Impresjonizm jako środek wyrazu w poezji i malarstwie. Omów na wybranych przykładach

Definicja terminu

Impresjonizmu nie da się łatwo zdefiniować. Jest to nazwa kierunku sztuki, ale pojecie to dotyczy również literatury. Nurt ten powstał około 1870 roku i trwał do początków XX wieku. Po raz pierwszy pojawił się we Francji. Genezę nazwy można tłumaczyć w dwojaki sposób: od słowa „impresja”, czyli wrażenie (impresjoniści starali się uchwycić ulotna grę światła i kolorów); ale nazwę tego nurtu łączy się zazwyczaj ze słynnym płótnem Claude Moneta – „Impresja, wschód słońca”. Malarzy, którzy tworzyli w tym okresie, łączyła niechęć do tradycyjnej „ugrzecznionej” sztuki. Mieli wspólne zainteresowania, często malowali w plenerze. Warto również dodać, ze terminu „impresjonizm” używa się również w odniesieniu do muzyki.

Trochę historii

Wielu młodych malarzy, jak Degas, Monet, Renoir zapoczątkowało oryginalne malarstwo, które opuściło atelier i wyszło w plener, by malować wprost z natury. Chcieli oni ukazywać zmienność natury w rożnych porach dnia i w rożnym oświetleniu.

Początki kariery impresjonistów przypadły na czasy, gdy tylko oficjalny sukces na Salonie – dorocznej wystawie – był świadectwem kariery artystycznej. Salon popierał i nagradzał tylko dobrze wykończone obrazy, zazwyczaj o treści religijnej, historycznej lub mitologicznej. Zdarzały się wyjątki, ale impresjoniści ze swoim zainteresowaniem współczesnymi widokami, byli konsekwentnie odrzucani.

Nowy kierunek, do którego krytycy odnosili się bardzo niechętnie zyskał wkrótce szerokie grono widzów. W 1874 roku odbyła się pierwsza historyczna wystawa impresjonistów. Jednak i ta słynna wystawa nie zyskała uznanie krytyków i publiczności.

Techniki i tematy

Impresjoniści dążyli do oddania w obrazie chwilowego wrażenia, powstałego w zetknięciu z rzeczywistością. Rzeczywistość, bowiem nie jest stała, ale nieustannie się zmienia, pod wpływem światła słonecznego, zjawisk atmosferycznych oraz ruchu. Budowali oni swoje obrazy wylanie kolorem i światłem, kładąc nacisk na ich wzajemne zależności. Obrazy były przede wszystkim układem barwnych plam, światła i cienia. Artyści posługiwali się krótkimi pociągnięciami pędzla, rozszczepiając barwna plamę na drobne plamki. Jako naczelną zasadę obrali malowanie światła, powietrza i czystych kolorów oraz wypowiedzieli „walkę” ciemnym barwom.

Ulubionym tematem impresjonistów była oczywiście natura. Według malarzy przyrody nie należało upiększać i przekształcać, ale szanować i akceptować taką jaką jest. Artyści malowali paryskie ulice, kawiarnie, uwieczniali życie miasta. Interesowała ich atmosfera wielkiej metropolii oraz sceny z życia miejskiego. Do najsłynniejszych obrazów o tematyce miejskiej zalicza się cykl 13 obrazów Pissarro pt. „Bulwar Montrmartre”.

Sylwetki malarzy i ich obrazy

W sztuce impresjonizmu tworzyło bardzo wielu wybitnych malarzy takich jak np.: Cloude Monet, Berta Marisot, Auguste Renoir, Camille Pissarro, Edgar Degas, Eduard Manet, Mary Cassat czy Alfred Sisley.

Pierwszym i najwybitniejszym przedstawicielem tego nurtu był Claude Monet – urodził się w Paryżu. Uprawiał malarstwo plenerowe, upodobał sobie słoneczne pejzaże, otwarte przestrzenie. Jego najsłynniejsze dzieło to „Impresja, wschód słońca”. Płótno to przedstawia wschód słońca nad zamglonym portem w Hawrze. Widok ten został namalowany w rodzinnym mieście malarza. Właśnie od tegoż obrazu wzięła się nazwa nurtu. Inne jego obrazy to m.in.: „Kobieta z parasolka”, „Nenufary”, oraz mniej znane to „Maki” i „Katedra w Rouen”.

Kolejnym artystą był Camille Pissarro. Był mistrzem kompozycji, z upodobaniem malował przyrodę. W jego obrazach wzrasta wrażliwość na kolor i światło. Jego najbardziej znane obrazy to „Bulwar Montrmartre” - jest to cykl 13 obrazów o tej samej nazwie, ukazujących ten sam bulwar, ale za każdym razem z innej strony i w innym świetle. Obraz ten został namalowany zza okna hotelowego pokoju. Przedstawia ulice zapełnioną ulice ludźmi, dorożkami oraz architektura Paryża. Malował również pejzaże i widoki miejskie. Inne jego obrazy to: „Czerwone dachy” i „Dziewczynka z gałązką”.

