Szczęście

Komentarz:
Filozofowie bardzo dużo mówią o szczęściu, zastanawiają się, czy zadaniem człowieka
jest bycie szczęśliwym, ale w literaturze jest stosunkowo mało wizerunków ludzi
w pełni szczęśliwych. Dlaczego? – jedna z możliwych odpowiedzi to ta, że nieszczęście
jest… ciekawsze, bardziej frapujące od szczęścia; inna odpowiedź – nieszczęścia
(zło, cierpienia) jest po prostu więcej, szczególnie we współczesnym świecie. Choć i z
tym zdaniem można polemizować – niektórzy uważają, że nieszczęścia są przede
wszystkim bardziej widoczne (bo to wielkie katastrofy, trzęsienia ziemi, często jakieś
zupełnie nieobliczalne zdarzenia), podczas gdy szczęścia jest w życiu więcej, ale nie
zauważa się go, jako czegoś bardziej zwyczajnego, codziennego, czegoś, czego nie
warto w sztuce i literaturze przedstawiać.
• Spośród różnych koncepcji szczęścia poznanych w szkole na pewno trzeba pamiętać
o epikureizmie, wedle którego szczęście jest przeznaczeniem człowieka, ale osiąga
się je, jeśli w umiarkowany sposób korzysta się z wszelkich uciech życiowych.
Tzn. szuka się radości i sposobów cieszenia się życiem, ale nie za wszelką cenę (bez
hedonizmu).
• Ważny jest także stoicki stosunek do szczęścia, który zakłada pewną niewzruszoność
zarówno wobec szczęścia, jak i nieszczęścia spowodowaną świadomością, że i jeden,
i drugi stan są przyrodzone człowiekowi i że permanentnie szczęśliwym nikt nigdy nie
jest. Obie koncepcje powstały w starożytnej Grecji, ale bywają wyrażane po dziś dzień.

Konkretne sformułowania tematów w prezentacji:
1. Jest taki czas i są takie miejsca, w których człowiek czuje się szczęśliwy. Zaprezentuj
je, sięgając do literatury.
Ten temat można zrozumieć dwojako – po pierwsze jako sugestię, że szczęśliwym się
bywa w pewnych sytuacjach, że nie jest to stan stały, zawsze przynależny człowiekowi,
lecz związany z np. młodością czy przeżywaniem miłości. Po drugie – można poczucie
szczęścia wiązać z jakimiś określonymi miejscami i czasami nieindywidualnymi (np.
czas pokoju, szczęśliwy kraj bez wojen i nędzy). Dla potwierdzenia obu tych tez poszukać
można przykładów w poezji, chyba krótkie utwory liryczne bardziej sprzyjają ukazaniu
tego, jak intensywne, ale ulotne bywa szczęście – jednoznacznie szczęśliwy czuje się
na pewno podmiot liryczny wczesnych wierszy Tuwima (Do krytyków) i Wierzyńskiego.
Jeśli sięgniesz do prozy lub dramatu, znajdziesz bohaterów, którzy, owszem, bywają
szczęśliwi, jednak w ich życiu po chwilach szczęścia przychodzi poczucie nieszczęścia –
Elżbieta Biecka z Granicy, Joasia z Ludzi bezdomnych, Gustaw z IV cz. Dziadów – ci
bohaterowie byli szczęśliwi, dopóki czuli miłość ukochanej osoby, jednak zostawszy odrzuceni
– przestali stan szczęścia odczuwać.

