I. Systematyka
Królestwo: Protista / Pierwotniaki
Typ: Wiciowce
Typ: Sporowce
Typ: Korzenionórzki
Typ: Otwornice
Typ: Promienionóżki
Typ: Orzęski
II. BUDOWA KOMÓRKI PIERWOTNIAKA
Komórka pierwotniaka jest grudką cytoplazmy otoczoną błoną komórkową. Zawiera jądro komórkowe, siateczkę wewnątrzplazmatyczną, cytoszkielet, centriole, rybosomy,
mitochondria, struktury Golgiego, lizosomy, wodniczki pokarmowe, ziarna substancji zapasowych, wodniczki tętniące.
1.Budowa powierzchni komórki
Wszystkie pierwotniaki mają złożoną budowę powierzchni komórki. Pelikula składa się z pofałdowanej błony komórkowej, cytoplazmy oraz różnych włókienek cytoszkieletu i
mikrotobul. Często nagromadzenie włókieniek i ew. pęcherzyków nadaje stały kształt pierwotniakowi, co usprawnia ruch, ale uniemożliwia tworzenia wodniczek pokarmowych w dowolnym miejscu na powierzchni komórki. Wapienne pancerzyki otwornic uniemożliwiają zmianę kształtu.
2. Organelle ruchu
Pierwotniaki poruszają się za pomocą wici (wiciowce), rzęsek (orzęski) i nibynóżek (korzenionórzki, otwornice i promienionóżki) lub nie poruszają ich wcale. w każdy rodzaj
ruchu zaangażowany jest cytoszkielet.
3. Jądro komórkowe
Pierwotniaki mogą mieć jedno lub wiele takich samych jąder. Wyjątek stanowią orzęski, które posiadają dwa rodzaje jąder pełniących odmienne funkcje życiowe.
4. Wodniczki tetniące
Zazwyczaj funkcjonuje kulista wodniczka tętniąca otoczona pęcherzykami RE wspomagającymi jej działanie. Orzęski często mają więcej wodniczek tętniących
zaopatrzonych w kanaliki RE.
III. Wybrane funkcje życiowe
ODŻYWIANIE
Pierwotniaki to organizmy cudzożywne. Najczęściej odżywiają się innymi organizmami tj. bakterie, inne pierwotniaki, glony bądź komórki roślinne i zwierzęce. wiele gatunków pierwotniaków czerpie pokarm z ciał innych żywych organizmów (np. zarodziec malarii). niektóre pierwotniaki odżywiają się martwą materią organiczną (pierwotniaki żyjące w glebie. Sposoby pobierania pokarmu to fagocytoza (pobieranie dużych cząsteczek pokarmowych), pinocytoza (pobieranie drobnych cząstek pokarmowych) i wchłanianie (odżywianie się związkami organicznymi, które dostają się do ciała na drodze osmozy, dyfuzji, transportu ułatwionego lub aktywnego).
WYDALANIE I OSMOREGULACJA
Zbędne produkty przemiany materii pierwotniaki usuwają przez błonę komórkową na zewnątrz na zasadzie dyfuzji. Wydalanie zbędnych produktów przemiany materii łączy się z osmoregulacją, czyli kontrolą i utrzymywaniem wewnątrz organizmu pożądanego stężenia różnych substancji.
ROZMNAŻANIE
Wszystkie pierwotniaki rozmnażają się bezpłciowo przez podział mitotyczny. Jednokomórkowce o ustalonym kształcie dzielą się poprzecznie lub podłużnie. Większość pierwotniaków rozmnaża się również płciowo, które prowadzi nie tylko do powiększenia liczby osobników, ale również zapewnia im różnorodność gatunku.
Koniugacja pantofelków jest procesem płciowym, w którym dochodzi do wymieszania materiału jądrowego dwóch osobników. Proces ten o tyle łączy się z rozmnażaniem płciowym, że bezpośrednio po koniugacji następują podziały.
WRAŻLIWOŚĆ NA BODŹCE
Błona komórkowa pierwotniaków jest spolaryzowana tzn., że ładunki są rozłożone na niej nierównomiernie- na zewnątrz dodatnie, a wewnątrz ujemne. Rozmaite bodźce mogą zachwiać opisywany stan - zmianę polaryzacji błony- i uruchomić szereg reakcji, co wpłynie na funkcje życiowe i zachowanie się pierwotniaków. Reakcje ruchowe P. związane są z działaniem bodźca zw. taksjami. Jeśli odbywają się w kierunku do bodźca są to taksje dodatnie.Jeśli odbywają się w kierunku od bodźca - są to taksje ujemne.
RUCH. P. o nieusztywnionej powierzchni komórki mogą poruszać sie ruchem pełzakowatym - przesuwają cytoplazmę i tworzą nibynóżki. Organelle te mają zmienny kształt, a ruch pełzakowaty związany jest ze zmianami gęstości powierzchniowej warstwy cytoplazmy i obecnością określonych włókienek cytoszkieletu. Wiele gatunków P. porusza się za pomocą wici bądź rzęsek. Najczęściej występuje jedna wić, rzadziej dwie lub więcej. Wskutek pracy wici komórka wykonuje ruchu okrężne wokół własnej osi i sunie do przodu. Rzęski występują w liczbie dużo większej niż wici. Ruch rzęsek jest skoordynowany, dzięki czemu orzęski sprawnie pływają. Niektóre pierwotniaki nie mają zdolności ruchu.
