obecności papieża Piusa VII na cesarza Francuzów. Decyzja ta została poprzedzona specjalną uchwa­łą senatu oraz plebiscytem. Napoleon I wprowadził nowe zwyczaje dwor­skie, przywrócił tytuły szlacheckie, obdarzając nimi ludzi zasłużonych oraz członków swojej rodziny. Jednocześnie zezwolił na powrót na dwór starych rodów arystokratycznych. Francja powróciła do monarchii dzie­dzicznej, pozostając jednak wierna wielu hasłom rewolucji.

Polityka zagraniczna. Hegemonia Francji w Europie

Polityka prowadzona przez Napoleona, tak w okresie konsulatu, jak i już w czasie istnienia cesarstwa, była polityką podbojów i aneksji. W 1801 r. na mocy pokoju z Luneville, Austria, pokonana rok wcześniej w bitwach pod Marengo i Hohenlinden, potwierdziła postanowienia pokoju z Campo For­mie W 1802 r. Francuzi podpisali pokój z Anglią w Amiens, dzięki czemu odzyskali większość swoich kolonii. Anglia nie zamierzała jednak zrezygnować z pokonania Francji. Już w 1805 r. była inicjatorką zawiązania się trzeciej koalicji antyfrancuskiej. Oprócz Brytyjczyków w jej skład weszły także Rosja i Austria. Anglia jako jedyna odniosła zwycięstwo w czasie trwania walk, w bitwie morskiej pod Trafalgarem (1805), przekreślając tym samym francuskie plany inwazji na wyspy brytyjskie. Na lądzie natomiast armia Napoleona pozostawała niepokonana. W okolicach Austerlitz (Sławkowo), doszło do decydującej bitwy znanej pod nazwą „bitwy trzech cesarzy", gdyż uczestniczyli w niej: Napoleon, Aleksander I i Franciszek I. Traktat pokojowy podpisany w Preszburgu (Bratysławie), oddawał Francji Istrię i Wenecję. W 1806 r. czwartą koalicję zorganizowały Rosja i Prusy. Jednak po zwy­cięskich bitwach pod Jena i Auerstadt, Napoleon zajął Berlin i zmusił Fry­deryka Wilhelma III do wycofania się na tereny Prus Wschodnich. W ko­lejnych starciach pod Iławą Pruską i Frydlandem wojska napoleońskie pokonały armię rosyjską, spychając ją za Niemen. Na mocy traktatu poko­jowego podpisanego przez Napoleona i cara Aleksandra I w Tylży 7 lipca 1807 r., z ziem zabranych Prusom utworzone zostały Księstwo Warszaw­skie, Królestwo Westfalii oraz Wolne Miasto Gdańsk. Rosja, w zamian za przystąpienie do blokady kontynentalnej, otrzymała okręg białostocki.

Organizacja terytoriów podbitych

Państwom pokonanym w kolejnych wojnach Napoleon narzucał róż­ne formy zależności od Francji. Księstwo Warszawskie, Republika Helwecka oraz Związek Reński utworzony z 16 południowych i zachod­nich państewek niemieckich otrzymały statut protektoratu, co wiązało się z utrzymywaniem na swoim terenie wojsk francuskich. Królestwo Neapolu, Włochy, Królestwo Westfalii oraz Hiszpania i Portugalia stały się państwami zależnymi. Na ich tronach Napoleon osadził członków swojej rodziny lub ludzi zasłużonych. Natomiast Austria, Prusy, Rosja i Dania uznane zostały za państwa sojusznicze, których polityka zagra­niczna musiała być zbieżna z założeniami Napoleona. Wielu krajom zo­stały narzucone konstytucje i wprowadzono w nich prawa wzorowane na Kodeksie Napoleona.

Jedyne państwo europejskie, które nie znalazło się w obozie napole­ońskim to Anglia. Napoleon, nie mogąc pokonać Anglików w bezpo­średniej walce, wprowadził blokadę kontynentalną, mającą osłabić go­spodarkę brytyjską. Zamknięcie wszystkich portów europejskich dla statków angielskich odcięło ją od rynków zbytu oraz od dostaw wielu su­rowców. Jednak skutki blokady odczuwały także inne kraje. W Hiszpanii znacznemu ograniczeniu uległ handel z koloniami. Sytu­ację pogarszał fakt konieczności utrzymywania armii francuskiej oraz osadzenie na tronie Józefa Bonaparte. Rosnące niezadowolenie społe­czeństwa hiszpańskiego doprowadziło w lipcu 1809 r. do wybuchu po­wstania przeciwko władzy Napoleona. Po zdobyciu wąwozu Samosierra przez polskich szwoleżerów, Napoleon dotarł do Madrytu i zdołał przy­wrócić swojego brata na tron. Powstanie trwało jednak nadal.

