Uszczegółowienie zagadnień
Przemysł to dział gospodarki narodowej polegający na wydobywaniu surowców mineralnych (przemysł wydobywczy) i ich przetwarzaniu (przemysł przetwórczy).
Surowce mineralne dzielą się ze względu na ich użyteczność na: energetyczne (węgiel kamienny, brunatny, ropę naftową, gaz ziemny, torf), hutnicze (rudy żelaza, miedzi, cynku i ołowiu), chemiczne (sól kamienna, sól potasowa, siarka i fosforyty) i skalne (granity, bazalty, piaskowce, wapienie, gliny).
Podstawowe surowce energetyczne i obszary ich wydobycia
Początkowo surowcem energetycznym było drewno, później duże znaczenie odgrywało wydobycie węgla, a obecnie najważniejszym surowcem energetycznym, wydobywanym na świecie, jest ropa naftowa. Od niej uzależniona jest w dużej mierze gospodarka wielu narodów i dlatego surowiec ten jest zaliczany do surowców strategicznych. Ropa naftowa cechuje się najwyższą wartością energetyczną sięgającą 50 000 kJ/kg.
Największe zasoby ropy naftowej znajdują się w Azji Mniejszej nad Zatoką Perską: Arabii Saudyjskiej, Kuwejcie, Iraku, Iranie, w Zjednoczonych Emiratach Arabskich. Kraje te mają wysoką pozycję w organizacji OPEC – Organizacji Krajów Eksportujących ropę naftową. Celem działania tej organizacji jest kontrola nad wielkością cen za ropę i wielkością jej wydobycia. Ropa naftowa jest również wydobywana nad Morzem Kaspijskim, na Uralu, w Zagłębiu Zachodniosyberyjskim, nad Zatoką Meksykańską, na Morzu Północnym, nad Zatoką Gwinejską i w północno-zachodnich Chinach.
Wydobycie ropy naftowej w Polsce stanowi jedynie 2% krajowego zapotrzebowania i w związku z tym jesteśmy zmuszeni importować ropę przede wszystkim z Rosji.
Rozpoznane zasoby ropy naftowej w Polsce są minimalne.
Ropa naftowa występuje w Polsce w okolicach Kamienia Pomorskiego, Koszalina, rejonie koło Gorlic i Jasła, Krosna Odrzańskiego, Bochni, 70 km na północ od Przylądka Rozewie na Bałtyku.
Górnictwo węgla kamiennego straciło ostatnio swoją wysoką pozycję, choć wciąż jeszcze np. w Polsce, surowiec ten jest wykorzystywany jako podstawowy do produkcji energii elektrycznej. Węgiel kamienny również jest wysokokaloryczny, a pokłady węgla w Rybnickim Okręgu Przemysłowym posiadają wartość energetyczną nawet na poziomie 29 000 kJ/kg. Udokumentowane zasoby węgla kamiennego w Polsce wynoszą 61 mld t i należą do największych w Europie. Większość z nich (52 mld t) usytuowana jest w Górnośląskim Zagłębiu Węglowym, 8,8 mld t zasobów przypada na Lubelskie Zagłębie Węglowe, a pozostałe niewielkie zasoby - na zlikwidowane obecnie Zagłębie Wałbrzyskie.
Wydobycie tego surowca w Polsce kształtuje się obecnie na poziomie niecałych 65,8 mln ton (dane za 2017).
Węgiel kamienny występuje w GOP, ROW, Zagłębiu Dolnośląskim (obecnie, z uwagi na niekorzystne warunki geologiczne wszystkie kopalnie tego zagłębia są już nieczynne) i Lubelskim (czynna jest jedyna kopalnia węgla kamiennego w tym rejonie – kopalnia w Bogdance);
Na świecie węgiel kamienny występuje w USA Zagłębie Apallaskie, okolicach Johannesburga w RPA, w Zagłębiu Ruhry w Niemczech, Zagłębiu Donieckim na Ukrainie, Zagłębiu Karagandzkim w Kazachstanie, Zagłębiu Kuźnieckim w Rosji, Newcastle w Australii, na Nizinie Mandżurskiej w Chinach.