Następnym jest Pierre – Auguste Renior. Jego ulubionym tematem „do malowania” było życie Paryża i scenek rodzajowych. Uprawiał także malarstwo portretowe. W swoich pracach stosował refleksy i cienie, co pozwalało mu otrzymać ruch postaci. Jego najbardziej znany obraz to „Śniadanie wioślarzy”. Dzieło to przedstawia grupę ludzi, którzy (jak sugeruje tytuł) spożywają śniadanie nad brzegiem rzeki. Obraz ten emanuje radością i beztroska atmosferą. Inne płótna tego artysty to „Sąd Parysa”, „Parasolki”, „Sekwana w Asnieres”.

Ostatnim malarzem jest Edgar Dedas – mistrz precyzyjnego rysunku. Z lubością malował teatr, balet oraz sylwetki tancerek, często w ruchu. Jego najbardziej znane dzieło to „Niebieskie baletnice” – jest ono jednym z wielu przedstawień tancerek. Przedstawia kilka baletnic, które przygotowują się do występu. Równie znane płótna tego malarza to np.: „Absynt”, „Panna Lola z Cyrku Fernando”, „Próba”.

Impresjonizm w Polsce

Impresjonizm dotarł do nas, do Polski z pewnym opóźnieniem – dopiero pod koniec XIX wieku - i podjęty został w środowisku warszawskim. Przywiózł go z Paryża – Józef Pankiewicz autor takich obrazów jak „Zwózki siana”, „Targ na kwiaty”. W Polsce ten nurt stosowali również Władysław Podkowiński, Leon Wyczółkowski, malarz polskiego krajobrazu, piękna drzew i architektury („Orka na Ukrainie”); Julian Fałat – „malarz śniegu”. Oprócz wyżej wymienionych malarzy trzeba tez uwzględnić, niezwykle oryginalne i subtelne portrety impresjonistyczne, które malowała Olga Boznańska.

Epizod impresjonistyczny w malarstwie polskim był krótkotrwały i nie znalazł uznania.

Impresjonizm w poezji

Ten kierunek malarski oddziałał również na literaturę końca XIX i początku XX wieku. Był bardziej popularny w poezji niż w innych gatunkach literackich.
Jako impresjonistyczną można określić lirykę takich poetów jak: Kazimierz Przerwa - Tetmajer, Leopold Staff, Jan Kasprowicz, Bolesław Leśmian. W nurcie tym tworzyło również wielu innych, mniej znanych poetów takich jak np.: Antoni Lange, Tadeusz Miciński, Wincenty i Stanisław Brzozowscy.

Kazimierz Przerwa – Tetmajer – urodził się na Podhalu. Jego lirykę tatrzańska można określić jako impresjonistyczną. Tetmajer odwołuje się do tej techniki obrazowania m.in. w wierszu pt. „Melodia mgieł nocnych”. W wierszu tym mamy do czynienia z przykładem łączenia barwy („ciała przeźrocze tęczą blasków nasyca”), ruchu („lećmy, lećmy ją żegnać”), zapachu oraz dźwięku („cicho, cicho nie budźmy śpiącej wody w kotlinie”). Wszystkie te połączone jest w celu uzyskania nastroju. Zwiewność i lekkość, które występują w wierszu, podkreślane są przez przenoszące się z miejsca na miejsce mgły, które wchłaniają nieuchwytne światło, kolor i woń otoczenia. Wyraża to cytata „(...)lekko z wiatrem pląsajmy po przestworów głębinie...(...)wchłaniajmy potoków szmer, co tona w jeziorze” W tym wierszu podobnie jak na płótnach impresjonistów kolory i kontury są rozmyte, niewyraźne, ledwo uchwytne.

Kolejnym poetą jest Jan Kasprowicz –należał do grona najwybitniejszych poetów Młodej Polski. W wierszu pt.: „Krzak dzikiej róży w ciemnych Smreczynach” dużą rolę odegrała stylistyka impresjonistyczna. Krajobraz ukazany został tu barwnymi plamami z zatarciem konturów. W pierwszym sonecie dominują barwy ciemne („(...)pawiookie drzemią stawy, krzak dzikiej róży pąs swój krwawy, na plamy szarych złomów ciska”). Natomiast w drugim sonecie pojawia się słonce, światło („światłością stały się granity”), kolory, takie jak: „niebieski”, „bladobłękitny”. Zaczyna się także ruch i gwar („szumna siklawa mknie po skale”). Cały ten wiersz jest źródłem wrażeń, wzruszeń, subtelności oraz inspiruje do przemyśleń.