Wojna z piątą koalicją. Wyprawa przeciwko Rosji. Upadek Napoleona

Anglia i Austria wykorzystały powstanie w Hiszpanii do utworzenia ko­lejnej koalicji. W 1809 r. Austriacy zaatakowali z trzech stron: we Wło­szech, w Niemczech i w Polsce. Napoleon jednak zajął Wiedeń, a pod Wagram zadał decydującą klęskę wojskom austriackim, zmuszając Franciszka I do podpisania pokoju w Schónbrunn. Francja uzyskała kolej­ne terytoria nad Adriatykiem, Rosja zaś, jako sojusznik Francji, otrzymała okręg tarnopolski. W 1810 r. Napoleon poślubił córkę cesarza austriackie­go, Marię Teresę, chcąc w ten sposób ściślej połączyć Austrię i Francję. Blokada kontynentalna odbiła się w znacznym stopniu na gospodarce rosyjskiej. Rynek angielski był głównym odbiorcą zboża rosyjskiego. Po­nadto arystokracja rosyjska postrzegała Napoleona jako uzurpatora. Jej niepokój wzbudzał także fakt powiększenia terytorium Księstwa War­szawskiego. Obawiano się odbudowy państwa polskiego i utraty dawnych ziem polskich. Od 1811 r. oba państwa podjęły przygotowania do wojny. Rosja zawarła sojusz ze Szwecją9 i Anglią oraz zakończyła wojnę z Turcją.

Do sojuszu z Francją przystąpiły Austria oraz Prusy. Napoleon wysta­wił przeciwko Rosji 600 tysięcy żołnierzy, z czego tylko około 40% sta­nowili Francuzi. Armia francuska, w przeciwieństwie do rosyjskiej, mia­ła dobrze wyszkolonych oficerów. 24 czerwca 1812 r. wojska napoleońskie przekroczyły granicę na Nie­mnie i w krótkim czasie zajęły Wilno. Rosjanie przyjęli taktykę unikania bitew i cofania się w głąb własnego terytorium. Do pierwszej bitwy do­szło pod Smoleńskiem, jednak pomimo zajęcia miasta przez Napoleona, nie przyniosła ona rozstrzygnięcia. Dopiero nowo mianowany główno­dowodzący wojsk rosyjskich, Michał Kutuzow, zdecydował się podjąć walkę na przedpolach Moskwy. W dniu 5 września obie armie starły się pod miejscowością Borodino, ponosząc olbrzymie straty. Kutuzow wyco­fał się z pola walki, otwierając Napoleonowi drogę do Moskwy.
Zajęcie przez wojska napoleońskie Moskwy nie przyniosło Francji zwycięstwa. Przebywający w Petersburgu Aleksander I nie wyrażał chę­ci podjęcia rozmów pokojowych. W sytuacji braku żywności, wrogiego stosunku ludności rosyjskiej i coraz silniejszych mrozów, Bonaparte podjął decyzję o odwrocie Wielkiej Armii. Powracano tą samą drogą, gdyż szlak na południe został zablokowany przez armię Kutuzowa. Do ostatecznej bitwy doszło podczas przeprawy przez Berezynę. Napoleon z resztkami armii przedarł się przez rzekę i sam udał się do Paryża, by tam przeprowadzić mobilizację. Wojsko Napoleona kurczyło się, ponie­waż jego szeregi opuszczali obcokrajowcy.

Szósta koalicja. Abdykacja Napoleona

Za armią napoleońską podążali Rosjanie, zajmując Księstwo War­szawskie. W 1813 r. do Rosji przyłączyły się Prusy oraz Austria, wypo­wiadając Francji wojnę. Wojska szóstej koalicji miały przewagę liczebną nad armią Napoleona, zaś przy cesarzu z dotychczasowych sojuszników pozostali jedynie Polacy, z Józefem Poniatowskim na czele. W dniach 16—19 października pod Lipskiem doszło do bitwy naro­dów. Armia napoleońska poniosła klęskę. Napoleon próbował jeszcze powstrzymywać wojska koalicyjne w ich marszu na Francję. Opóźniło to jedynie zajęcie przez nich Paryża. Gdy w końcu koalicjanci dotarli do stolicy, senat francuski uchwalił detronizację Napoleona, a 16 kwietnia 1814 r. sam cesarz ogłosił bezwarunkową abdykację. Decyzją senatu we Francji dokonano restauracji Burbonów. Na tron francuski powołany został brat Ludwika XVI, Ludwik XVIII1". Na mocy pokoju zawartego z państwami koalicyjnymi uznano granice Francji z roku 1792. Obawa przed ponownym zrywem narodu francuskiego powstrzymała państwa sprzymierzone przed nałożeniem na Francję odszkodowań wojennych. O przywróceniu w Europie nowego porządku miał zadecydować zwoła­ny do Wiednia kongres międzynarodowy. Napoleon został zesłany na wyspę Elbę. W epoce napoleońskiej mimo licznych i krwawych wojen, zaszły bardzo istotne zmia­ny w zakresie prawodawstwa, stosunków spo­łecznych i politycznych. W wielu krajach znie­siono przywileje stanowe i poddaństwo chłopów. Oparte na Kodeksie Napoleona kon­stytucje oraz zasady prawne wprowadzane w podporządkowanych państwach, przyczyniły się do stworzenia podstaw rozwoju nowożyt­nych państw. Zmian tych nie był w stanie po­wstrzymać kongres wiedeński.