Średniowiecze - opracowanie epiki

Nazwa epoki, która jest tematem referatu pochodzi z języka łacińskiego medii aevi (czyt. medi ewi) i znaczy tyle co średnie, kiepskie. Z pewnością nazwa średniowiecze jest stosowna do epoki, w której nie korzystano z odkryć starożytności, a państwa nie rozwijały się, lub robiły to w niewielkim stopniu.

Średniowiecze jest okresem między schyłkiem starożytności (ok. IV-V w.) a początkiem okresu nowożytnego (XV w.). Okres ten wyodrębniony został po raz pierwszy w XV-XVI w. przez humanistów pragnących odróżnić własną epokę, nawiązującą do cywilizacji antycznej, od poprzedzających ją wieków uznawanych przez nich za czasy przejściowego upadku kultury.
Podział ten upowszechnił w XVII wieku Ch. Keller (Cellarius). Przyjął on za daty graniczne średniowiecza wstąpienie na tron Konstantyna Wielkiego w 306 roku i zdobycie Konstantynopola przez Turków w roku 1453. Przedtem periodyzacja dotyczyła głównie krajów europejskich oraz krajów w basenie Morza Śródziemnego.

Obecnie przyjmuje się również inne daty trwania średniowiecza: początkową - rok śmierci Teodozjusza I Wielkiego (395) lub upadek cesarstwa zachodniorzymskiego (476), oraz końcową - odkrycie Ameryki (1492) albo wystąpienie M. Lutra (1517).

Dokładne określenie granic końca epoki średniowiecza jest utrudnione przez nierównomierność rozwoju kultury w różnych obszarach, np.: XV w. we Włoszech to już pełnia odrodzenia, we Francji – raczej faza przejściowa między średniowieczem a renesansem, a w krajach środkowo-wschodniej Europy – jeszcze okres dominacji średniowiecznej formacji kulturowej.

Pomimo takiej rozbieżności na temat czasu trwania średniowiecza jesteśmy w stanie stwierdzić, że trwało ono mniej więcej tysiąc lat w Europie. W Polsce zaś około pięciuset lat, licząc od chrztu przyjętego przez Mieszka I w 966 roku.

Ze względu na na ogół przemian wyróżnia się: wczesne średniowiecze (do XI w.), jego rozkwit (XI-XIII w.) i schyłek średniowiecza, a zarazem początek formowania się nowego systemu kultury (XIV-XV w.).
Niektóre cechy utrzymywały się przez cały czas trwania średniowiecza. Ustrój społeczno-polityczny społeczeństwa polegał na wyższości seniorów nad wasalami. Seniorzy dawali wasalom lenno (ziemię), a w zamian za to rządali posłuszności i posługi ze strony wasali. W państwach był słaby rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej. Dominował światopogląd religijny.

Teocentryzm, bardzo powszechny w średniowieczu oznaczał, że w centrum świata stoi Bóg. W związku z tym wszystkie ówczesne dzieła związane ze sztuką i kulturą były wykonywane anonimowo, na chwałę Bożą (z jęz. gr. Gloriam Dei).

Ważnym dorobkiem kulturalnym średniowiecza jest literatura. W średniowieczu mają początek literatury narodowe większości krajów europejskich. W znacznej mierze wywodzą się z ustnej twórczości ludowej, dawnych wierzeń i folkloru. Był to okres rozprzestrzeniania się chrześcijaństwa, formowania się Kościoła, wielkich wędrówek ludów i tworzenia się nowych państwowości. W życiu publicznym, kościelnym, naukowym i kulturalnym panował język łaciński, ale stopniowo wytwarzały się narodowe języki literackie.

Literatura średniowieczna, jak każda ma swoje cechy charakterystyczne. W dużej mierze nawiązywała do tradycji antycznej, np. do twórczości i poglądów Platona, Cycerona, Horacego, Arystotelesa, starożytnej retoryki i poetyki. Jest to zaprzeczeniem, co zostało napisane wcześniej. Otóż dziedzina literatury jest wyjątkiem.

Podstawowe kanony filozofii i kultury chrześcijańskiej, mające silny wpływ na twórczość literacką, stworzyli tzw. Ojcowie Kościoła. W ich koncepcji rzeczywistość była zamkniętą i stałą hierarchią bytów oraz zjawisk, na której szczycie znajdował się Bóg, a następnie stworzeni przez niego ludzie i rzeczy. Pisarz (głównie poeta) miał pełnić rolę odkrywcy praw boskich oraz kształtować chrześcijańskie wzorce etyczne i osobowe. Ważną rolę odgrywało przenośne interpretowanie Pisma świętego oraz literatury i sztuki. Julian Krzyżanowski (bardziej współczesny nam pisarz) nazwał całą tę epokę "alegoryzmem średniowiecznym", czyli przenośnią średniowieczną.