2. Szczęście człowieka na ziemi zaczyna się dlań wtedy, gdy zapominając o sobie, za- zaczyna
czyna żyć dla innych. Podaj przykłady literackie.
Tu trzeba odnieść się do bardzo konkretnej koncepcji szczęścia i poprzeć ją lub jej
zaprzeczyć.
Potwierdzenie Potwierdzenie: Jacek Soplica (Ksiądz Robak), Andrzej Kmicic – obaj byli egoistami
i hulakami, dopóki nie przeżyli wstrząsu i nie dostrzegli, że prawdziwe szczęście da
im nie tyle charakterystyczne dla nich używanie życia, ile współpraca z ludźmi, a nawet
rodzaj poświęcenia dla innych. Można też odwołać się do postaci nieliterackich, faktycznie istniejących – nie mamy pewności, czy był szczęśliwy Janusz Korczak, ale
byłoby przyjemnie nam w to wierzyć. Natomiast Matka Teresa z Kalkuty wielokrotnie
mówiła o tym, że czuła się szczęśliwa dopiero od czasu, w którym „zapominając
o sobie, zaczęła żyć dla innych”.
Zaprzeczenie Zaprzeczenie: Konrad Wallenrod – mimo poświęcenia dla narodu, szczęścia nie znalazł.
Podobnie można myśleć o Tomaszu Judymie – on świadomie rezygnuje z osobistego
szczęścia (zapomina o sobie), ale trudno stwierdzić, żeby czuł się szczęśliwy. Obaj bohaterowie
odpowiedzialnie wykonują swoje obowiązki, czują, że mają misję do spełnienia,
jednak najwyraźniej nie „zaczyna się wtedy ich szczęście”.

3. „W życiu nie chodzi o szczęście, lecz o dobre życie” (Barbara Skarga). Rozważ myśl,
odwołując się do postaw wybranych bohaterów literackich literackich.
Tu największa trudność to wgłębienie się w filozoficzną myśl Barbary Skargi. Co to
znaczy „dobre życie”? Czy zdanie to sugeruje, że ktoś, kto „dobrze żyje”, nie może
być szczęśliwy? Czy „lecz” występujące w tym zdaniu zwraca uwagę na wykluczające
się możliwości? Rozważania na ten temat należałoby zacząć od próby odpowiedzi
na powyższe i podobne pytania. Odpowiedzi wcale nie muszą być oczywiste, jednoznaczne
i „jedynie słuszne”, mają dopomóc w interpretacji myśli zawartej
w temacie. „Dobre życie” kojarzy się z życiem właściwym, przyzwoitym, takim, w którym
nie ucieka się od odpowiedzialności, życiem, można powiedzieć, udanym. W imię
tego „dobrego życia” rezygnuje się z chwilowego szczęścia na rzecz innych wartości.
Literatura pokazuje raczej tych bohaterów, którzy nie zrezygnowali i tym samym
przekreślili sobie szansę na takie „dobre życie” – Mąż z Nie-Boskiej komedii ulega
złudzeniu szczęścia (uosobianemu przez Dziewicę) i niszczy życie swoje i rodziny; Emma
Bovary przeżywa romanse, w których chwilami czuje się bardzo szczęśliwa, jednak jej
życie udane nie jest. Stanisław Wokulski – poważany, szanowany, energiczny przedsiębiorca,
nawet kochany przez kobiety (Stawską i Wąsowską) – spokojne mógłby
mieć „dobre życie”, gdyby tak rozpaczliwie nie pragnął szczęścia z Izabelą. Z drugiej
strony – Barbara Niechcicowa całe życie żałuje, że nie przeżywa niezwykłych
uniesień i dlatego czuje się nieszczęśliwa, a przecież u schyłku życia uświadamia sobie,
że było ono bardzo udane, może właśnie takie, jak w słowach Barbary Skargi – „dobre”.

Powtórka
1. Szczęście wg filozofów (kilka najbardziej znanych opinii o szczęściu)
• Epikureizm – zwany filozofią szczęścia – epikurejczycy radzili korzystać z życia,
cieszyć się nim (słynne hasło „Carpe diem”), jednakże zalecali umiar. Swoistą mutacją
epikureizmu jest hedonizm – szczęście to rozkosz, przyjemność.
• Stoicyzm – i słynna zasada złotego środka, wolność od namiętności, spokój ducha,
czyste sumienie, życie w zgodzie z naturą i cnota zapewnić miały szczęście – które
tkwi w harmonii.
• Schopenhauer – szczęście jest niemożliwe do osiągnięcia, każde działanie kończy
się klęską.
• Egzystencjalizm – człowiek „wrzucony w istnienie” i pozostawiony na pastwę losu
nie może osiągnąć szczęścia.
• Cynicy – człowiek będzie szczęśliwy, gdy zrezygnuje ze swoich potrzeb.
• Franciszkanizm – afirmacja życia, ubóstwo, miłość do ludzi, Boga i mniejszych braci
– zwierząt.

