Pojęcia z geografii - wulkan, platformy, obrywanie, paleontologia, formy krasu, wietrzenie, erozja

Wulkan- góra w kształcie stożka, z której wydostaje się lawa oraz inne produkty wulkaniczne. Tuf wulkaniczny- skała osadowa, piroklastyczna powstała z opadłych na zbocza wulkanu pyłów i popiołów wulkanicznych. Magma- ognistopłynny stop skalny o śr., temp. 2,500 *c a maksymalnej 6000*cMateriały piroklastyczne-produkty wybuchu (zastygłe cząstki lawy o różnej wielkości) Np: *bomby- bryły lawy zastygłej w powietrzu, mające wrzecionowaty kształt i rozmiary, najczęściej nieprzekraczające wielkości ludzkiej głowy. *lapille- kamyki zbliżone wielkością do orzecha, *piaski i popioły wulkaniczne- drobne cząstki rozpylonej lawy, osadzone, tworzą skały nazywane tufem. *pumeks- powstaje z zastygania lawy wypełnionej pęcherzykami powietrza, jest lżejszy od wody. Rodzaje wulkanów: a)*wulkany centralne (efuzywne, lawowe)- wybuch zachodzi w jednym lub kilku punktach. Przebieg wybuchu wulkanu zależy od zawartości krzemionki (SiO2) w lawie. Erupcja wulkanu ma łagodny przebieg, gdyż gazy łatwo się uwalniają. Np. wulkan Mauna Loa (Długa góra). Wulkany szczelinowe (linijne)- znajdują się na Islandii, najczęściej nie mają stożka- lawa wypływa wzdłuż szczeliny i po obu jej stronach tworzy rozległe pokrywy bazaltowe. B) *wulkany eksplozywne- wyrzucają ogromne ilości materiału piroklastycznego. Duża siła erupcji jest wynikiem zatrzymania odpływu gazów przez zaczopowanie komina wulkanu zakrzepłą lawą. *Stratowulkany- erupcja następuje gwałtownie, stożki tych wulkanów są zbudowane z naprzemianległych warstw zastygłej lawy powstałej w wyniku erupcji spokojnej i materiału piroklastycznego wyrzuconego w gwałtownej erupcji. Np. wulkan Paricutin w Meksyku. Lawy zasadowe- zawierają niewiele krzemionki, maja małą lepkość, są rzadkie, dlatego rozlewają się daleko od miejsca wypływu. Ryfty- głębokie pęknięcia, przez które wlewa się lawa, zastygająca później na krawędziach płyt. Ognisko hipocentrum- miejsce, w którym tworzy się trzęsienie. Epicentrum- punkt na powierzchni ziemi leżący nad ogniskiem, do którego fale sejsmiczne docierają najszybciej. Cechuje je duża energia, dlatego w epicentrum powstają największe zniszczenia.


Platformy- położone w głębi płyt litosfery stanowią jądro wszystkich kontynentów. Mogą podlegać deformacjom, czyli uskokom. Cechują się złożoną budową W ich dolnej części występuje fundament platformy (trzon krystaliczny)- zbudowany jest on ze skał magmowych i metamorficznych, w których minerały mają budowę krystaliczną. Tworzą go skały prekambryjskie silnie sfałdowane, pocięte uskokami, z licznymi intruzjami magmowymi (miejscami, gdzie pod powierzchnię ziemi wdarła się i zastygła magma). Pokrywa osadowa- stanowi górna część platformy, zbudowana z płytowo zalegających skał osadowych, które pokrywają fundament platformy. Tworzyła się ona w okresie paleozoiku, mezozoiku oraz kenozoiku w różnych środowiskach: morskim, lądowym, jeziornym, rzecznym. Takie platformy nazywamy starymi, ponieważ ich fundament powstał w erze prekambryjskiej. Zaliczamy do nich platformy: wschodnioeuropejska, syberyjska, chińską, sahyjską, środkowo i południowo afrykańską i australijską. Tarcze krystaliczne- występują w miejscach, gdzie na powierzchni ukazują się skały krystaliczne są to Np.: fennoskandzka, ukraińska, brazylijska i kanadyjska