Twórczość literacka była początkowo ściśle związana z kultem religijnym, czemu służyły takie gatunki, jak: hymn, misterium, moralitet, hagiografia, acta martyrum. Nawoływały one do porzucenia pokus życia ziemskiego na rzecz umartwienia i poświęceń, mających ułatwić osiągnięcie życia wiecznego po śmierci. Osoby, które dobrowolnie wyrzekały się wszelkich dóbr i uciech życia oraz poddają się cierpieniom cielesnym na rzecz Boga nazywamy ascetami.

Łacińska poezja świecka była związana głównie z życiem dworów i stanu rycerskiego (od ok. X w.). Duże znaczenie miała twórczość bardów i skaldów. Epikę heroiczną reprezentowały sagi, chansons de geste (np. francuska „Pieśń o Rolandzie” z końca XI w.), „Opowieści kanterberyjskie” Geoffrey Chaucera (XIV w.), gdzie nie została zachowana anonimowość twórcy.

Minstrele i żonglerzy (wędrowni związani ze sztuką teatralną) rozpowszechniali kunsztowną poezję prowansalską (o charakterze pieśniowym), utwory liryczne tworzyli i wykonywali: minnesingerzy, meistersingerzy, waganci, goliardowie, truwerzy, związani również ze środowiskami mieszczańskimi.

Ważną rolę odgrywał romans rycerski, nawiązujący do motywów antycznych, przeradzający się niekiedy w rozległe cykle legend, pełnych fantastycznych przygód, np.: „Opowieści Okrągłego Stołu” (o królu Arturze i jego rycerzach), „Lancelot i Perceval” Chrtiena de Troyes, „Tristan i Izolda” Gottfrieda ze Strasburga, „Parzival” Wolframa von Eschenbach.

Rozwijała się także twórczość ludowa, ludyczna, "karnawałowa" (określenie M. Bachtina), atakująca hierarchiczny ład - humorystyczna i groteskowa, a nawet bluźniercza. Bardzo często nawiązywali do niej pisarze renesansowi, np.: Francois Rabelais, Mikołaj Rej.

W Polsce, podobnie jak we wszystkich krajach średniowiecznej Europy rozwijała się literatura. Pierwsze zabytki polskiego piśmiennictwa średniowiecznego w języku łacińskim pochodzą z XII w., m.in. kronika Galla Anonima, dająca początek historiografii, oraz kroniki: Wincentego Kadłubka i Janka z Czarnkowa (XIII w.), „Historiae Polonicae” Jana Długosza (XV w.).

Powstawały także pisma publicystyczno-polityczne (Paweł Włodkowic, „Monumentum pro Reipublicae Ordinatione”), Jan Ostroróg (XV w.). Z XIII w. pochodzą łacińskie utwory poetyckie, głównie takie gatunki literackie jak pieśni kościelne i satyry. Pierwszy utwór wierszowany w języku polskim to pieśń wielkanocna „Chrystus z martwych wstał je” z 1365 roku.

Ważną rolę odegrały przekłady ksiąg religijnych, np. „Psałterz floriański” (ukończony ok. 1400), tzw. „Biblia królowej Zofii” (XV w.), a także „Kazania świętokrzyskie” (XIII-XIV w.) i „Kazania gnieźnieńskie” (XV w.) oraz ciesząca się ogromną popularnością w XV w. pieśń „Bogurodzica”.

Do twórczości świeckiej zaliczają się m.in.: „Satyra na leniwych chłopów” (XV w.), „Pieśń o Wiklefie” Jędrzeja Gałki z Dobczyna (XV w.), „Pieśni sandomierzanina” (XV w.), „Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią” (XV w.). W ostatnim dziesięcioleciu XV w. pojawiły się pierwsze oznaki renesansowego humanizmu.

Podstawowym narzędziem pracy oraz źródłem wiedzy intelektualisty w średniowieczu była książka. Początkowo księgi spisywano gł. w klasztornych skryptoriach, z czasem też w powstających w miastach wyspecjalizowanych warsztatach kopistów oraz na uniwersytetach i w kancelariach monarszych. Główną formą średniowiecznej książki był kodeks. Pisano na pergaminie lub papierze, który pojawił się w Europie około połowy XII w. za pośrednictwem Arabów (przywieźli ten pomysł z jednej z wielu wypraw na Wschód), a rozpowszechnił się zwł. w XIV stuleciu. Książki średniowieczne były bogato zdobione. Ze szczególną uwagą wykonywano wielobarwne inicjały. Pasy otaczające tekst, tzw. bordiury, pokrywano ozdobami roślinnymi, motywami zwierzęcymi lub małymi kompozycjami figuralnymi o skomplikowanej niekiedy symbolice. Głównym elementem zdobniczym były niewielkie malarskie kompozycje zwane miniaturami lub iluminacjami. W XV w. pojawiła się tzw. książka blokowa lub ksylograficzna. Wkrótce jednak nadeszła era książki drukarskiej (J. Gutenberg, ok. 1440). Książki wydrukowane do końca XV w. nazywamy inkunabułami.