2. Szczęście – ze względu na kondycję człowieka – jest niemożliwe na ziemi.
• Księga Rodzaju – Bóg, wypędziwszy naszych prarodziców z raju, zapowiedział im, że
będą w pocie czoła uprawiać ziemię, a kobiety rodzić w bólach. Ciężarem grzechu
pierworodnego są obarczeni do tej pory wszyscy ludzie.• Księga Koheleta – mędrzec, zdawałoby się, miał wszystko: rozum, władzę, pieniądze…
A jednak powtarza, że marność nad marnościami i wszystko marność – dopiero
końcowe partie księgi są trochę bardziej optymistyczne.
• Człowiek wg mitologii greckiej ulepiony z gliny i łez przez Prometeusza jest istotą
w gruncie rzeczy słabą i kruchą. Bez pomocy mądrego tytana ludzie nic by nie osiągnęli.
Weźmy także pod uwagę moc ciążącego nad bohaterami niektórych mitów
Fatum – nawet wartościowi ludzie, tacy jak Edyp i Antygona, nigdy nie osiągną
szczęścia.
• Człowiek jest istotą o dwoistej naturze („wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie”).
Skazany jest na ciągłą walkę wewnętrzną, tak więc pokój, szczęśliwość nigdy nie
przypadną mu w udziale, gdyż „bojowanie byt nasz podniebny”. Oparcie w Bogu,
całkowite oddanie się mu wydają się trudne – taki obraz człowieka wyłania się
z sonetów Sępa-Szarzyńskiego.

3. Szczęściem jest osiągnięcie stanu nirwany.
Młodopolscy dekadenci nie widzieli innego sposobu osiągnięcia szczęścia, czuli się zagubieni
– sami w sobie i w otaczającym świecie – Hymn do Nirwany i Nie wierzę w nic…
Kazimierza Przerwy-Tetmajera. Chwilowe zapomnienie o cierpieniu miały też przynieść
alkohol i narkotyki – tzw. sztuczne raje. Jako szczęście bywa postrzegana także
śmierć – O, przyjdź Stanisława Koraba-Brzozowskiego.

4. Rezygnacja z osobistego szczęścia…
• …W imię szczęścia wiecznego i radości w niebie – to żywoty świętych średniowiecznych
znanych choćby ze Złotej legendy, oczywiście także Legenda o świętym Aleksym.
• …W imię wyższych wartości, idei, szczęścia ogółu – Prometeusz, Konrad z III cz.
Dziadów Adama Mickiewicza, Judym z Ludzi bezdomnych Stefana Żeromskiego (symboliczna
rozdarta sosna).

5. Szczęście to realizacja własnych planów i marzeń – miłość, praca, aktywne życie
W pracy, pomocy innym, realizacji pragnień znaleźli szczęście bohaterowieŁ
• Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej – Justyna, Jan, Witold;
• Stasia – bohaterka Siłaczki Stefana Żeromskiego;
• Bogumił Niechcic z Nocy i dni Marii Dąbrowskiej.

6. Pogoń za szczęściem. Tragiczne zakończenia
Poszukiwanie szczęścia, pomyłki popełniane na drodze do niego i determinacja doprowadziły
do samobójstwa Emmę Bovary, tytułową bohaterkę powieści Flauberta. Inna
tragiczna bohaterka to Anna Karenina, która poświęciła stabilizację, jaką zapewniało
jej małżeństwo, pozycję towarzyską i ukochanego synka dla miłości do Wrońskiego.
Niewłaściwego wyboru dokonał także tytułowy bohater Ojca Goriot Balzaka, który najwyższego
szczęścia upatrywał w swoich córkach, choć nieraz zawiódł się na nich. Dopiero
na łożu śmierci zaczyna jednak rozumieć swój błąd.

