Bolesław Prus - "Lalka" opracowanie.

"Lalka" - jest jedną z trzech, obok “Faraona” i “Emancypantek”, jego najważniejszych powieści. W nich najpełniej wyraził swoje pozytywistyczne poglądy, które sprowadzają się do stwierdzenia, iż pisarz poprzez dzieło powinien prezentować postawę obywatelską, a tym samym kreować bohaterów reprezentujących ludzi czynu i pożytecznej, przede wszystkim w kategoriach społecznych, pracy. Ukazywać człowieka sukcesu, bogacącego się, dostarczającego dóbr materialnych społeczeństwu i narodowi, dbającego o innych, przede
wszystkim o tych, którzy są od nich zależni.
Prus, będąc zwolennikiem prozy realistycznej, stronił od literatury tendencyjnej, a wyrazem tego jest “Lalka”, którą można nazwać:
powieścią o polskim społeczeństwie, powieścią-panoramą, która prezentuje przekrój społeczny, drobiazgowo charakteryzuje poszczególne warstwy: arystokrację, mieszczaństwo, biedotę miejską,
opowieścią o Warszawie - mieście opisanym z zachowaniem topografii (Krakowskie Przedmieście, Powiśle, Łazienki, autentyczne wystawy sklepowe, spektakle, kwesty i bale),
powieść o namiętnej, tragicznej, niespełnionej miłości kupca do arystokratki wykreowanej według wszelkich romantycznych konwencji. (Wokulski przypomina tragicznego kochanka - Gustawa - z IV cz. “Dziadów”, podobnie jak on doznaje goryczy, upokorzenia, zawodu). Miłość staje się jego jedyną obsesją, porażającą siłą, która stopniowo niszczy i konsekwentnie doprowadza do próby samobójstwa,
powieścią o awansie społecznym, książka o historii niezamożnego chłopca, który dzięki własnemu uporowi, konsekwencji, sprytowi, operatywności czy niekiedy nawet wyrachowaniu dochodzi do wielkiego majątku, który otwiera mu drzwi arystokratycznych salonów.
Tytułowa lalka funkcjonuje w postaci dwu motywów:
— lalki-zabawki w procesie o lalkę pomiędzy baronową Krzeszowską a panią Stawską,
— w dwu scenach przedstawiających zabawę Rzeckiego marionetkami ze sklepu Wokulskiego (zabawki z wystawy są niejako miniaturą świata
przedstawionego. W sposób symboliczny obrazują prawa i zasady rządzące w środowisku arystokracji, ilustrują również przebieg samej fabuły: pierwsza scena ją zapowiada, druga odsłania jej finał),
lalki w sensie metafizycznym: Rzecki, obserwując tańczące marionetki dochodzi do wniosku, że świat ludzi do złudzenia przypomina świat lalek (“Wszystko marionetki!... Zdaje im się, że robią, co chcą, a robią tylko, co im każe sprężyna, tak ślepa jak one...”), a to rozpoznanie implikuje z kolei pytanie o status ontologiczny człowieka i o istotę rzeczywistości.
Można więc odczytać “Lalkę” jako powieść filozoficzną. W epoce scjentyzmu, bezgranicznej wiary we wszechpotęgę rozumu, pogardy dla zjawisk nadprzyrodzonych, powieść Prusa jest zapewne świadectwem kryzysu pozytywistycznego sposobu myślenia.
“Lalka” w pewnym sensie narusza zasady tradycyjnej
kompozycji powieści. Dzieje się tak przez specyficzną konstrukcję losów
głównych postaci: Rzeckiego i Wokulskiego, które zostają określone przez dwa różne światopoglądy: romantyczny i pozytywistyczny.
Taka konstrukcja implikuje dwa plany czasowe powieści i rozluźnia kompozycję utworu (nie wiadomo tak naprawdę, co stało się z bohaterem), którego fabuła wzbogacona jest ponadto licznymi, nie zawsze zakończonymi przez autora epizodami:

plan pierwszy - teraźniejszość
plan drugi - przeszłość


zaczyna się od momentu powrotu Wokulskiego do Warszawy z wojny rosyjsko-tureckiej
zawarty jest w “Pamiętniku starego subiekta” i zawiera między innymi opisy rodowodu obydwu postaci, informacje na temat udziału Rzeckiego w węgierskiej Wiośnie Ludów, a Wokulskiego w powstaniu styczniowym oraz późniejsze dzieje bohaterów

Jednak z perspektywy metafizycznej sceny zabawy Rzeckiego lalkami nadają rozluźnionej kompozycji powieści zamkniętą, klamrową ramę.