Węgiel brunatny jest znacznie mniej kaloryczny od węgla kamiennego, gdyż proces jego tworzenia trwał zaledwie ok. 30 mln lat. Jego pokłady pochodzą z trzeciorzędu. Kaloryczność waha się w granicach od 8 000 do 16 000 kJ/kg. Z uwagi na małą kaloryczność i dużą ilość zawartej w nim wody, nie nadaje się on do transportu i jest wykorzystywany w zlokalizowanych w pobliżu elektrowniach.
Zasoby węgla brunatnego w Polsce wynoszą ponad 14 mld t i są rozproszone na Nizinie Polskiej. Jego wydobycie utrzymuje się na dość stabilnym poziomie 60 - 70 mln t rocznie.
W Polsce węgiel brunatny występuje pospolicie w Zagłębiu Turoszowskim, Zagłębiu Bełchatowskim, Zagłębiu w okolicy Konina i Turka;
Na świecie największe obszary występowania tego surowca znajdują się w Zagłębiu Łużyckim i Dolnoreńskim w Niemczech, Zagłębiu Podmoskiewskim w Rosji, Zagłębiu Mosteckim w Czechach.
W ostatnich latach również wzrasta zainteresowanie gazem ziemnym, jako surowcem energetycznym, gdyż jego kaloryczność jest podobna do węgla kamiennego. W wydobyciu gazu ziemnego największe znaczenie mają: Stany Zjednoczone, Rosja i Kanada.
Łączne zasoby złóż gazu ziemnego wynoszą 147 mld m3. Poza tym, do wykorzystania są jeszcze zasoby metanu z pokładów węgla kamiennego na Górnym Śląsku. W Polsce gaz ziemny jest wydobywany w okolicach Przemyśla, Jarosławia, Lubaczowa, w województwie zachodniopomorskim. Wartość jego wydobycia nie zaspokaja zapotrzebowania kraju na ten surowiec i dlatego również jest on importowany głównie z Rosji. W poprzednich latach próbowano zdywersyfikować uzależnienie od dostawy ropy naftowej poprzez podpisanie umowy ze Norwegią. Miał powstać rurociąg na dnie Bałtyku. Wiele osób uważało, że jest to jednak zbyt wysoki koszt i obecnie Polska w dużej mierze jest uzależniona od jednego dostawcy.
Poza Polską gaz ziemny wydobywa się w Zagłębiu Donieckim, na Uralu, Sachalinie, pomiędzy morzem Azowskim, a Kaspijskim, nad Zat. Meksykańską, w G. Skalistych w Kanadzie, w Groningen w Holandii.
Surowce hutnicze i ich występowanie w Polsce i na świecie
Surowce hutnicze dzielą się na:
- metale czarne: żelazo, chrom, mangan;
- metale uszlachetniające stal: tytan, wolfram, nikiel;
- metale kolorowe: miedź, cynk, ołów, cyna;
- metale szlachetne: platyna, złoto, srebro;
- metale lekkie: glin, magnez;
- metale promieniotwórcze: uran, tor.
Najbardziej jednak rozpowszechnionymi i wykorzystywanymi surowcami są rudy żelaza. W zależności od zawartości czystego metalu wyróżnia się magnetyty i hematyty – najbogatsze rudy, ale pospolicie występują także w niektórych miejscach na ziemi syderyty i limonity.
W Polsce rudy żelaza występują pomiędzy Częstochową, a Zawierciem jednak ich wydobycie jest nieopłacalne. Większe zasoby tego surowca odkryto w rejonie Suwałk, ale z uwagi na ochronę środowiska nie podjęto eksploatacji. Na świecie rudy żelaza wydobywa się w Kirunie Gallivare w Szwecji, na Ukrainie Krzywy Róg, w Rosji – południowy Ural, w Kanadzie Półwysep Labrador, we Francji Lotaryngia, Wenezuela, południowo-wschodnich Chinach, Indiach.