Po edykcie mediolańskim w 314 r. kolejnym momentem przełomowym było powstanie w 754 r. Państwa Kościelnego. W ciągu dalszych wieków Kościół stawał się potęgą nie tylko religijną, ale również kulturalną, ekonomiczną i polityczną. Miał ogromny wpływ na kształtowanie mentalności (rozumowania, myślenia) zbiorowej i kultury średniowiecznej. Dążąc do doskonałości przeszedł dramatyczne wstrząsy i pęknięcia wewnętrzne takie jak schizma wschodnia w 1054, ruchy heretyckie, niewola awiniońska papieży, wielka schizma na Zachodzie. Spośród powstałych w tamtych czasach klasztorów zdecydowaną przewagę osiągnęli benedyktyni, których duchowość wywarła silny wpływ na kulturę średniowiecza. Później znaczne zasługi w rozwoju kultury położył zakon Cystersów. W XIII w. upowszechnianianiem założeń wiary, nauki i kultury zajęły się zakony żebrzące, głównie dominikanie oraz franciszkanie.

U podstaw kultury duchowej znajdowała się powaga Pisma Świętego oraz tradycja Kościoła (m.in. patrystyka), inspirująca zainteresowania teologicznie objawionymi prawdami wiary. Mobilizowała także do badań stworzonej natury (filozofia, przyrodoznawstwo).

Ważne przekształcenie kultury średniowiecza zaczęło się dokonywać w XII w. Szczególną rolę odegrały docierające do Europy na przeł. XII i XIII w. pisma Arystotelesa, oddziałujące wraz z komentarzami autorów arabskich (gł. Awicenny i Awerroesa: arabska filozofia średniowiecza). Sformułowano też na nowo metafizyczny problem bytu (św. Tomasz z Akwinu, tomizm).

W ramach filozofii średniowiecza toczyły się liczne spory. Dyskutowano między innymi zagadnienie dowodu na istnienie Boga, problem różnicy istnienia i istoty w bycie jednostkowym.

Do sztuki średniowiecza zalicza się malarstwo, rzeźbę i architekturę chrześcijańską od początków ich istnienia, aczkolwiek pod względem formy należące jeszcze do późnego antyku, nazywane sztuką wczesnochrześcijańską, ponadto sztukę przedromańską, następnie romańską i sztuką gotyku. Sztuka bizantyńska od VI w. rozwijała się własnym rytmem. W średniowieczu nastąpiło sformułowanie, rozwinięcie i rozpowszechnienie wszystkich podstawowych tematów chrześcijańskich sztuki religijnej. Podstawą źródłową przedstawień był tekst Pisma Świętego oraz jego egzegeza, apokryfy i legendy hagiograficzne (hagiografia), celem zaś unaocznienie najważniejszych treści nauki Kościoła o Zbawieniu. Bujny rozwój sztuk przedstawiających wynikał z przekonania, że malarstwo i rzeźba mogą pełnić ważną funkcję w objaśnianiu i nauczaniu prawd wiary, zwł. ludzi niewykształconych. Przejawy kultu obrazów wielokrotnie budziły jednak sprzeciw teologów, a w skrajnych przypadkach prowadziły do ikonoklazmu (niszczenie ikon, obrazoburstwo). Średniowiecze nie wypracowało własnej sztuki. Przejęło raczej definicję starożytną, że sztuka jest umiejętnością postępowania wg reguł, prowadzących do zamierzonego celu.

W hierarchii społeczeństwa średniowiecznego artyści mieli status rzemieślników. Dzieła powstawały w wyspecjalizowanych warsztatach, początkowo klasztornych i katedralnych, później również miejskich. Od XIII w. warsztaty miejskie były zorganizowane w cechach Przynależność do cechu była obowiązkowa. Warsztatem kierował mistrz, mający pod opieką uczniów i czeladników, a warunkiem uzyskania samodzielności zawodowej była pozytywna ocena wykonanego własnoręcznie dzieła mistrzowskiego, tzw. majstersztyku. Większą swobodę miały strzechy budowlane, czyli zespoły rzemieślników różnych specjalności, pracujących przy projektowaniu i wznoszeniu budowli.

Artyści średniowieczni zazwyczaj nie sygnowali dzieł lub oznaczali je tylko inicjałami. Z tegoż właśnie powodu większość z nich pozostaje anonimowa bądź znana jest jedynie pod przydomkami nadanymi przez badaczy sztuki średniowiecza.

Po średniowieczu nastąpiło odrodzenie. To właśnie twórcy renesansu nadali nazwę poprzedzającej ich epoce.