Gady

GADY (Reptilia) - gromada kręgowców (współcześnie obejmują ok. 6500 gatunków) przystosowane do życia na lądzie, jajorodne, jajożyworodne i żyworodne, nie przechodzą przeobrażenia. Skóra sucha, z bardzo małą liczbą gruczołów, pokryta łuskami, tarczkami lub płytkami rogowymi, chroniącymi przed nadmiernym parowaniem (pełnią także funkcje obronne i lokomotoryczne), u niektórych płytki kostne wraz z kośćmi szkieletu i tarczkami rogowymi tworzą pancerz. Czaszka całkowicie skostniała, pojedynczym kłykciem potylicznym zestawia się z pierwszym kręgiem, który wraz z kręgiem obrotowym umożliwia dużą ruchomość głowy. Zęby (u żółwi zastąpione przez rogowe listwy) dobrze rozwinięte, odrastające, u nielicznych osadzone w zębodołach, u niektórych wężów i jaszczurek występują zęby jadowe. Dobrze wykształcone żebra, w odcinku piersiowym tworzą klatkę piersiową, u szczepów filogenetycznych starych występują także żebra brzuszne. U większości gadów obręcz miedniczna jest masywna, zamknięta (u dinozaurów z grupy Ornitischia była otwarta), kończyny 5-palczaste, zakończone pazurami. Płuca gadów są workowate, u niektórych mają bardziej skomplikowaną budowę (np. u krokodyli). Serce zbudowane z 2 przedsionków i 2 komór, oddzielone niepełną przegrodą (u krokodyli całkowitą). Gady są rozdzielnopłciowe, młode wylęgają się z jaj składanych do ziemi, u gatunków jajożyworodnych rozwijają się w drogach rozrodczych samicy. Dobrze rozwinięte zmysły: wzroku, słuchu i równowagi i dotyku. W większości są mięsożerne, niektóre żółwie i jaszczurki — roślinożerne. Zamieszkują bardzo różnorodne środowiska, głównie ciepłych i gorących obszarów całej kuli ziemskiej, w strefach umiarkowanych zapadają w sen zimowy. W Polsce wszystkie gatunki oprócz żmii są chronione. Gady współczesne dzielą się na 4 rzędy: hatterie (1 gat.), żółwie (244 gat.), łuskoskórne (ok. 6240 gat.) i krokodyle (21 gat.). W Europie żyją tylko żołwie i łuskoskórne.

HATTERIA tuatara (Sphenodon punctatus) - jedyny współcz. przedstawiciel gadów ryjogłowych. Długość do 60 cm, barwa oliwkowozielona, wzdłuż karku i grzbietu biegnie grzebień skórno-kostnych wyrostków, budową różni się od przodków, występują żebra brzuszne i silnie rozwinięty narząd ciemieniowy, żywi się głównie owadami. Jaja o bardzo twardych skorupkach, rozwój około 15 miesięcy, osiąga wiek ponad 120 lat, zamieszkuje (w norach) około 30 małych wysepek u wybrzeży Nowej Zelandii.

ŻÓŁWIE (Testudines) - rząd gadów, który przetrwał od triasu w prawie nie zmienionej postaci, współcześnie 244 gatunków. Ciało żółwia otacza pancerz z płyt kostnych pokrytych tarczami rogowymi, w pancerzu żółwi rozróżnia się: część grzbietową (karapaks, czyli puklerz), utworzoną z tarcz kostnych zrośniętych z ościstymi wyrostkami kręgów i żebrami, oraz brzuszną (plastron) — z tarcz powstałych z przekształcenia niektórych kości pasa barkowego, żeber brzusznych i płyt pochodzenia skórnego. Kończyny słupowate, z reguły 5-palczaste, u form morskich wiosłowate, głowa mała, bezzębne szczęki pokryte listwami rogowymi.

Jajorodne, jaja składane do jamek, zawsze na lądzie (także u gatunków wodnych). Żółwie są roślinożerne lub mięsożerne, bardzo wytrzymałe na głód, należą do zwierząt długowiecznych, żyją ponad 100 lat, niekiedy znacznie dłużej. Rozróżnia się 2 podrzędy: żółwie bokoszyjne, (Pleurodira), chowając głowę układają szyję w płaszczyźnie poziomej, żółwie przodoszyjne (skrytoszyjne), (Cryptodira), układające szyję w płaszczyźnie pionowej, obejmujące większość gatunków współczesnych, należą tu m.in. żółw błotny (Emys orbicularis) (dł. do 30 cm), jedyny w faunie Polski (chroniony), żyje w wolno płynących lub stojących wodach słodkich, ponadto pospolite w południowej Europie, północno-zachodniej Afryce i w zachodniej części

Azji żółwie greckie — (Testudo hermanni i Testudo graeca), często hodowane w mieszkaniach, do największych żółwi należą żółwie morskie oraz lądowe żółwie olbrzymie: żółw słoniowy, (Geochelone elephantopus, dł. do 1,2 m, z Galapagos) oraz (Geochelone gigantea, dł. do 1,4 m, z wysp Oceanu Indyjskiego).

ŁUSKOSKÓRE łuskonośne (Squamata) - rząd gadów, ok. 6240 gatunków (większość współczesnych gadów), ich ciało pokrywają rogowe łuski. Wyodrębniły się w jurze z grupy Eosuchia, obejmują 3 podrzędy: jaszczurki, obrączkowce (Amphisbaenia) i węże.

KROKODYLE (Crocodylia) - rząd najwyżej uorganizowanych gadów, 21 współczesnych gatunków, duże, o płaskiej głowie, z długim pyskiem, nogi krótkie, grzbiet pokrywają rogowe tarczki podparte kostnymi płytkami, strona brzuszna pokryta łuskami, stożkowate, silne zęby osadzone w zębodołach, jajorodne. Długowieczne, do ponad 100 lat, przebywają głównie w wodzie, drapieżne, atakują nawet ssaki kopytne i człowieka. Zamieszkują głównie wody słodkie strefy międzyzwrotnikowej (krokodyl różańcowy także słonawe) całej kuli ziemskiej, rząd obejmuje 3 rodziny: aligatory (Alligatoridae), gawiale (Gavialidae), i  krokodyle właściwe (Crocodylidae), których typowym przedstawicielem jest krokodyl nilowy (Crocodylus niloticus), długość do 5 m, masa do 1 t, zielonawy, z wód Afryki (na połidnie od Sahary, a także Nil) i Madagaskaru. Czczony w starożytnym Egipcie. Krokodyle są jedynymi żyjącymi przedstawicielami licznej w jurze i kredzie podgromady archozaurów, obecnie znacznie wytępione, hodowane w fermach dla mięsa i skór.