Obrywanie- to oderwanie się bloku skalnego i jego spadanie w powietrzu; zjawisko to występuje na stromych stokach w górach lub nadbrzeżnych urwiskach. Odpadanie- to odrywanie się małych odruchów skalnych, zwietrzałego materiału skalnego. Spadające okruchy skalne, przemieszczają się w dół, żłobią skałę i w rezultacie tworzą bruzdę (żleb) Często żlebem spływa woda, która prowadzi do jej pogłębienia i poszerzenia. Osuwanie- to ześlizgiwanie się mas skalnych ze stoków. Osuwanie odbywa się, gdy istnieje powierzchnia poślizgu- może ją stanowić warstwa zmniejszająca tarcie, Np. warstwa nasiąkniętych wodą łupków ilastych, płaszczyzna uskoku lub spłaszczenia skały. Spełzywanie- jest procesem bardzo powolnym, zachodzi na skutek nasiąkania zwietrzeliny wodą. O spełzywaniu świadczą przegięte pnie drzew, pochylone słupy telefoniczne itp.


Paleontologia- nauka badająca org., żyjące w przeszłości. Skamieniałości- są to szczątki roślin lub zwierząt zachowane w naturalny sposób w skałach lub też innych środowiskach, Np. w lodzie. Skamieniałości przewodnie- szczątki roślin i zwierząt, które występowały na Ziemi stosunkowo krótko i na znacznym terenie. Trylobity- stawonogi, wyróżniające się dużą różnorodnością (ok. 1000 gat.) i szerokim zasięgiem występowania. Graptolity- kopalne, półstrunowce, żyjące w koloniach. Psylofity- pierwsze rośliny, które posiadały system naczyń, choć nie posiadały korzeni a jedynie podziemne kłącza zaopatrzone we włośniki. Nie miały liści, choć ich łodygi się zieleniły. Stanowią one skamieniałość przewodnią dla syluru. Proces geologiczny- to zjawisko przeobrażające powierzchnię lub wnętrze ziemi pod wpływem Np. energii słonecznej, wiatru, wody i czynników wewnętrznych Np. przemieszczenia się magmy. Proces geologiczny zewnętrzny- proces, który tworzy nierówności na ziemi. (wietrzenie, erozja, ruchy masowe) Proces geologiczny wewnętrzny- powoduje zniekształcenia ziemi. (ruchy górotwórcze, ruchy lądotwórcze, wulkanizm, procesy plutoniczne.


Formy krasu powierzchniowego- *żłobki krasowe *żebra skalne *lejki krasowe (werteby) *uwały *polia *ostańce krasowe (mogoty) formy krasu podziemnego- *jaskinie *ponory *studnie i zbiory krasowe. Rzeźba młodoglacjalna- objęła obszar zlodowacenia Wisły. Jest to rzeźba urozmaicona o znacznych wysokościach względnych i bezwzględnych, grubość osadów 4-rzędowych od 200- 300 m. Duża różnorodność form polodowcowych. Rzeźba staroglacjalna- zlodowacenie Odry i Sanu (płd. I środkowo polskie) rzeźba mało urozmaicona, mała grubość osadów 400rzędowych do 50 m. Rzeźba polodowcowa bardzo przekształcona przez procesy denudacyjne.


Wietrzenie- przemiany fizyczne i chemiczne skał i minerałów, zachodzące pod wpływem czynników zewnętrznych Np. energii słonecznej, wahań temp., powietrza oraz działalności ludzi i zwierząt. Rodzaje wietrzeń-a)Wietrzenie fizyczne-(mechaniczne)kruszenie, rozpad skał,*termiczne(insolacja) *mrozowe (kongelacja) *solne (eksudacja).b)Wietrzenie chemiczne- polegające na zmianie składu chemicznego skał.*utlenianie-zachodzi w reakcji tlenu atmosferycznego ze skała.W jej rezultacie związki niezawierające tlenu przechodzą w związki tlenowe, Np. siarczki w siarczany. Proces zachodzi w przypowierzchniowej warstwie gruntu, do głębokości poziomu wód gruntowych. Rezultatem utleniania jest zmiana zabarwienia powierzchni skały, Np. związki zawierające żelazo zmieniają kolor z czarnego na czerwony i żółty.*uwodnienie- proces, w którym niektóre minerały łącza się z wodą, Np. anhydryt przechodzi w gips.*hydroliza (rozpuszczanie)- do minerałów całkowicie rozpuszczających się w wodzie należą chlorki oraz gipsy. Niektóre skały tylko częściowo ulegają rozpuszczeniu, Np. w marglach i lessach rozpuszczeniu ulega jedynie węglan wapnia.*uwęglanowienie- polega na rozpuszczeniu minerałów przez wodę zawierającą CO2, a następnie wzbogaceniu tak powstałych związków w węgiel. Czynniki wpływające na rodzaj wietrzenia:*warunki klimatyczne, *rodzaj skał- czyli ich skład mineralny, gęstość szczelin, porowatość, ułożenie warstw skalnych *eksplozja stoków- w strefach klim. Chłodniejszych na płk. Płn. Stoki o ekspozycji południowej, wystawione ku słońcu, nagrzewają się bardziej. Natomiast na stokach północnych częstsze są spadki temp., poniżej 0*c, czyli częstej może dojść do wietrzenia mrozowego.*szata roślinna- zwarta pokrywa szaty roślinnej hamuje zarówno wietrzenie chemiczne, jak i mechaniczne. Brak szaty roślinnej i klim. Zwrot. Suchym przyczynia się do wzrostu intensywności wietrzenia fizycznego, które zachodzi przy udziale promieniowania słonecznego. Produkty wietrzenia- złoża surowców mineralnych: piaski złotonośne, diamenty, boksyty (rudy glinu).