“Lalka” ma również nieco inną niż tradycyjna powieść realistyczna, narrację. Autor wprowadził tzw. dwugłos - dwóch narratorów, z których jeden został obdarzony wszechwiedzą, drugi natomiast przynależy do świata przedstawionego powieści (Ignacy Rzecki). Dzięki takiej konstrukcji poszczególne wydarzenia zostają przedstawione z dwu stron, często zgoła odmiennie skomentowane. Ponadto narracja trzecioosobowa też nie jest do końca obiektywna, bowiem w “Lalce” wprowadza autor w niektórych partiach relacji elementy mowy pozornie zależnej, gdzie narrator przekazuje wiernie tok myśli i doznań Wokulskiego, poziomem swojej świadomości zbliżając się coraz bardziej do bohatera.
"Faraon"
Powieść zaskoczyła zarówno czytelników jak i krytyków. Znano bowiem Prusa jako zdeklarowanego przeciwnika powieści o tematyce historycznej, namiętnego natomiast obserwatora współczesności, dążącego do jej poznania, zrozumienia i znalezienia dróg naprawy. Szybko jednak przekonano się, że co prawda inspiracją do napisania utworu były zainteresowania pisarza Egiptem, ojczyzną najstarszej cywilizacji świata, ale w rzeczywistości jest on nie powieścią historyczną, lecz traktatem o państwie i władzy.
Wydarzenia toczą się w XI wieku p.n.e., w okresie panowania dwudziestej dynastii faraonów i okresie zwycięstwa nad nimi kasty kapłańskiej. Miejscem akcji jest Egipt, egzotyczna kraina rozciągająca się wzdłuż Nilu, w której panuje politeizm, kult zwierząt (wół Apis, krokodyle, skarabeusze), a kapłani są monoteistami. Powszechne przekonanie, że zniszczenie ciała uniemożliwia unieśmiertelnienie duszy, stało się przyczyną powstania tradycji i
obrzędowości (balsamowanie, piramidy). Faraon uznawany jest za “syna Słońca”, a zatem istotę równą bogom.
Ramzes XII i jego syn to postacie wykreowane przez pisarza (rzeczywistości Herhor objął władzę po Ramzesie XI). W powieści Ramzes XIII jest młodszym, czwartym synem, jego starsze rodzeństwo nie wykazało potrzebnych władcy przymiotów umysłowych i fizycznych, jedynie wnuk arcykapłana, jest silny i mądry.
Prus ukazuje państwo u schyłku jego świetności. Przyczyną upadku są:
wyniszczające kraj wojny (brak rąk do pracy, jałowienie ziemi, zniszczenie rzemiosła, powszechne zubożenie),
zubożenie skarbca,
niewystarczająca liczba wojsk,
brak jedności etnicznej (Fenicjanie, Żydzi, Grecy),
rosnące zadłużenie u cudzoziemskich lichwiarzy, pociągające za sobą zależność polityczną,
wzrost potęgi ekonomicznej Fenicjan,
nadmierny rozrost biurokracji,
walka kapłanów z faraonami o władzę,
rozrzutny tryb życia możnych.
Społeczeństwo egipskie jest wyraźnie podzielone:
arystokracja religijna i świecka;
szlachta,
kapłani,
lud (chłopi, niewolnicy).
Chłopi (Prus nie odróżnia wyraźnie chłopów od niewolników): są ciemni, wyzyskiwani, krzywdzeni, bici, gnębieni przez poborców podatkowych; cierpią nędzę, głód, niedolę; muszą dźwigać całkowity ciężar faraona, jego dworu, arystokracji i kapłanów; pracą swoją tworzą fundament materialny dla rozwoju kultury, ale cierpią największe upokorzenia:
epizod ukazujący chłopa, który przez 10 lat kopał kanał, by zdobyć wolność osobistą. Obity popełnił samobójstwo,
po napadzie na willę Sary na więzienie skazano kilkuset niewinnych chłopów, bez udowodnienia im winy,
obrazy katowania chłopów w posiadłości wydzierżawionej przez księcia Dagonowi w zamian za pożyczkę finansową,
opis piramidy Cheopsa jako krwawego owocu pracy i niedoli setek tysięcy ludzi.