7. Arkadia dzieciństwa, ojczyzny, stron rodzinnych
Liczni pisarze mitologizują swoje rodzinne strony, przedstawiają je jako miejsce magiczne
i pełne uroków, słowem – idealizują je. Ojczyste strony, do których nie przestają
tęsknić, z którymi – mimo upływu czasu – są bardzo silnie związani emocjonalnie, przedstawiane
są przez nich jako swoiste arkadie.
Taką małą ojczyzną są:
• kresy dla Konwickiego (Bohiń, Kronika wypadków miłosnych),
• Gdańsk dla Huellego (Weiser Dawidek),
• Drohobycz dla Schulza (Sklepy cynamonowe),
• Warszawa dla Tyrmanda (Zły) i Nowakowskiego.

8. Szczęściem jest „zgoda z Bogiem”, proste radości i przyjemności, codzienne zdarzenia.
Pogodzenie się z losem – z tym, że życie nie zawsze będzie radosne i arcyciekawe, ze
śmiercią, z ograniczeniami ludzkiej wiedzy i ludzkich możliwości i poprzestanie na małym
– może być źródłem szczęścia. Łatwo to pokazać na przykładzie późnych utworów
Kasprowicza i Staffa. Szczęście to w nich piękna pogoda, spacer, rozmowa z bliską osobą,
uroczy krajobraz.

9. Sielankowe szczęście
Życie zgodne z naturą, zachwyt nad pięknem przyrody, spokój, błogie chwile wytchnienia
na wsi – to obraz bardzo mocno podkoloryzowany i wyidealizowany.
Przykłady to Pieśń świętojańska o sobótce Jana Kochanowskiego, sielanki Franciszka
Karpińskiego. Wieś i natura to raj na ziemi, zdaje się twierdzić także Rej w Żywocie
człowieka poczciwego. „Odpowiedzią” na te wizje jest sielanka (a właściwie antysielanka!)
Szymona Szymonowica pt. Żeńcy.


Szczęście
– najważniejsze utwory
• Księga Koheleta,
• hymn Czego chcesz od nas,
Panie… Jana Kochanowskiego,
• sonety Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego,
• Faust Johanna Wolfganga Goethego,
• Księga ubogich Jana Kasprowicza,
• Sonet szalony i Życie bez zdarzeń
Leopolda Staffa,
• Ludzie bezdomni Stefana Żeromskiego,
• Prośba o wyspy szczęśliwe
Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego,
• poezja ks. Jana Twardowskiego.

Obrazy
Przy okazji rozmyślania na temat
mitycznej arkadii, szczęścia, poszukiwania
go bądź rezygnacji
z niego w imię idei często przywoływany
jest obraz Nicolasa
Poussina Et in Arkadia ego ego.
Bez obaw możesz wykorzystać go
do wzbogacenia swoich rozważań
na temat szczęścia. Nie powiedziano
jeszcze o nim ani nie napisano
wszystkiego. To zagadkowe
i niepokojące dzieło. Niebo
nad Arkadią jest raczej pochmurne,
na twarzach przedstawionych
postaci maluje się niepokój. Nikt
się nie uśmiecha. Śmierć jest
obecna także w Arkadii…

Pojęcia
• Arkadia – to kraina peloponeska,
zamieszkana przez ubogich
pasterzy, słynąca z pięknej przyrody
i łagodnego klimatu. Rozumiana
jest jako kraina wiecznej
szczęśliwości, ideał, za którym
można tylko tęsknić.
• Mitologizacja – przypisywanie
niezwykłego, symbolicznego
nieraz znaczenia osobom, faktom
i miejscom. Tak współcześni
pisarze mitologizują swoje
ojczyste strony – Litwę, Gdańsk
czy Kraków.