IV. CHARAKTERYSTYKA TYPÓW PIERWOTNIAKÓW
WICIOWCE. Należą do niego jednokomórkowce zaopatrzone w jedną, dwie lub więcej wici. Mają jedno lub więcej jąder pełniących te same funkcje. powierzchniowa warstwa komórki jest sztywna i określa kształt pierwotniaka. Środowiskiem życia są dla nich inne organizmy roślinne i zwierzęce (są więc pasożytami i symbiontami). Podział u wiciowców odbywa się w charakterystyczny sposób - komórka dzieli się zgodnie z długą osią. Rozród płciowy - jeśli wystepuje - polega na łączeniu się gamet. Typ P. wiciowych jest ogniwem pośrednim pomiędzy królestwem roślin i zwierząt.
OTWORNICE są to morskie pierwotniaki przydenne i planktonowe. Ciała ich okrywają wapienne skorupki z licznymi otworkami, przez które wysuwają się cienkie, nitkowate nibynóżki. Mają 1 lub wiele jąder. Niektóre z poznanych gatunków otwornic przechodzą przemianę pokoleń, w której jedno pokolenie jest haploidalne, a drugie diploidalne.
ORZĘSKI. Ich organellami ruchu są rzęski, które najczęściej pokrywają ich całe ciało. Każdy osobnik ma 2 jądra stanowiące funkcjonalną całość: mikronukleus i makronukleus. Orzęski wolno żyjące odżywiają się bakteriami,a pokarm pobierają przez cysostom. Większość orzęsków rozmnaża się przez podział poprzeczny. Między kolejnymi podziałami następuje koniungacja. Jednym z najlepiej poznanych orzęsków jest pantofelek.
SPOROWCE są to pierwotniaki pasożytnicze. Pasożytują na bezkręgowcach i kręgowcach.Mają niewielkie rozmiary i nie posiadają organelli ruchu. Mają złożony cykl życia, który możemy podzielić na 3 okresy: wegetatywny, gametogenezy oraz okres, w którym zygota rośnie, dzieli się, przekształca w liczne postacie inwazyjne. Niektóre sporowce mogą powodować groźne choroby u ludzi (np. malaria)
KORZENIONÓŻKI to pierwotniaki poruszające się za pomocą płatowatych nibynóżek. Nie mają usztywnionej powierzchni komórki. Zamieszkują wody słone i słodkie, wchodzą w skład planktonu. są cudzożywne, nierzadko pasożytnicze.
PROMIENIONÓŻKI. Od kulistego ciała promieniście rozchodzą się nibynóżki usztywnione w środku igłami krzemionkowymi. Jądro i część cytoplazmy zamknięte jest w pancerzyku. Niektóre gatunki tworzą kolonie widoczne gołym okiem dzięki połączeniu tysięcy osobników.
V. Znaczenie pierwotniaków
Istotną rolę spełniają pewne P. żyjące w symbiozie z innymi zwierzętami, np. w jelicie termitów występują wiciowce.
Orzęski umożliwiają zwierzętom (przeżuwaczom, nieparzystokopytnym) przyswajanie błonnika. Masy obumarłych ciał P. zostają strawione i tym samym dostarczają żywicielowi białka zwierzecego.
Skorupki otwornic osadzające się na dnie morskim tworzą pokłady, które z biegiem czasu przekształcane są w skały osadowe. Skorupki te są ważnymi skamielinami przewodnimi. stanowią pokarm dla zwierząt wodnych
oczyszczają wodę.
CYKL ROZWOJOWY ZARODŹCA MALARII.
1. Po ukłuciu komara formy inwalokre zarodźca dostają się do komórek wątroby, gdzie dzielą się wiedów,otnie.
2. Z komórek wątroby zarodźce przedostają się do krwi, a w krwinkach czerwonych dzielą się wielokrotnie.
3. Niektóre zarodźce w krwinkach przekształcają się w postacie macierzyste gamet.
4. Podczas ponownego ukąszenia postacie te zostają wessane wraz z krwią do przewodu pokarmowego komara.
5. W żołądku gamety dojrzewają i tam dochodzi do zapłodnienia.
6. Zygota tworzy cystę, która z krwią komara przedostaje się do ślinianek, dzieląc się wielokrotnie.
7. Powstają postacie inwazyjne, które w czasie ukąszenia komara dostają się do organizmu kolejnego człowieka.
POJĘCIA
cytoszkielet - kompleks włókienek białkowych i mikrotobul o zróżnicowanej budowie i właściwościach, występujący w każdej komórce. Pełni funkcje podporowe, uczestniczy w ruchu cytoplazmy i organelli wewnątrz komórki, a także w ruchu komórki jako całości.
nibynóżka - organella ruchu u pierwotniaków występująca u korzenionóżek, promienionóżek, otwornic
mikronuleus - (Mi) jądro występujące u orzęsków, które uczestniczy w procesach płciowych i reguluje podziały komórki.
makronukleus - (Ma) jądro występujące u orzęsków, które kieruje wzrostem, oddychaniem, przemianą materii, ruchem.
heterotrofy - organizmy cudzożywne
osmoregulacja - kontrola i utrzymanie wewnątrz organizmu pożądanego stężenia różnych substancji.
koniugacja - proces płciowy u pantofelków, w którym dochodzi do wymieszania materiału jądrowego dwóch osobników.
mejoza postgamiczna - mejoza zachodzi po połączeniu gamet w procesie zapłodnienia
mejoza pregamiczna - mejoza, która poprzedza sam proces zapłodnienia.
taksja - reakcje ruchowe pierwotniaków związane z działaniem bodźca
cysty przetrwalnikowe - postać pierwotniaka pokryta grubą otoczką białkowo - cukrową
cytostom - miejsce, gdzie pobiera się pokarm u wiciowców, położone w pobliżu wici.
cytopyge - miejsce pozbawione rzęsek i pokryte gładką błoną. Jest miejscem usuwania nie strawionych resztek pokarmu