Erozja- proces mechanicznego żłobienia powierzchni ziemi i wynoszenia skał pod wpływem czynników zewnętrznych, tj. płynącej wody, wiatru, wody morskiej, lodowców i lądolodów. Akumulacja- gromadzenie osadów niesionych przez wody płynące. Następuje w miejscu, w którym maleje prędkość wody i zmniejsza się jej siła transportowa. Podobny proces akumulacji osadów zachodzi jako skutek działalności innych czynników zewnętrznych. Procesy denudacyjne- prowadzą do wyrównania rzeźby powierzchni Ziemi- obniżania wzniesień i wypełniania osadami obniżeń. Erozja wgłębna (denna)- dolina rzeczna przypomina w przekroju literę V, jest głęboka i ma strome zbocza. Kanion- dolina o bardzo stromych stokach, głęboko wcięta w podłoże o płytowej budowie. Najgłębszy kanion na świecie to Kanion Kolorado o gł., ok. 1800 metrów. Progi skalne- tworzą się, kiedy rzeka napotyka skały bardziej odporne na niszczenie, z których woda spada w postaci wodospadu. Erozja wsteczna- niszczy progi skalne, prowadzi do ich cofania się, Np. Niagara przesuwa się do tyłu 2 m na rok. Erozja wsteczna zachodzi też w źródłowym odcinku rzeki, powodując cofanie się leja źródłowego (zagłębienia powstałego wokół źródła). Kaptaż- tworzy się, kiedy erozja wsteczna dojdzie do linii działu wód, a po przeciwnej stronie znajdzie się lej źródłowy innego cieku. Jest to przechwycenie wód tego cieku przez rzekę silniej erodującą. Meandry- zakola rzeczne, które rozwijają się aż do przerwania szyi meandru. Wówczas to rzeka wyprostowuje swój brzeg. Meandry powstają, kiedy na jednym brzegu następuje erozja boczna, a na przeciwległym osadza się transportowany materiał. Delta- powstaje, gdy morze, do którego uchodzi rzeka, jest płytkie, nie zachodzą w nim pływy przybrzeżne. Rzeka usypuje materiał w morzu aż do całkowitego zasypania jego przybrzeżnych części, przez co ląd przyrasta. Delta najszybciej przyrasta wzdłuż ramion, przybierając kształt podobny do stopy kaczki. Estuarium- ujście lejkowe. Tworzy się, kiedy rzeka uchodzi do morza, w którym występują pływy lub silne prądy. Dzieje się tak, ponieważ cały niesiony przez nią materiał zostaje zabrany przez morze. Np. Loara, Sekwana, Tamiza, Rzeka Św. Wawrzyńca. Podstawa erozyjna- to poziom, do którego rzeka zmierza i eroduje. Podniesienie lub obniżenie poziomu podstawy erozyjnej prowadzi do zmian procesów akumulacji i erozji rzecznej. Podniesienie podstawy erozyjnej przyczynia się do zmniejszenia spadku rzeki i akumulacji osadów, zaś jej obniżenie do zwiększenia spadku, a więc i wzrostu jej działalności erozyjnej.