Rudy miedzi są surowcem hutniczym pospolicie występującym w Polsce, dlatego jego wydobycie jest znaczne na tle krajów świata. Rudy miedzi wydobywa się w okolicy Bolesławca, Złotoryji, Lubina, Głogowa, Legnicy, natomiast na świecie głównie w zachodniej części Ameryki Południowej i na Filipinach.
Cynk i ołów, to surowiec, który w Polsce wydobywa się w znacznej ilości i przeznacza się go nawet na eksport, ale jego zasoby w okolicy Olkusza i Bukowna oraz w Piekarach Śląskich są już na wyczerpaniu. Razem z cynkiem i ołowiem występuje tam srebro.
Na świecie cynk i ołów występuje w Górach Skalistych, Peru i Japonii.
Występowanie surowców chemicznych w Polsce i na świecie
Surowce chemiczne dzieli się na:
- surowce pochodzenia organicznego: węgiel, ropa naftowa, gaz ziemny, wapienie, gipsy, anhydryty, drewno, tłuszcze roślinne i zwierzęce, kości zwierząt;
- surowce nieorganiczne: siarka, sól kamienna, sól potasowa, fosforyty, apatyty.
Surowce te mają szereg różnych zastosowań:
- siarka służy do produkcji kwasu siarkowego, materiałów wybuchowych, tworzyw sztucznych, włókien syntetycznych, zapałek;
- sól kamienna służy do konserwacji żywności, produkcji chloru, kwasu solnego i sody;
- sól potasowa służy do produkcji nawozów mineralnych, jest wykorzystywana w przemyśle farmaceutycznym i fotografii;
- fosforyty i apatyty służą do produkcji nawozów sztucznych i są wykorzystywane w przemyśle zapałczanym;
- na bazie węgla kamiennego wytwarza się np.: koks, materiały pędne, lekarstwa, smoły drogowe, fenol, smołę, bakelit, oleje, plastik, nawozy sztuczne, gaz opałowy, barwniki.
Siarka jest surowcem, który w Polsce wydobywa się ze złóż rodzimych. W wielu jednak innych miejscach na świecie, gdzie surowiec ten nie występuje, siarkę otrzymuje się w procesie odsiarczania gazu ziemnego lub ropy naftowej.
W Polsce siarka występuje w okolicy Tarnobrzega, ale jej wydobycie ma coraz mniejsze znaczenie, gdyż ma niekorzystny wpływ na środowisko naturalne (wydobycie metodą odkrywkową lub metodą tłoczenia gorącej wody w podziemne kanały, w celu rozpuszczenia siarki). Na świecie złoża siarki występują nad Zatoką Meksykańską, na Sycylii i w Japonii.
Sól kamienna jako surowiec dla przemysłu chemicznego i spożywczego występuje w dużych ilościach w Polsce w okolicach Inowrocławia, w rejonie Zatoki Puckiej i w mniejszym zakresie w Bochni, Tarnowa i Wieliczki. Na świecie sól kamienną wydobywa się w: USA, Ukrainie, Chinach, Brazylii.
Pozostałe surowce chemiczne nie znajdują się na terenie Polski, ale są wydobywane na świecie.
Sól potasowa: USA, Kanada, Niemcy, Francja, Egipt;
Fosforyty i apatyty: USA, Skandynawia, Egipt, Kazachstan, Rosja (Półwysep Kolski), Algieria, RPA.
Węgiel kamienny, ropa naftowa i gaz ziemny są także surowcami chemicznymi.
Surowce skalne są wykorzystywane przede wszystkim w przemyśle budowniczym, szklarskim, ceramicznym i cementowym. W Polsce występują one powszechnie.
Najczęściej eksploatowane są:
- granity wydobywane w kamieniołomach Strzegomia na Dolnym Śląsku;
- bazalty: w Złotoryi, Lubaniu, na przedgórzu Sudeckim;
- porfiry i melafiry: w Krzeszowicach koło Krakowa;
- piaskowce: w Sudetach, Karpatach i Górach Świętokrzyskich;
- marmury: w okolicach Kielc, Chęcin i Dębnika pod Krakowem;
- piaski, żwiry, iły i gliny eksploatowane są pospolicie na terenie całej Polski.