Następnym poetą, który także wykorzystywał elementy impresjonistyczne był Leopold Staff. Jednym z jego najpowszechniej znanych wierszy nastrojowych jest „Deszcz jesienny”. Ze słów, które napisał poeta „o szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny” możemy wywnioskować, ze jesienny deszcz nieustannie uderza o szyby, wywołując przy tym melancholijny nastrój. Występuje tu bardzo wiele środków fonetycznych (szum, dzwonienie) oraz rożne odcienie szarości, mglistości, ponurości. Idealnie przedstawia to cytat: „W dal ciemną bezkresną, w dal szarą i mglistą”. Wszystko to wywołane jest jesienną szarugą. Cały ten wiersz jest impresjonistycznym obrazem, który oglądany jest przez zamazane deszczem okno. Powtarzający się refren daje się czytać rytm bijącego monotonnie o szyby deszczu, co wskazuje na zastosowanie onomatopei – czyli dzwiękonaśladownictwa. Poeta tak dobiera wyrazy aby mogły one swym brzmieniem naśladować brzmienie deszczu.

Również w wierszu Bolesława Leśmiana „W malinowym chruśniaku” możemy odnaleźć elementy nurtu impresjonistycznego. Cały wiersz jest dyskretnym i subtelnym obrazem. Występują wrażenia związane z ciepłem „duszno było od malin”, światłem, zapachem „owoce przepełnione wonią twojego ciała”, kolorem „rdzawe guzy wygrzewa na słońcu liść chory”, dźwiękiem „bąk złośliwie huczał basem” oraz ruchem „żeś dotknęła mi wargą spoconego czoła, porwałem twoje ręce – oddałaś się w skupieniu”. Poeta chciał nam pokazać nie to jacy są kochankowie, ani to co robią, ale jak piękna jest głębia natury.

Podsumowując można stwierdzić, że chociaż impresjoniści dokonali przełomu, ukazując nowe spojrzenie na rzeczywistość, to wpływ na polską literaturę nie jest ogromny. Przeważnie wykorzystywany był w lirykach przy opisach przyrody. Poeci używali tej techniki do kreowania nastrojowości, tworzenia tła, symbolicznych przesłań swoich utworów. Impresjonizm nie tylko w poezji, ale i w całej literaturze stanowił swoisty eksperyment i był zjawiskiem interesującym, ale krótkotrwałym. Dzisiaj możemy zachwycać się płótnami impresjonistów, ale nie dla wszystkich czytelników, opisy utrzymane w konwencji impresjonistycznej są ciekawe. Dla niektórych mogą stanowić jedynie ciekawostkę literacką.

I. Literatura podmiotu
1. Utwory literackie
· Kasprowicz Jan, Krzak dzikiej róży w ciemnych Smreczynach, [w:] Poezje, Warszawa 1987, s. 15.
· Leśmian Bolesław, W malinowym chruśniaku, [w:] Poezje, red. Bohdan Zadura, Lublin 1982, s.117.
· Przerwa – Tetmajer Kazimierz, Melodia mgieł nocnych, [w:] Poezje, Warszawa 1980, s. 230.
· Staff Leopold, Deszcz jesienny, [w:] Wybór poezji, red. Mieczysław Jasturn, Wrocław 1970, s.14-16.
2. Malarstwo
· Degas Edgar, Niebieskie baletnice.
· Monet Claude, Impresja, wschód słońca.
· Pissarro Camille, Bulwar Montrmartre.
· Renoir Auguste, Śniadanie wioślarzy.

II. Literatura przedmiotu
· Białostocki Jan, Sztuka cenniejsza niż złoto, Warszawa 1974, s.291-294.
· Czajka Stanisław, Wiadomości o sztuce, Warszawa 1979, s. 91-96.
· Lupas Joanna, Młoda Polska, Warszawa 2003, s. 5, 7.
· Małysiak Anna, Młoda Polska, Warszawa 1992, s. 7, 11.
· Galeria sztuki, Tygodnik, Wydawnictwo DeAgostini, Warszawa 2005, nr 1.
· Galeria sztuki, Tygodnik, Wydawnictwo DeAgostini, Warszawa 2005, nr 4.
· Wielcy malarze, Tygodnik, Wydawnictwo Eaglamoss, Warszawa 2005, nr 5.
· Wielcy malarze, Tygodnik, Wydawnictwo Eaglamoss, Warszawa 2005, nr 9.

III. Ramowy plan wypowiedzi
1. Określenie problemu
· Definicja impresjonizmu jako nurtu w sztuce ze szczególnym uwzględnieniem sztuk plastycznych i literatury.
2. Kolejność prezentowanych argumentów
· Omówienie historii impresjonizmu.
· Ukazanie najważniejszych technik i tematów impresjonistycznych.
· Prezentacja sylwetek wybitnych malarzy i ich obrazów.
· Przedstawienie wpływu impresjonizmu na poezję oraz przedstawienie sylwetek i wierszy wybitnych poetów.
3. Wnioski
· Określenie wpływu impresjonizmu na malarstwo i poezję.

IV. Materiały pomocnicze
· Reprodukcje dziel.
· Cytaty.