Są jednokomórkowymi organizmami heterotroficznymi. Komórka otoczona jest pellikulą o różnej grubości. Nie posiadają ściany komórkowej, choć niektóre mogą tworzyć na zewnątrz komórki pancerzyki utworzone z krzemionki, węglanu wapnia, a nawet z elementów celulozowych. Z reguły poruszają się aktywnie. Wyjątek stanowią niektóre pasożyty, które zatraciły zdolność ruchu.
Różnorodność kształtów jest w tej grupie protistów olbrzymia, ale wszystkie formy można sprowadzić do następujących typów:
– wiciowca, który dzięki otaczającej jego ciało pellikuli ma w zasadzie stały kształt i porusza się za pomocą jednej lub większej ilości wici,
– formy poruszające się za pomocą nibynóżek (zarodziowe),
– orzęska, o ciele pokrytym równoległymi rzędami rzęsek,
– formy zwanej sporowcem, pozbawionej organelli ruchu, o uproszczonej budowie.
Wiciowce zwierzęce obejmują zarówno formy wolno żyjące glebowe oraz planktoniczne, jak i pasożytnicze. Rozmnażają się bezpłciowo przez podział oraz w sposób płciowy. Należą do nich np. wiciowce kołnierzykowe, rzęsistki, świdrowce.
Przedstawiciele pierwotniaków
– Wiciowce kołnierzykowe charakteryzują się obecnością wysokiego kołnierzyka, zbudowanego z mikrokosmków otaczających długą wić. Ruch wici wywołuje prądy wody, które osadzają bakterie na zewnętrznej powierzchni kołnierzyka, skąd są pobierane i fagocytowane.
– Rzęsistki posiadają kilka wici, z których jedna skierowana jest do tyłu i połączona z ciałem błonką falującą. Przedstawicielem jest rzęsistek pochwowy, powodujący stany zapalne dróg rodnych kobiet.
– Świdrowce posiadają jedną lub dwie wici, przy czym jedna zrośnięta jest z błoną komórkową jako tzw. błonka falująca. Wiele z nich to pasożyty zwierząt i człowieka, wywołujące groźne choroby, np. świdrowiec gambijski przenoszony przez muchę tse-tse powoduje śpiączkę afrykańską.
Zarodziowe obejmują zarówno protisty wolno żyjące, jaki pasożytnicze. Poruszają się one za pomocą nibynóżek, które mogą mieć różną postać. Niektóre mają zdolność wytwarzania zewnętrznych pancerzyków lub struktur wzmacniających nibynóżki. Rozmnażają się przez podział komórki, a niekiedy też w sposób płciowy. Należą do nich ameby, otwornice, promienice.
– Ameby wytwarzają nieliczne, szerokie nibynóżki. Żyją w wodzie i wilgotnych siedliskach oraz w innych organizmach. Odżywiają się cząstkami organicznymi oraz bakteriami, niektóre są pasożytami. Groźnym pasożytem jest pełzak czerwonki, który wywołuje czerwonkę amebową.
– Otwornice są wolno żyjącymi organizmami morskimi. Wytwarzają wapienne pancerzyki o różnych kształtach i wielokomorowej budowie z licznymi otworami, przez które wysuwają cienkie, długie nibynóżki. Pancerzyki wymarłych otwornic uczestniczyły w tworzeniu skał wapiennych.
– Promienice również występują w morzach. Wytwarzają z krzemionki pancerzyki oraz wewnętrzne igiełki wzmacniające cienkie nibynóżki. Brały one udział w tworzeniu skał osadowych.
Orzęski żyją w różnorodnych siedliskach wodnych lub wilgotnych. Poruszają się za pomocą rzęsek. Ciało pokrywa pellikula, często gruba, wzmocniona leżącymi pod jej powierzchnią strukturami białkowymi oraz pęcherzykami. Z tego względu orzęski pobierają pokarm i usuwają niestrawione resztki w specjalnych miejscach, o cienkiej, pozbawionej rzęsek pellikuli, zwanych cytostomem (pobieranie pokarmu) oraz cytopyge (usuwanie resztek). Posiadają dwa zróżnicowane jądra tworzące aparat jądrowy. Mikronukleus jest diploidalny i zawiera pełną informację genetyczną. Makronukleus ma zwielokrotnioną, ale nie zawsze całkowitą ilość materiału genetycznego – steruje metabolizmem komórki.
Orzęski rozmnażają się bezpłciowo przez podział poprzeczny komórki, przy czym mikronukleus dzieli się na drodze mitozy, a makronukleus w wyniku amitozy.
Nie rozmnażają się płciowo, ale występuje u nich wymiana materiału genetycznego, czyli koniugacja. Proces ten rozpoczyna się od połączenia się dwóch osobników. W każdym z nich zanikają makronukleusy, natomiast mikronukleusy przechodzą mejozę. Z powstałych czterech haploidalnych jąder trzy zanikają, a czwarte dzieli się mitotycznie na dwa potomne. Stąd każdy z koniugujących osobników zawiera dwa haploidalne jądra, z których jedno z każdej pary przechodzi przez mostek plazmatyczny do drugiego osobnika i zlewa się tam z jądrem pozostałym na miejscu. Każdy z osobników ma zatem jedno diploidalne jądro, które dzieli się następnie mitotycznie. Z powstałych w ten sposób diploidalnych jąder jedno staje się mikronukleusem, a z drugiego tworzy się makronukleus.
Przedstawicielami orzęsków są zarówno drapieżniki, np. pantofelek, wirczyk, trąbik, jak i saprofity. U przeżuwaczy występują w żołądku orzęski symbiotyczne rozkładające celulozę.
Sporowce są pasożytami o uproszczonej budowie komórki. Ich cykle życiowe są często bardzo skomplikowane, połączone ze zmianą żywiciela.
Groźnym pasożytem jest zarodziec malaryczny, wywołujący malarię. W jego skomplikowanym cyklu rozwojowym występuje przemiana pokoleń. Rozmnażanie płciowe zachodzi w organizmie komara widliszka. Powstałe gamety przekształcają się w tzw. sporozoity, które są formami inwazyjnymi i podczas ukłucia przez komara dostają się do krwi człowieka. Tam tworzą się z nich formy troficzne. Dzielą się one intensywnie na drodze schizogonii w komórkach wątroby i śledziony, a potem atakują erytrocyty, gdzie zachodzą ich dalsze podziały. W momencie równoczesnego wydostania się ich z zaatakowanych krwinek następuje atak malarii, który może powtarzać się co 3 lub 4 dni, gdy niszczone są kolejne zarażone komórki. Po ponownym ukłuciu przez komara komórki zarodźca dostają się z krwią do jego organizmu. Tam tworzą się z nich gamety i cykl życiowy rozpoczyna się od nowa. Pasożytniczym sporowcem jest także toksoplazma wywołująca toksoplazmozę.