Arystokracja: opanowała najwyższe stanowiska w administracji państwowej i wywiera wpływ na całe społeczeństwo; dzięki autorytetowi religii ma doskonale zorganizowany aparat szpiegostwa i zdrady; żyje w przepychu, myśli tylko o używaniu i własnych korzyściach.
Kapłani: dzięki religii utrzymują w posłuszeństwie klasy panujące i uciskane; elitarny charakter nauki sprawia, że mogą wykorzystywać ją dla spotęgowania swojej władzy (znajomość astronomii pozwala im wytyczać kierunek podróży okrętów, budowę kanałów, wykorzystywać zaćmienie słońca dla potrzeb politycznych; znajomość prawa pozwala Mentezufisowi bezkarnie zabijać jeńców pod nieobecność faraona, aby wzbudzić tym nienawiść Libijczyków do władcy; znajomość mediumizmu pozwala wykorzystać do swych celów Lykona);
skupili olbrzymi majątek (od wieków gromadzony w Labiryncie), którym mogą dysponować według woli; są egoistyczni, samolubni; mają ogromne doświadczenie w zarządzaniu sprawami państwowymi.
Herhor: ambitny, wykwintny i opanowany polityk, nie kryje żądzy władzy; w jego przekonaniu interes państwa łączy się z interesem kapłaństwa; umie precyzyjnie i przebiegle obmyślać i realizować swe plany.
Mefres: jeden z najbliższych współpracowników Herhora; uparty, okrutny i mściwy starzec; nie przebiera w środkach, by zniszczyć znienawidzonego Ramzesa XIII (on nakazuje Lykonowi zabić faraona).
Mentezufis: drugi współpracownik wielkiego kapłana; zręczny polityk.
Pentuer: jedna z najszlachetniejszych postaci kasty
kapłańskiej; syn chłopski; bezinteresowny obrońca ludu; sympatyzuje z młodym faraonem i służy mu radą.
Ramzes XIII
Młody następca tronu jest reformatorem: pragnie bronić ludu, którego los i krzywda żywo go porusza; chce przywrócić Egiptowi dawną potęgę mając do wyboru pogodzić się z kastą kapłanów i podporządkować ich woli lub rozpocząć z nimi walkę, wybiera drogę konfrontacji; uniezależnić się od oligarchii kapłańskiej i znaleźć oparcie u szlachty i niższych urzędników i kapłanów; planuje sięgnięcie do skarbów Labiryntu, by spożytkować je dla dobra kraju.
Popada w otwarty konflikt z kapłanami (czyni Herhorowi uwagi odnośnie skarabeusza zdobiącego jego głowę, Pentuer odmawia mu swego współudziału w walce z kapłanami, kapłani odmawiają mu pożyczki, wykorzystują sobowtóra jako narzędzia skompromitowania Ramzesa).
Decydująca rozgrywka ma nastąpić dnia 23 Paofi (wydobycie skarbów z Labiryntu i zbrojne wystąpienie wiernego wojska, ludu i niższych kapłanów; Ramzes liczy też na przyjaźń Penteura i Tutmozisa).
Wystąpienie kończy się klęską:
zaćmienie słońca,
śmierć Ramzesa XIII.
Młody faraon przegrał, ponieważ: nie docenił roli nauki, a wierzył tylko w siłę oręża (lekceważy doniesienie uczonego Menesa), jest bezmyślny, porywczy, niecierpliwy, zmysłowy, lekkomyślny i gwałtowny; kierował się emocjami zamiast rozwagą i trzeźwym przewidywaniem taktyki.
W historii zapisał się jako nieodpowiedzialny młodzieniec i “łowca kobiet”. Pozostanie niedoceniony, ale jego idea przetrwa - reformy, o które walczył, zostaną przeprowadzone przez Herhora.
Fabułę urozmaicają wątki miłosne:
Sara, Żydówka, postać bardzo szlachetna. Miłość do Ramzesa stała się treścią jej życia; nie pamięta mu upokorzenia i odepchnięcia, dla ratowania ukochanego przyjmuje na siebie domniemaną zbrodnię i umiera obłąkana.
Kama, kapłanka fenicka, to zawistna, próżna i ambitna kobieta, która pragnie upokorzyć rywalkę.
Hebron, córka króla Teb jest lekkomyślną i próżną dziewczyną, dbającą tylko o własne korzyści.
Powieść ma bezdyskusyjne walory poznawcze i ideowe, jako utwór historiozoficzno-polityczny ma zasięg uniwersalny i nic nie utracił ze swojej aktualności.